(1640 -1721)

سوڭعى ۋاقىتتا سىر بويىندا ءبىرسىپىرا يماني جانە ءدىني-مادەني شارالار جۇزەگە اسۋدا.  ءوزىمنىڭ وسى وبىستىڭ جاڭاقورعان اۋدانى ازاماتى رەتىندە  ەلگە بارىپ ءجۇرىپ كورگەنىم، زامانانىڭ زاڭعارى،   ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلكەن باباسى باقسايىس بابانىڭ جاتقان ورىنى مەن الپامىس باتىر جىرىنداعى ءبايبورى بابامىز مەن بايبىشەسى انالىقتىڭ  الپامىس پەن قارلىعاشتى جىلاپ-ەڭىرەپ تىلەپ العان، ءوز كەزىندە ورتا ازيا  مەن قازاقستانعا يماندىلىق شىراعىن جاققان، سىر بويىنا يسلام ءدىنى مەن مادەنيەتىن الىپ كەلگەن ۇلى تۇلعا حوراسان اۋليە بابا سۇيەگى جاتقان جەرى قاعبا كورىنىسمەن ابباتتاندىرىلدى. اۋليە جايلى ورتا ازيا مەن قازاقستان عالىمدارى باسىن قوسىپ، جاڭاقورعان مەن قىزىلوردادا عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى.

(1640 -1721)

سوڭعى ۋاقىتتا سىر بويىندا ءبىرسىپىرا يماني جانە ءدىني-مادەني شارالار جۇزەگە اسۋدا.  ءوزىمنىڭ وسى وبىستىڭ جاڭاقورعان اۋدانى ازاماتى رەتىندە  ەلگە بارىپ ءجۇرىپ كورگەنىم، زامانانىڭ زاڭعارى،   ۇلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇلكەن باباسى باقسايىس بابانىڭ جاتقان ورىنى مەن الپامىس باتىر جىرىنداعى ءبايبورى بابامىز مەن بايبىشەسى انالىقتىڭ  الپامىس پەن قارلىعاشتى جىلاپ-ەڭىرەپ تىلەپ العان، ءوز كەزىندە ورتا ازيا  مەن قازاقستانعا يماندىلىق شىراعىن جاققان، سىر بويىنا يسلام ءدىنى مەن مادەنيەتىن الىپ كەلگەن ۇلى تۇلعا حوراسان اۋليە بابا سۇيەگى جاتقان جەرى قاعبا كورىنىسمەن ابباتتاندىرىلدى. اۋليە جايلى ورتا ازيا مەن قازاقستان عالىمدارى باسىن قوسىپ، جاڭاقورعان مەن قىزىلوردادا عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيا ءوتتى.

ماعان بۇلاردان  دا بۇرىن، وسى ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولىپ وتىرعان جاعداي ايتەكە ءبيدىڭ مۇردەسىن تاۋىپ، وعان ەسكەرتكىش-بەلگى ورناتۋ جايىن ەڭ الدىمەن قىزىلوردالىقتادىڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قوزعاۋى. قوزعاپ قانا قويماي، ماسەلەنىڭ ويابىنا بارۋ ءۇشىن وزبەكستاننىڭ ناۋاي وبلىسى نۇر اتا اۋدانىنداعى سۇيەگى جاتقان ءاز اۋليەنىڭ قابىرىن زەرتتەۋگە بەلگىلى عالىمداردى باتىل اتتاندىرۋى. وسى شارۋادان سوڭ، ايتەكە بيگە تاريحي مادەني كەسەنە سالۋ يدەياسى ومىرگە كەلدى. ءسويتىپ، «قازاقستانعا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر» سايىن نازاربەكۇلىنىڭ جوباسى ساراپتاۋدان ءوتىپ، ماكەتى بىلىكتىلەر سىنىنا ۇسىنىلدى. ماكەت بويىنشا كەشەندەگى ءۇش كۇمبەز - ايتەكە بي، سەيتقۇل اۋليە، ءجالاڭتوس ءباھادۇر ەسىمدەرىمەن اتالاتىن بولدى. سوڭىنان بۇل شارا ەل ەسىندە قالارلىقتاي جاعدايدا ناقتىلى ىسكە استى دا... بۇعان قوسىمشا كۇنى كەشە ارنايى شاقىرتۋمەن قىزىلوردا قالاسىندا تۇران جولبارىسى ءجالاڭتوس باھادۇرگە قويىلعان بيىكتىگى 11,5 مەترلىك كەلىستى ەڭسەلى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ راسىمىنە  قاتىسىپ قايتتىق.  قالا ورتالىعىنا بۇل ەسكەرتكىشتىڭ  بوي كوتەرۋى ەل رۋحىن اسقاقتاتتى. وسى ەسكەرتكىشكە «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنان 59 ميلليون تەڭگە ءبولىنىپتى. وتە ورىندى بولعان. بۇل كەلەشەك جاستاردى ۇلتتىق يماني رۋحتا تاربيەلەۋدە  مانى زور قۇپتارلىق  جۇمىس بولدى.

