پرەزيدەنتتىڭ ۇلتتىق بىرەگەيلىككە بايلانىستى ۇستانىمى بۇرىننان بەلگىلى. مەملەكەت باسشىسى قازاقستاندىقتاردىڭ بىرنەشە ءتىلدى مەڭگەرگەن، تولەرانتتى، ءبىلىمدى، زايىرلى حالىق بولعانىن قالايدى. بۇل ۇستانىم قازاقستاننىڭ 1995 جىلى قابىلدانعان كونستيتۋتسياسىندا دا، ودان كەيىنگى ءتۇرلى باعدارلامالار مەن قۇجاتتاردا دا كورىنىس تاپقان. «ۇشتۇعىرلى ءتىل» باعدارلاماسى دا سول ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالىپتاستىرۋداعى ءبىر قادام ەكەنى بەلگىلى.

البەتتە مۇندا قازاق تىلىنە، ءداستۇر-سالتى مەن تاريحىنا ەرەكشە ورىن بەرىلەدى جانە قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك يدەولوگياسى سونى نەگىزگە الا وتىرىپ قالىپتاسادى. ءتۇرلى ساياسي كونيۋنكتۋرانى ەسكەرە وتىرىپ، ەل الدىندا سويلەگەن سوزدەرىندە، باعدارلامالىق قۇجاتتاردا پرەزيدەنت ۇلتتىق ماسەلەگە بايلانىستى تەڭگەرىمدى ساياساتتىڭ بەلگىلى ءبىر باعىتىنا اكتسەنت جاساپ وتىرادى.

سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ءجيى قايتالايدى. بۇل جولى ورىس ءتىلىنىڭ قوعامداعى ورنىن ساقتاپ قالۋعا نەگە باسا ءمان بەردى؟ مۇندا سىرتقى جانە ىشكى فاكتورلاردى اتاپ ءوتۋ كەرەك.

سىرتقى فاكتور - رەسەي. جەر بەتىندەگى ەڭ ۇزىن ءارى لايىقتى تۇردە قورعالماعان شەكارا - رەسەي مەن قازاقستان اراسىنداعى شەكارا ەكەنىن ەسكە ۇستاۋ كەرەك. قىرىمداعى، شىعىس ۋكرايناداعى جاعدايدان سوڭ رەسەيدىڭ سىرتقى ساياساتى بولجاپ بىلە المايتىنداي، اگرەسسيۆتى بولا باستادى. كرەمل «وتانداستارىنىڭ» قۇقىقتارىن قورعاۋدا بارلىق ارەكەتتەرگە بارۋدان تايىنبايتىنىن دالەلدەدى. ونىڭ ۇستىنە اقش باستاعان ەلدەر پوپۋليستىك پروتەكتسيونيزم مەن ۇلتشىلدىقتىڭ جەتەگىندە كەتىپ، قازاقستان سياقتى شاعىن ەلدەر ءۇمىت ارتىپ وتىرعان ليبەرالدى الەمدىك ءتارتىپ قوجىراي باستادى. وسىنداي جاعدايدا كورشىنىڭ قاباعىن اڭدىپ، ونىڭ كوكەيىندەگىسىن ءدوپ باسىپ وتىرۋ اسا ماڭىزدى.

ىشكى فاكتورعا كەلسەك، شەتەلدىك ساراپشىلاردىڭ كوبى قازاقستاندا قازاق ۇلتىنىڭ بىرەگەيلىگىنە نەگىزدەلگەن مادەني ۇلت قالىپتاسىپ جاتىر دەگەن تۇجىرىمعا كەلىپ وتىر. ورىستىلدىلەردىڭ ەلدەن كەتۋى، قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي ءوسىمىنىڭ جەدەلدەۋى «قازاقتاندىرۋ» ساياساتىن جىلدامداتىپ، ورىستىلدىلەردى ازشىلىققا اينالدىرىپ جاتىر. ال بۇل بۇرىننان قالىپتاسقان تەپە-تەڭدىكتى وزگەرتىپ، ورىستىلدىلەردىڭ اراسىندا تۇسىنىسپەۋشىلىك تۋعىزۋى مۇمكىن. سوندىقتان، بۇل - ورىستىلدىلەردىڭ قۇقىقتارىنىڭ قورعالاتىنىنا مەملەكەتتىڭ بەرىپ وتىرعان كەپىلدىگى دەسەك بولادى. بۇل وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ جاپپاي كوشۋىنە، «قازاقستاندا ۇلتتىق مەملەكەت قالىپتاسىپ جاتىر» دەگەن ءسوزدى جوققا شىعارۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەردىڭ ءبىرى.

ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، بىزدە ءالى بىرىڭعاي ۇلت قالىپتاسقان جوق. ءارتۇرلى الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ەكى حالىق بار، ولاردىڭ اراسىندا مادەني، اقپاراتتىق، رۋحاني بايلانىس ءالسىز. سوندىقتان، ۇكىمەت حالىقتى ءوزارا ينتەگراتسيالاۋدىڭ ءبىر جولى - ءۇش ءتىلدى قاتار مەڭگەرۋ دەپ سانايدى. «وزگە ۇلت وكىلىنىڭ سايلانۋىنا مۇمكىندىك بار» دەگەن ءسوز دە قازاقستاننىڭ ازاماتى سانايتىن ءار ادامدى تاعدىرىن وسى ەلمەن بايلانىستىرۋعا شاقىراتىن ارەكەت. شىنىمەن، لاۋازىمدى قىزمەتتەرگە تاعايىنداۋدا ۇلتىنا، جىنىسىنا، تەگىنە جانە باسقا ەرەكشەلىكتەرىنە قاراپ الالاۋعا بولمايدى.

تەرمين جاساۋ ماسەلەسىن جالپى قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى اۋقىمىندا قاراستىرۋ كەرەك. قازاق ءتىلى عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ ءتىلى بولىپ قالىپتاسىپ بىتكەن جوق. عىلىم سالالارىندا قولدانىلۋ اياسى ەندى كەڭەيىپ كەلە جاتقاندىقتان، ءتۇرلى تەرميندەردى جاڭادان قولدانا باستادىق. سوندىقتان، تەرمين جاساۋدا ۇلكەن پروبلەمالار تۋىنداپ جاتىر. مەنىڭشە، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسى كەڭىپ، تولىق عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ تىلىنە اينالعاندا، ءتيىستى تەرميندەر ءوز-وزىنەن ەكشەلىپ، جۇيەلەنىپ شىعا كەلەدى.

مۇنىڭ كوپ تەتىگى مەملەكەتتىڭ ءوز قولىندا تۇر. مەنىڭشە، ۇكىمەت جانىنداعى مەملەكەتتىك تەرمينولوگيا كوميسسياسى سياقتى مەملەكەتتىك ۇيىمدارعا كوبىرەك وكىلەت بەرىلىپ، ولار عالىمدارمەن كەڭەسە وتىرىپ، تەرميندەردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىڭ نەلىكتەن «قولتىراۋىن»، «عالامتور» سياقتى سوزدەردى مىسالعا كەلتىرگەنى تۇسىنىكسىز. سەبەبى، بۇلار ءبىرشاما ءساتتى شىققان اۋدارمالار سياقتى كورىنەدى. ال «عالامتور» «ينتەرنەت» ءسوزىنىڭ اۋدارماسى ەمەس، ادەبي بالاماسى رەتىندە قولدانىلادى. ول - اعىلشىننىڭ Worldwide web (ۆسەميرنايا پاۋتينا) ءسوزىنىڭ اۋدارماسى.

جەمقورلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا مۇمكىندىك بەرمەي وتىرعان باستى ەكى فاكتور بار. ولار - ءبىزدىڭ ىشكى مادەنيەتىمىز جانە جالپى قوعامداعى [سونىڭ ىشىندە ۇكىمەتتەگى) باسقارۋ جۇيەسى. ىشكى مادەنيەتتى وزگەرتۋ ءۇشىن باسقارۋ جۇيەسى، ونىڭ ىشىندە قوعام الدىنداعى ەسەپتىلىك، بيۋدجەتتىڭ اشىقتىعى وتە ماڭىزدى، سونىمەن بىرگە بيلىك تارماقتارىنىڭ تەڭگەرۋ جانە تەجەۋ فۋنكتسيالارى دۇرىس ىسكە قوسىلۋى كەرەك. پارلامەنتتىڭ قولىندا اتقارۋشى بيلىكتىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن تەكسەرىپ وتىراتىن قۇزىرەت بولۋى كەرەك. سوندا ولار تەك پارلامەنت ساعاتتارىندا سۇراق قويۋمەن، دەپۋتاتتىق ساۋال جولداۋمەن، بيۋدجەتتىڭ ورىندالۋى جونىندەگى ەسەپ كوميتەتىنىڭ ەسەبىن تىڭداپ، وعان پىكىر بىلدىرۋمەن شەكتەلمەي، بيۋدجەتكە قاتىستى سالاقتىققا جول بەرگەندەردىڭ قاتەلىكتەرىن كورىپ،  دەر كەزىندە ءتيىستى ورگاندارعا حابارلاپ وتىرادى. ارينە، تسيفرلاندىرۋ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اشىق جۇمىس ىستەۋىنە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. بۇل - جەمقورلىقتى جويۋداعى ەرەكشە قادام. سوندىقتان، جەرگىلىكتى جەردەگى، شاعىن مەكەمەلەردەگى جەمقورلىققا ءبىراز توسقاۋىل قويىلارى انىق. بىراق، ساياسي جۇيەدە، قوعامنىڭ ساناسىندا فۋندامەنتالدى وزگەرىستەر بولمايىنشا، ونى جەڭۋ قيىن.

مۇحتار سەڭگىرباي

Abai.kz