جاقىندا «قازاقپارات» باسپاسىنان جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «رۋح-ساراي» تانىمدى تۋىندىلار توپتاماسىنىڭ كەزەكتى 4-ءشى تومى شىقتى. وعان «جەكپە-جەك» جانە «ماڭگى باستاۋ» اتتى ەكى دەرەكتى شىعارما ەنىپتى. عىلىمي-كوركەم جانردا جازىلعان وسىناۋ قوس حيكايادا  مونارحيانىڭ قۇلاۋى قارساڭىنداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كەي قىرى، اتاپ ايتقاندا، ۇلت زيالىلارىنىڭ سول تۇستاعى ەل قورعانى بولۋعا تىرىسقان  ارەكەتتەرى، سونداي-اق يمپەريا بيلىگىنىڭ جوعارعى ەشالونىنداعى تارتىستار جانە اقپان رەۆوليۋتسياسىنان باستاپ تۇڭعىش قازاق اۆتونومياسى جاريالانعانعا دەيىنگى ۋاقىتتاردا ورىن العان ماڭىزدى وقيعالار باياندالادى.

قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى قوزعالىسىنىڭ تاريحىن، اسىرەسە الاش كۇرەسكەرلەرىنىڭ ءومىر جولىن بۇگىندە جۇرتشىلىقتىڭ ءبىرشاما بىلەتىنىنە كۇمان جوق. دەگەنمەن بۇل كىتاپ ەداۋىر تىڭ جاڭالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ۇلتتىق قوزعالىس جاڭاشا ورىستەگەن  16-17-ءشى جىلدارداعى   قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ ناقتى كەلبەتىن وقىرماننىڭ كوز الدىنا اكەلىپ، ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن تاريحي قايراتكەرلەرمەن جۇزدەستىرەدى.  كىتاپ تاريحي قايراتكەرلەردىڭ ەلدىك مۇراتتى كوزدەگەن ىستەرىن جانە ولار تۇجىرىمداعان قوعامدىق-ساياسي ويدى جاڭعىرتۋىمەن، تيىسىنشە، وقىرمانعا وتان تاريحىنىڭ بەلگىلى دە بەلگىسىز بەتتەرىنەن تانىمدى ماعلۇماتتار بەرۋىمەن باعالى  دەپ ويلايمىز.

جاقىندا «قازاقپارات» باسپاسىنان جازۋشى بەيبىت قويشىباەۆتىڭ «رۋح-ساراي» تانىمدى تۋىندىلار توپتاماسىنىڭ كەزەكتى 4-ءشى تومى شىقتى. وعان «جەكپە-جەك» جانە «ماڭگى باستاۋ» اتتى ەكى دەرەكتى شىعارما ەنىپتى. عىلىمي-كوركەم جانردا جازىلعان وسىناۋ قوس حيكايادا  مونارحيانىڭ قۇلاۋى قارساڭىنداعى قازاق ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كەي قىرى، اتاپ ايتقاندا، ۇلت زيالىلارىنىڭ سول تۇستاعى ەل قورعانى بولۋعا تىرىسقان  ارەكەتتەرى، سونداي-اق يمپەريا بيلىگىنىڭ جوعارعى ەشالونىنداعى تارتىستار جانە اقپان رەۆوليۋتسياسىنان باستاپ تۇڭعىش قازاق اۆتونومياسى جاريالانعانعا دەيىنگى ۋاقىتتاردا ورىن العان ماڭىزدى وقيعالار باياندالادى.

قازاقتىڭ ازاتتىق جولىنداعى قوزعالىسىنىڭ تاريحىن، اسىرەسە الاش كۇرەسكەرلەرىنىڭ ءومىر جولىن بۇگىندە جۇرتشىلىقتىڭ ءبىرشاما بىلەتىنىنە كۇمان جوق. دەگەنمەن بۇل كىتاپ ەداۋىر تىڭ جاڭالىعىمەن ەرەكشەلەنەدى. ول ۇلتتىق قوزعالىس جاڭاشا ورىستەگەن  16-17-ءشى جىلدارداعى   قيىن-قىستاۋ زاماننىڭ ناقتى كەلبەتىن وقىرماننىڭ كوز الدىنا اكەلىپ، ساياسي تىنىس-تىرشىلىكتىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەن تاريحي قايراتكەرلەرمەن جۇزدەستىرەدى.  كىتاپ تاريحي قايراتكەرلەردىڭ ەلدىك مۇراتتى كوزدەگەن ىستەرىن جانە ولار تۇجىرىمداعان قوعامدىق-ساياسي ويدى جاڭعىرتۋىمەن، تيىسىنشە، وقىرمانعا وتان تاريحىنىڭ بەلگىلى دە بەلگىسىز بەتتەرىنەن تانىمدى ماعلۇماتتار بەرۋىمەن باعالى  دەپ ويلايمىز.