تەك، وسى شارالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا ەلىمىز ءۇشىن استە ۇمىتۋعا بولمايتىن،  ايتەكە بيمەن ارالاس قۇرالاس قاتار عۇمىر كەشكەن، قازاق تاريحىندا وزىندىك ورىنى بار قاسيەتتى ءبىر ۇلىق بابامىزدىڭ ەسىمىنىڭ  نازاردان تىس قالىپ قويۋى مەنى وسى ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولىپ وتىر. ول  تۇتاس قازاقتىڭ ارى مەن نامىسى بولعان، ايتەكە ومىردەن وزعاندا;

"...ءاي، تويىمسىز قارا جەر-اي، دارا تۋعانداراعىمدى العاندا قوينىم تولادى دەدىڭ بە! بەتىمدەگى بەدەلىمدى العانىڭ - الاتاۋىمدى الاسارتقانىڭ ەمەس پە! ارقامداعى سۇيەنىشىمدى العانىڭ - ءيسى قازاقتىڭ اتاكۇلدىگى - قاراتاۋىمدى قۇلاتقانىڭ ەمەس پە! التى الاشتان اتى اسىپ ھاما اسياعا اتى ءماشھۇر اتالىمدى العانىڭ قايتكەنىڭ! نيەتى قۇلاپ بەت سيپاسا، تالاي جاننىڭ باعىن جاندىرعان باتالىمدى العانىڭ نەتكەنىڭ! جۇلدىزى بيىك جارالعان جان ەدىڭ اۋ! اسىپ تۋعان ابىزىم-اي، مىنا سوڭىڭدا قالعان ءبىز ەندىگى جالعاندا ءتىرى جەتىم ەمەسپىز بە! كىمگە قالدىردىڭ ءبىزدى! ءار ءسوزىڭدى جاراتقاننىڭ اماناتىنداي كورۋشى ەدى-اۋ مىنا جۇرتىڭ! مىنەزىڭ ءىرى ەدى-اۋ! قىلىعىڭ سارا ەدى-اۋ! قۇلىعىڭ تازا ەدى-اۋ! ويىڭ وتكىر، ءسوزىڭ جەلدەن جۇيرىك ەدى-اۋ! كىم-كىمگە دە قۇلبىلتەسىز ايتاتىن ءسوزىڭ ءمىردىڭ وعىنداي ەدى-اۋ! باسىپ وتكەن ىزىڭدە پەيىش قالۋشى ەدى-اۋ! وزگەلەردەن اسىپ تۋعان، قازاعىنا، ەلىنە نۇر سيپاتىن شاشىپ تۋعان، باعانالى بايتەرەگىم-اي، سەن ءولدى دەگەنگە قايتىپ سەنەيىن!؟..." (م. ەسلامعاليۇلى،"ايتەكە بي", تاريحي-فيلوسوفيالىق ديالوگيا، 364 بەت)- دەپ ەلىنە كۇڭىرەنە ءوز جوقتاۋىمەن باسۋ ايتاتىن، ايتۋلى ءبيدىڭ سۇيەگىن ارۋلاپ جۋىپ، جانازاسىن شىعاراتىن، ايتەكەنىڭ ءاز دوسى، قازاقتىڭ تۇڭعىش ءپىرى، اۋزى دۋالى ابىز، ءدىن كوسەمى  مۇسىرالى سوپى جادىكۇلىنىڭ نازاردان تىس، وسى كۇنگە دەيىن اتاۋسىز قالىپ كەلگەندىگى.

قازاق حالقى  تۇڭعىش رەت ءوز حاندىعىن جاريالاعان   كەزىندە اسا ماڭىزدى ءدىني اعارتۋشىلىق جانە قوعامدىق-قايراتكەرلىك قىزمەت اتقارعان،  ەل ەرتەڭىن ەلدەن بۇرىن كورە بىلگەن كورىپكەل- ءپىرادار، تاريحتا تاۋكە حاننىڭ "جەتى جارعىسى" اتانعان  العاشقى اتا زاڭعا  مۇسىلمانشىلىق قاعيدالارىن دالا داستۇرىنە بەيىمدەپ  ەندىرگەن حازىرەتىمىز،   ەل تاريحىنداعى العاشقى ءدىنباسىمىز  جادىكۇلى ءمۇسىرالى سوپى ءازىز ەسەپتەپ وتىرساق بيىل تۇپ-تۋرا 370 جاسقا كەلىپ وتىر. سولاي بولا تۇرا نە ءدىني ورىندار، نە رەسپۋبليكالىق زاڭ ورىندارى جۇمعان اۋىزدارىن اشار ءتۇرى جوق.

1680 جىلى كۇلتوبەدەگى ۇلكەن جيىندا  تاۋكەن - حان بولىپ سايلاعان سوڭ،  ءۇش ءجۇزدىڭ باس بيلەرى سىناقتان وتكىزگەندە، ەل اۋزىندا  "جەتى ادامعا جان بەرگەن ءمۇسىرالى" اتاعىمەن اتى قالعان، وسىنداي ەرەكشە ۇلىق  قاسيەتىمەن بۇكىل قازاقتىڭ تۇڭعىش  ءپىرى بولىپ   اق كيىزگە وتىرعىزىلعان، قازاق ەلى تاريحىنداعى العاشقى ءدىنباسى   اجىقوجا جادىكۇلى ءمۇسىرالى سوپى ءازىز تۋرالى جازىپ وتىرعان بۇل مەنىڭ ەكىنشى ماقالام. العاشقى ماقالام "قازاق ەلى" گازەتى بەتىندە 2000 جىلى "باس مەشىتكە ءمۇسىرالىنىڭ، استاناداعى مەشىتكە عىلمانيدىڭ ەسىمدەرى بەرىلسە..." دەگەن تاقىرىپپەن جاريالانىپ، سول جىلى وسى ماقالاعا وراي "تۇركىستان", "قازاق ادەبيەتى","انا ءتىلى" جانە "ەگەمەن قازاقستان" گازەتتەرى بەتتەرىندە " جاقسىنىڭ ءوزى ولسە دە اتى ولمەيدى", "العاشقى ءدىنباسى", ء"پىر تۇتىپ، قول تاپسىرعان تالاي ادام...","سىننان سۇرىنبەي وتكەن شاكىرت", "كيەلى ءپىر يەسى", "تاۋكە حاندى ءتانتى ەتكەن ءمۇسىرالى", ء"پىر بولعاندى قور قىلمايىق", "جەتى ولىككە جان بىتىرگەن", ء"مۇسىرالى قوسىم سىرى","باس مەشىتكە ءمۇسىرالىنىڭ ەسىمى بەرىلسە...", "ورىندى ۇسىنىس ورىندالسا.." اتتى قىزى لوردالىق ەل اعالارىنىڭ ءبىرى س.دالداباەۆ باستاعان  ءبىرسىپىرا قارتتاردىڭ قۋاتتاۋ ماقالالارى بىىنەن سوڭ ءبىرى جارىق كورگەن بولاتىن. ءتىپتى، وسى ماقالالاردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ قۇرمانعالي اشانوۆ دەگەن كاسىپكەر ازامات، بۇگىندە مارقۇم بولعان، رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسى جانىنداعى ش.ۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، اكادەميك ماناش قوزىباەۆتىڭ "پىرگە قۇرمەت - ەلگە قۇرمەت" دەگەن تاقىرىپتاعى العى سوزىمەن ء"مۇسىرالى ابىز" دەگەن اتپەن جەكە كىتاپشا بولىپ تا شىقتى.  "اقىماققا ناماز ۇيرەتسەڭ - جاينامازعا باسىن جارادىنىڭ" كەرى كەلىپ، رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى قۇرامىندا بۇگىنگى تاڭدا ءدىندى ءدىن مامانى ەسەبىندە تۇسىنەتىن لايىقتى ءدىن جاناشىرى بولماعان سوڭ، وسى كۇنگە دەيىن قالىڭ بۇقارا قۋاتتاعان بۇل ماسەلە نازاردان تىس قالۋمەن كەلەدى.

نەگە؟... ءباسپاسوز بەتىندە جاريالانعان وسىنشالىقتى ماقالالارعا رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى تاراپىنان قولداۋ بولماعان سوڭ،  مەن دە بۇل سۇراقتى ەندى كىمگە قويارىمدى  بىلمەي، وسى كۇنگە دەيىن دال بولىپ ءجۇردىم. بولماسا، وسىنداي  تاريحي التىن قازىنانى ودان ءارى زەرتتەپ، ايتىلعان ۇسىنىستى ءوز قاجەتتەرىنە  پايدالانا بىلسە،  دىني باسقارما  قولىن قاعىپ جاتقان كىم بار؟..