كىتاپقا ەنگەن تۋىندىلاردىڭ العاشقىسىندا - «جەكپە-جەكتە» -  يمپەريا بيلىگىنىڭ وكىلى مەن وتار ەل ازاماتى 1916 جىلعى حالىق نارازىلىعىنىڭ سەبەپ-سالدارلارى  جايىندا سۇحباتتاسادى. مۇندا ءىV مەملەكەتتىك دۋما توراعاسى رودزيانكو الدىنا كەلگەن قازاق زاڭگەرى، ءىى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى قاراتاەۆتىڭ ۇكىمەتكە قاتىستى سىني سوزدەرىنەن ونىڭ كوزقاراسىندا ءوز ويىمەن ۇندەستىك بارىن تاڭىرقاي اڭداپ،   بيلىكتىڭ ءىرىپ-ءشىرۋ تابيعاتىن قىنجىلا پايىمدايدى. ءسويتىپ، شەت ايماقتاعى قازاقتار ەرەۋىلىنىڭ پاتشا تاعىن شايقاي تۇسكەنىن يمپەريا شونجارى ايقىن تۇيسىنەدى...

قازاق حالقىنىڭ 16-شى جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى يمپەرياداعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنا ۇلاسقانى ءمالىم. «ماڭگى باستاۋدا» سامودەرجاۆيەنى تاريح قوقىسىنا ىسىرعان سول ۇلى توڭكەرىستە جوعارى بيلىكتەگى شەنەۋنىكتەر باستان كەشكەن احۋال اڭگىمەلەنگەن. ونان رودزيانكونىڭ يمپەريالىق بيلىك قۇرىلىمىنا تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساۋدى كۇيتتەگەن سولشىل دەپۋتات كەرەنسكي سەكىلدى وزگە دە بەلگىلى ساياساتكەرلەرمەن بىرگە، ءىى نيكولايدى تاقتان ءتۇسىرۋ ارەكەتتەرىنىڭ العى ساپىندا تۇرعانىن كورەمىز.

جالپى، ورىس دەموكراتياسىنىڭ بيلىككە جەتەر جولداعى ءىس-قيمىلدارى مەن ءاليحان بوكەيحانوۆ، مۇستافا شوقاەۆ سىندى قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ولارعا بارىنشا سەنىپ، بىرگە ارەكەت ەتكەن كەزەڭدەرى، ۇلتتىق قوزعالىستىڭ سامودەرجاۆيە قۇلاعاننان كەيىنگى جاڭاشا ورىستەۋى، سونىڭ ناتيجەسىندە تۇركىستان جانە الاش اۆتونوميالارى سەكىلدى ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ ومىرگە كەلۋى «ماڭگى باستاۋدا»  تارتىمدى دا قىزىقتى سۋرەتتەلەدى. ساياسي وقيعالارمەن   بۋىرقانعان پەتروگراد، ومبى، ورىنبور، ورال، تاشكەنت، قوقانداعى رەۆوليۋتسياشىل قايراتكەرلەر، باتىستاعى مايدان شەبىندە سوعىستىڭ قارا جۇمىسىن ىستەپ جاتقان جۇمىسشىلار مەن ولارعا قىزمەت كورسەتۋگە كەلگەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى جايىندا تانىمدى ويلار ايتىلادى.