قازاق حاندىعى العاش قالىپتاسقاندا، اسىرەسە ءاز تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا، سايلانعان حاننىڭ جانىنا، ەڭ الدىمەن ەلدىڭ ءدىني سەنىمىن نىعايتۋدا ءدىن قايراتكەرىن، ەل تانىپ مويىنسىنعان ءپىر ۇستاۋ ماسەلەسىن شەشكەن بولاتىن. ويتكەنى، ءپىر ماسەلەسىن شەشۋ،  قۇران كارىمدە جازىلعان ءتارتىپ نەگىزىندە ەل باسقارۋ جارعىسىن دايىنداۋ ءۇشىن وتە قاجەت ەدى. دالالىق زاڭ  «جەتى جارعىنىڭ» ءبىرىنشى جارعىسى «حالىقتىڭ حانى، سۇلتانى، ءپىر ازىرەتى قاستان ولتىرىلسە، ولاردىڭ ارقايسىسى ءۇشىن جەتى كىسىنىڭ قۇنى مولشەرىندە قۇن تولەنسىن» دەپ جازىلۋىنىڭ ءوزى ءپىر ازىرەتتىڭ كىم ەكەنىن ۇعىندىرسا كەرەك.   سول كەزدە، ايتەكە بي ۇسىنعان، جەتى ولىككە جان بەرگەن، اۋليەلىگى، تاقۋالىعى جانە كورىپكەل-پىرادارلىعىمەن تاۋكە حاندى ءتانتى ەتكەن ءمۇسىرالى ابىز، ءوزىنىڭ 40 جاسىندا قازاقتىڭ تۇڭعىش ءپىرى بولىپ تاعايىندالدى. جانە تاۋكەحاننىڭ «جەتى جارعىسىنىڭ» نەگىزگى اۆتورى (وسىلاي ايتۋىمىز كەرەك! ب.ا.) بولدى. بۇل كىسى تۋرالى بۇكىل يدەولوگياسى اتەيستىك تاربيەگە نەگىزدەلگەن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە شىقسا دا، "قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلاپەدياسى" 1 تومىنىڭ  644 بەتىندە اجىقوجا جادىكۇلى ءمۇسىرالى سوپى ءازيز تۋرالى ء"پىر، ءدىندار، ازان شاقىرىپ قويعان اتى ءمۇسىرالى. رۋى كەرەيت بولعانىمەن دىنگە شىن بەرىلگەن سوپىلىعىمەن تاقۋالىعىنا وراي اجىقوجا، ال ونىڭ ۇرپاقتارى كەرەيتقوجا اتالىپ كەتكەن. 1680 جىلى كۇلتوبەدە تاۋكەحاندى سايلاعاننان كەيىن ارتىنشا ءپىر تاڭدالدى. بۇكىل قازاققا ءپىر  بولۋ ءۇشىن ءۇش ارىستىڭ پىرلەرىنە جەتى سۇراق بەرىلىپ، ءۇش شارت قويىلادى. وسىدان سۇرىنبەي وتكەن اجىقوجانى ء(مۇسىرالىنى) بيلەر بۇكىل قازاقتىڭ ءپىرى دەپ جاريالايدى دا، ونى اق كيگىزگە وتىرعىزىپ، حان سارايىنا كوتەرىپ اپارادى" -دەپ جازعان.

ەنتسيكلاپەدياداعى بۇل دەرەك وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى جاريالانعان "ادەبيەت مايدانى" جۋرنالىنان الىنسا، ابىز قارتتىڭ ءپىر بولىپ سايلانعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر ءحىح عاسىرداعى كورنەكتى تيۋركولگ-عالىمدار ءا.ديۆاەۆ پەن ۆ:ۆ.رادلوۆ ەڭبەكتەرىندە دە مولىنان كەزدەسەدى.

وسى قۇجاتتى تولىقتىرار تاعى دا ەكى دەرەك ايتقالى وتىرمىز.

ءبىرىنشىسى، بابامىزدىڭ تۋىلعان جەرى، پروفەسسور جاۋعاشتى احمەتوۆتىڭ ايتۋىنشا تامدى اۋدانىنىنىڭ كەربۇلاق ەلدى مەكەنىندە. بابامىزدىڭ كىندىگىنەن وربىگەن وزىنەن كەيىنگى ءتورت-بەس ۇرپاقتىڭ مۇردەلەرى وسى ەلدى مەكەننەن ءۇش شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان «باسساي» قورىمىندا جاتىر. 2000-ءشى جىلى ءوزى سياقتى ەرەكشە قاسيەتكە يەلىك ەتكەن پەرزەنتى داۋىتقوجانىڭ 100 جىلدىعىنا سول ەلدە ۇلكەن اس تا بەرىلگەن. جاۋعاشتىڭ كىندى قانى دا وسى ءمۇسىرالى قۇدىعىنىڭ ماڭىندا تامعان. اكەسى احمەتوۆ باينازار داۋىتقوجادان ءۇش جاس ۇلكەن بولسا دا قاتار وسكەن، ونىڭ اكەسى 1900 جىلى ومىردەن وتكەن  ەل سىيلاعان بەردىسۇگىردىڭ دە تالاي اڭگىمەلەرىن ەستىگەن جان كورىنەدى...

ەكىنشىسى، 1752 جىلى ومىردەن وتكەن ءمۇسىرالى سوپى ءازىزدىڭ ۇلى ساۋرانبايدىڭ  قۇل قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسىنە جەرلەنۋى. تاريحتان بەلگى بۇل كەسەنەگە قازاقتىڭ ەل تاريحىندا ورىنى بار ۇلىلارى مەن تۇلعالارى عانا جەرلەنگەن. بۇل كىسىنىڭ تىرشىلىگىندەگى قىزمەتىن كىم بىلەدى؟..  2006 جىلى «الاش» تاريحي زەرتتەۋ ورتالىعىنان جارىق كورگەن «كەرەيت» جيناعىنداعى «ءمۇسىرالى ءپىر تۋرالى» (304 بەت) ماقالاسىندا ول كىسىنىڭ تىكەلەي ۇرپاعى داۋىتقوجا ايتتى دەگەن  اۋىزەكى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ مۇسىرالىدەن سۇگىرالى، ودان ەر ءۋالى، ودان ۇلان، ودان  جولان، ودان بەردىسۇگىر، ودان ءداۋىتتى تاراتىپتى. بۇل ءمۇسىرالى بابامىزدىڭ قالماق توقالىنان تۋعان قوسىم بالاسىنان تاراعان داۋىتقوجاعا دەيىنگى ۇرپاق شەجىرەسى بولۋى مۇمكىن. ءمۇسىرالىنىڭ ءوز كەزىندە ەكى-ءۇش ايەل العاندىعى تۋرالى دەرەك بار. كىتاپتا بايبىشەسىنەن تۋىلعان ءتورت بالاسىنان تاراعان ۇرپاقتارىنىڭ شەجىرەسى  دە كورسەتىلمەپتى... ال ءمۇسىرالىنىڭ  بابا تۇكتى شاشتى ءازيزدىڭ جانىنا ءوز اماناتىمەن جەرلەنۋى تۋرالى ايتاتىن بولساق، ءوزى ءپىر بولعان ءمۇسىرالىنىڭ تىرشىلىگىندەگى  وز ءپىرى، جەلەپ جەبەۋشىسى بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اۋليە بولعان. ءپىردىڭ قادىر قاسيەتىن ءپىر بولعان جان عانا جاقسى بىلەدى. ءمۇسىرالى سۇيەگىنىڭ ءوز ۇرپاقتارى جاتقان «بوسساي قورىعىنا» جەتكىزىلمەۋى، نە ءوز ۇلى ساۋرانباي سياقتى قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە قويىلماۋى، بىلايعى قارا جۇرت تۇسىنە بەرمەيتىن، كيەلى ارۋاقاردىڭ ءوز ارا تىلسىم بايلانىسىنىڭ قورىتىندىسى...

مىنە، مەن ماسەلە ەتىپ كوتەرگەن وسى دەرەكتەر، الماتىداعى باس مەشىتكە نەمەسە قازاق ءوز الدىنا ەل بولعالى استانا بولعان ءۇش قالانىڭ بىرىندە ورنالاسقان ەڭ ۇلكەن مەشىتتەردىڭ بىرىنە، العاشقى ءپىرىمىز ءمۇسىرالىنىڭ اتىن بەرۋگە سۇرانىپ تۇر ەمەس پە؟... الدە وسى جۇرت شىنىمەن-اق ءالى كۇنگە ءمۇسىرالىنى تولىق بىلمەي كەلە مە؟  ەندەشە قابىرعالى قالىڭ جۇرتىمىز تەرەڭ تاني ءتۇسسىن، تاعى دا دەرەكتەر قوسالىق.

...كەرەيتتەن قوجا شىقتى قوسىم اتتى،

كىسى ەكەن ارۋعى مول، كارى قاتتى.