توپتامانىڭ ءبىرىنشى كىتابىنداعى (2004) «اڭساۋ» رومانى وتار ەلدەگى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ العاشقى قادامدارىن، ەكىنشى تومىنداعى (2007) «تامىر» - ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن رەسەي يمپەرياسىندا تۋعان مۇسىلمان قوزعالىسى جانە وعان قازاقتاردىڭ قاتىسۋىن، «ايبات» - العاشقى حالىقتىق رەۆوليۋتسيانى قۋانا  قابىلداعان ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق دالاسىندا قوعامنىڭ بولاشاق ۇلگىسىن قۇرۋداعى ءىس-ارەكەتتەرىن، ۇشىنشىسىندەگى (2008) «اق باتا» - تۇڭعىش مەملەكەتتىك دۋماعا جۇرت قاتارلى قازاقتىڭ دا ۇلكەن ءۇمىت ارتۋىن، «مۇنارا» - جەر-جەردەن كەلگەن حالىق وكىلدەرىنىڭ جاسامپاز وزگەرىستەردى پارلامەنتتىك جولمەن جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلۋىن بەينەلەيتىن. ياعني «رۋح-سارايدىڭ»  اتالعان ەتيۋدتەرى الاش قوزعالىسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ جانە ورىستەۋ باعىتتارىن كورسەتەتىن. ال ءتورتىنشى تومعا (2010) ەنگەن «جەكپە-جەك» ۇلتتىق قوزعالىستىڭ 1916 جىلعى 25 ماۋسىم جارلىعىنا وراي شيرىققان ءبىر ءساتىن، «ماڭگى باستاۋ» ونىڭ 17-ءشى جىلدىڭ ۇزىنا بويىندا  كۇردەلى دامۋ سوقپاقتارىنان ءوتىپ، قيلى ايتىس-تارتىس، كۇرەستەن سوڭ تۇڭعىش ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋمەن تۇيىندەلگەنىن سۋرەتتەيدى.

«رۋح-ساراي» توپتاماسىنىڭ اتالعان شىعارمالارىندا  يسمايىل گاسپرالى، راشيد يبراگيموۆ، سەرالى لاپين، سالىمگەرەي ءجانتورين، عۇبايدوللا جاڭگىرحانوۆ، تيموفەي سەدەلنيكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، كولباي توگىسوۆ، عاياز يسحاكوۆ، زاكي ۆاليدوۆ، مۇستافا شوقاەۆ، جانشا دوسمۇحامەدوۆ، باسقا دا كوپتەگەن تاريحي تۇلعالاردىڭ  ۋاقىت تالابىنان تۋىنداعان كوزقاراستارى، ساياسي ارەناداعى ءىس-ارەكەتتەرى مەن پىكىر قاقتىعىستارى، وزىق قوعامدىق-ساياسي وي ۇلگىلەرى جانە قوعام كەلبەتىن وزگەرتىپ جىبەرگەن ىرگەلى وقيعالار العا تارتىلادى. ويلى وقىرماندى، تاۋەلسىز ەل ينتەلليگەنتىن اتالعان توپتاما ەتيۋدتەرى، اسىرەسە، باسپادان بيىل شىققان  كىتاپتاعى «جەكپە-جەك» پەن «ماڭگى باستاۋ» تاريحىمىزدى بۇگىنگى كۇنمەن ساباقتاستىرىپ قاراۋعا جەتەلەپ، قازىرگى  جانە كەلەشەكتەگى دامۋ  جايىندا تولعانتارى ءسوزسىز. الاش-وردا حاقىندا تەرەڭ بىلۋگە سەپتەسەتىن بۇل شىعارمالاردى  اۆتور  العىسوزىندە جاڭا  سەريانىڭ  ەتيۋدتەرى رەتىندە اتاعانمەن، ولار توپتامانىڭ العاشقى سەرياسىنداعى الاش قوزعالىسىنىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىن تىلگە تيەك ەتكەن اڭگىمەلەرىنىڭ زاڭدى قورىتىندىسى ىسپەتتى اسەر ەتەدى.

الاش اۆتونومياسىن جازۋشى «ماڭگى باستاۋدىڭ» ەپيلوگىندە «ۇزاق تا كۇردەلى، قيىن-قىستاۋلى دامۋ جولى باستالعان بۇلاق»، ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانداستارىمىز ۇلگى الاتىن «وتانشىلدىقتىڭ الىپپەسى، وتانسۇيگىشتىكتىڭ قاينار كوزى» دەپ باعالايدى. توپتاما بەدەرلەپ كەلە جاتقان الاش قوزعالىسى ەپوپەياسىمەن تانىسقان سايىن ونىڭ، شىنىندا، اۆتور ايتقانداي، ەل مۇددەسىن كوزدەگەن كەيىنگى داۋىردەگى  كۇللى وزگەرىستىڭ تامىزىعى ەكەنىنە كوزىڭ جەتە تۇسەدى.

«اباي-اقپارات»