قارادان قالاي قوجا شىعادى دەپ

ەسىتكەن ەلدىڭ ءبارى تاڭىرقاپتى.

جان بەرگەن جەتى ولىككە ءمۇسىرالى،

كورسەتكەن كوپ ىشىندە كاراماتتى

ءۇش ءجۇزدىڭ كەڭەسىندە كۇلتوبەدە

شەشىمىن تاۋكە حاننىڭ ەل ۇناتتى.

كىشى ءجۇز ايتەكە بي قاسىنا الىپ،

ءپىر بولىپ قاراكەسەكتەن ءدامىن  تاتتى.

كەرەيتتەن شىققان ءپىردىڭ كۇمانى جوق

ناندىرعان ءنامى قازاق ۋالياتتى" - بۇل - سىر اقىنى شوڭبايدىڭ "شەجىرەسىنەن" ءۇزىندى.

"....بۇل كەز كەلگەننىڭ ەمەس، ايىرىقشا قاسيەتكە يە بولىپ جارالعان ارۋاقتى ادامداردىڭ - ابىزداردىڭ عانا قولىنان كەلەدى دەپ ەسەپتەلدى. ونداي قاسيەتتەرىمەن كوزگە تۇسكەن ادامداردان حالىق بيلىك يەلەرىنەن بەتەر ايبىنىپ، اسا زور قۇرمەت تۇتتى. بيگە قۇلاق اسسا، ساردارعا باعىنسا، پىرگە تابىندى... حان اۋىسسا دا ءپىر اۋىسپادى. سوندىقتان كەيدە بيلىكتى اۋلەت - ساياسي ۇستەمدىك پەن قوسا رۋحاني ۇستەمدىكتى دە ءوز قولىنا الىپ الۋعا تىرىستى. بۇل اسىرەسە شىعىسقا ءتان ەدى. ماسەلەن، تاۋكە، ونىڭ بالالارى جاڭگىر، بولاتتاردىڭ لحاستاعى "كيەلى ۇيگە" جىبەرىلىپ، بىرنەشە جىل تاربيەلەنۋى تەك كورشى ەلدەردىڭ گەوساياسي ىقپالىنان عانا ەمەس، تاق ماڭىنداعىلاردىڭ الگىندەي ءىش ەسەبىنەن دە ءوربىپ جاتسا كەرەك. تاۋكە حان سايلانعاندا ءپىر دە سايلانىپ، ءۇش ۇلىستىڭ پىرلەرى جۇرت الدىندا ارۋاق سالىستىرىسىپ، كەرەيت سۇپى ءاجىنىڭ ء(مۇسىرالى) جەڭىپ شىعاتىنى دا سونى اڭعارتقانداي. تاۋكەدەن ابىلايعا دەيىنگى بارلىق حانعا ءپىر  بولعان سۇپى ءاجى ء(مۇسىرالى) دۇنيە سالعاننان كەيىن جالپىقازاقتىق ءپىر سايلانعان ەمەس."- دەي كەلىپ;   "ەسكى دالا ۇردىسىندە قاۋىمعا بيلىك جۇرگىزەتىن حاندار  مەن اسكەرگە بيلىك جۇرگىزەتىن ساردارلار عانا سايلانىپ قويىلعان، ال باتىرلار مەن پىرلەر اتتارىنا لايىق قاسيەتتەرىمەن قاپىسىز تانىلىپ، جۇرتتى تەگىس مويىنداتقان. جوعارىداعى تاۋكە زامانىندا ءۇش ۇلىستىڭ ءۇش ءپىرىنىڭ جۇرت الدىندا ارۋاق سالىستىرۋىنا كەلسەك، ول دا تۇپتەپ كەلگەندە، سايلاۋ ەمەس، ءوز قاسيەتىنىڭ باسىمدىعىن جاريا مويىنداتۋدىڭ جولى بولىپ تابىلدى. مۇنى كيە، ارۋاق تۋرالى عىلىم - اگيالوگيا "تاڭعاجايىپ سايىس"- دەپ اتايدى. بۇل  - تەك دىنگە دەيىنگى نانىمدار زامانىندا عانا ەمەس، الەمدىك دىندەر ۇستەمدىك قۇرعان تۇستاردا دا ورىن العان ءۇردىس". - بۇل بۇگىنگى قوعامىمىزداعى ابىزىمىز جازۋشى، ەڭبەك ەرى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ جازعان پىكىرى.(«ءۇش پايعامبار. ءا.كەكىلباەۆ. 1992 ج).

"...تاۋكەنىڭ يمانىن ءۇيىرىپ، وڭ جاققا جاتقىزعان، جانازا نامازىن وقىپ، ءوز قولىمەن قوجا احمەت اۋليەنىڭ كەسەنەسىنە جەرلەگەن ءمۇسىرالى قوجا دا 79 جاستا ەدى. تاۋكەنىڭ جەتىسىن بەرگەن كۇننەن باستاپ ۇلكەن حاننىڭ تاعىنا تالاسقان  تورە سۇلتاندار حان كەڭەسىن، ءدىن ازىرەتىن تاراتىپ، جەكە بيلىك ورناتۋعا كىرىسەدى. تەكە تىرەسكە تۇسكەن تورەلەردىڭ ەندى ەشكىمنىڭ  كەڭەسىن تىڭدامايتىنىن سەزگەن جاسى ەگدە ءمۇسىرالى قوجا ءبىر كۇن ءومىرىم بولسا دا بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اۋليەنىڭ باسىنا بارىپ، شىراقشى بولىپ، اللادان حالقىمدى قاندى الاساپىراننىڭ  قىرعىنىنان قۇتقارۋىن تىلەپ،  دۇعا وقيىن، تاڭ دا ماشقار كۇنى كۇنامدى جەڭىلدەتۋىن سۇرايىن دەگەن ويدىڭ جەتەگىندە سوزاق جەرىندەگى جىلى بۇلاقتىڭ باسىندا بابا تۇكتى شاشتى ءازيز زيراتىنا 1719 جىلى ءبىرجولا كوشىپ بارادى. قوجا احمەت اۋليەنىڭ جولىمەن تاۋىلىگىنە ءبىر جۇتىم  سۋ مەن ءبىر تىستەم نان جەپ، اللادان حالىقتىڭ اماندىعىن، بوساعاسىنىڭ بۇتىندىگىن تىلەپ، دۇعا وقىپ، اۋليەگە شىراقشى بولعان ءمۇسىرالى قوجا 1721 جىلى كۇزدە  82 جاسىندا اللانىڭ اماناتىن تاپسىرىپ، ماڭگى دۇنيەگە جول تارتادى. حالىق، ايتىپ كەتكەن وسيەتى بويىنشا ونىڭ دەنەسىن بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اۋليەنىڭ  وڭ جاعىنا، ءسال تومەنىرەك جەرلەيدى. يسلام ءدىنىنىڭ ءتارتىبى بويىنشا باسىنا ساز بالشىقتان ءتورت قۇلاق بەلگى سالادى..." («تاۋكە حاننىڭ باس حازىرەتى». قاراقالپاقستان.). بۇل - زەرتتەۋشى ج. مۇراتباەۆتىڭ پىكىرى.

وسى ءۇزىندى پىكىرلەرمەن-اق ءمۇسىرالىنىڭ قازاق ءۇشىن قانشالىقتى يماني ۇلى تۇلعا بولعاندىعىن ۇعىنۋعا بولار. وسىعان تاعى دا مىناداي  ءوز تۇجىرىم-پىكىرىمدى قوسقىم كەلىپ وتىر...

سوڭعى جىلدارى قازاقستاندا مەشىتتەر سانى كۇن ساناپ ارتىپ وتىر.   بىراق وسى قاسيەتتى شاڭىراقتارعا قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى تاراپىنان ناقتىلى باسشىلىق بولماۋى سالدارىنان،  دىنگە ون قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن جانداردىڭ   ەسىمدەرى بەرىلىپ مۇباراك دىنىمىزگە قانشالىقتى زيانى ءتيىپ جاتقانىن كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ ءجۇر. «ءاي دەتىن اجە، قوي دەيتىن قوجا» جوق.  بۇل- ارينە مۇسىلمانشىلىققا دا، يماندىققا دا كەلمەيتىن ۇيات تىرلىك.

قۇران كارىمنىڭ "تاۋبە" سۇرەسىنىڭ 18 اياتىندا "اللانىڭ مەشىتتەرىن  شىنايى تۇردە اللاعا، اقىرەت كۇنىنە سەنگەن، نامازدى تولىق ورىنداعان، زەكەت بەرەگەن جانە اللادان عانا قورىققان كىسى جاسايدى. مىنە، سولاردىڭ تۋرا جول تابۋشىلاردان بولۋلارى ءۇمىت ەتىلەدى"- دەپ ەسكەرتىلسە، 17 اياتىندا "كاپىر قالىندە تۇرىپ، اللانىڭ مەشىتتەرىن جاساۋلارىنا بولمايدى. ولاردىڭ عامالدارى جويىلعان. ولار توزاقتا مۇلدە قالادى"- دەپ انىق تۇجىرىم بەرگەن.

سوندىقتان مەشىت سالىپ وعان ات بەرگەندە، "اۋىلعا - اتاسىنىڭ، كوشەگە - كوكەسىنىڭ"- اتىن قويىپ جۇرگەن قازىرگى شولاق ويلى بەلسەندىلەر بۇيداسى جەتەگىندە كەتپەي، يسلامنىڭ وسى تالابى ۇنەمى ەستە ساقتالسا، يماندىلىق جۇمىسى ونەگەلى ءورىسىن تابار ەدى.

جوعارىداعى اتى اتالىنعان ماقالامداعى ۇسىنىسىما بايلانىستى كەيبىر ازاماتتاردىڭ " ءپىر ءمۇسىرالىنىڭ ەسىمى الماتى مەن استاناداعى سالىنىپ جاتقان، كۇمبەزى كوك تىرەپ تۇرعان كوپ مەشىتتەردىڭ بىرىنە نەگە بەرىلمەيدى؟"- دەگەن پىكىرلەرىن ءوز قۇلاعىممەن دە ەستىپ ءجۇرمىن. ورىندى پىكىرلەر عوي. مەن دە بۇگىنگە دەيىن  ءوز ەگەمەندىگىمىزدى العان سوڭ الماتىدا  سالىنىپ، بۇگىندە ەل اۋزىندا باس مەشىت اتالىپ كەتكەن ۇلكەن مەشىتكە  قازاقتىڭ تۇڭعىش ءپىرى ءمۇسىرالىنىڭ عانا ەسىمى  ىلايىقتى دەپ كەلگەنمىن. سوڭعى كەزدە  قىزىلوردا قالاسىندا  بۇدان دا ۇلكەن مەشىتتىڭ قۇرىلىسى اياقتالعانىن كوردىم. قازىر رەسەيدىڭ قول استىندا قالىپ قويعان العاشقى استانامىز ورىنبوردان سوڭ، ەلىمىزدىڭ العاشقى استاناسى رەتىندە اتالىپ وتىرعان قىزىلورداداعى وسى مەشىتكە جەرلەستەرى نەگە ءمۇسىرالىنىڭ اتىن بەرمەسكە؟... ءتىپتى مەشىتتىڭ الدىنا پىرىمىزگە ارناپ ەسكەرتكىش قويىلىپ جاتسا تىپتەن ساۋاپتى ءىس بولار ەدى... مۇنداي جۇمىستاردى «جەتى جارعىنىڭ» اۆتورى رەتىندە رەسپۋبليكا زاڭ ورىندارى مەن قازاقتىڭ حاندىق تاريحىندا ءپىر ەلدىڭ نەگىزگى باس ءمينيسترى دارەجەسىندە بولعاندىعىن ەسكەرىپ، ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە قاباتتاسا تىكەلەي قولعا الىپ جاتسا ەش ارتىقتىعى بولماس ەدى عوي...

قىزىلوردا دا وسى جاڭا مەشىتكە ءمۇسىرالىنىڭ ەسىمىن بەرۋ ماسەلەسى شەشىلىپ جاتسا، ونىڭ اشىلۋ راسىمىندە ارنايى رەسپۋبليكالىق تانىمدىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋ، عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋ،  شاما كەلىپ جاتسا 2008 جىلى قايتا سالىنىپ بىتكەن بابا تۇكتى شاشتى ءازيز اۋليەنىڭ كۇمبەزى قاسىنا قويىلعان، بۇگىندە وسى كۇمبەزدىڭ قابىرعاسىنىڭ استىندا قالىپ قويعان حازىرەتتىڭ كەسەنەسىن سول جەردەن قايتا كوتەرىپ، قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىن قولعا الىپ جاتسا مۇسىلماندىعىمىزعا ابروي بولار ەدى. ارۋاقتىڭ رۋحى ريزالىق تانىتسا، ءتىرىنىڭ تىرشىلىگى العا باساتىنىن كوزىمىز كورىپ ءجۇر عوي...

ەگەر وسى يگى ۇسىنىس وبلىس اكىمشىلىگى  تاراپىنان قولداۋ تاۋىپ، جۇزەگە اسىپ جاتسا،  باسقا دىنگە وتكەن قاراكوز مۇسىلماندارىمىزعا دا ەلەۋلى ساباق، ۇلكەن ءدىني ناسيحات بولار ەدى. قاشاندا قاسيەتتى بابالار ارۋاعىنىڭ قولداۋىندا بولايىق...

باقتىباي اينابەكوۆ، جازۋشى، "قازاقستان قاجىلارى" ءدىني بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى

«اباي-اقپارات»