جەتپىس جىل بويى كەڭەس زامانىنداعى جانە پاتشا زامانى كەزىندەگى بۇرمالانعان تاريحىمىزدى ىزدەپ تاۋىپ، ەندى عانا از-ازداپ قالىپقا كەلتىرىپ جاتىرمىز. جازبا تاريحىمىزدىڭ كوپشىلىگى شەتەل كوزدەرىندە، اجەپتاۋىر كوپشىلىگى رەسەي مۇراعاتتارىندا. ورىس گەنەرالدارى مەن وفيتسەرلەرى، زەرتتەۋشىلەرى مەن ساياحاتشىلارىنىڭ، ءبىر سوزبەن ايتار بولساق،  ورىستىڭ باسقىنشى وفيتسەرلەرىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قازاق دالاسى جايلى ەڭبەكتەرىنىڭ شەتتەرى ەندى عانا اشىلىپ جاتىر. ولاردىڭ كوپشىلىگىن سول زامانداعى رەسەيلىك ساياسات، كەيىن كەڭەس زامانىنىڭ  يدەولوگتارى جارىققا شىعارماي «تەك قىزمەتتىك ماقساتتا پايدالانۋ ءۇشىن» دەپ وزدەرى عانا پايدالانىپ، تاعى ءبىراز بولىگىن «قۇپيا» دەگەن گريفپەن  ارنايى ساندىقتا ساقتاپ تىعىپ كەلگەنى ەندى عانا ولاردىڭ قۇپيالىعى اشىلعان سوڭ  ايان بولىپ وتىر.

ەندى شەتى اشىلىپ جاتقان بۇل جازبالاردىڭ تابىلعانىنا شۇكىر دەپ ءبىر جاعىنان كوڭىلىمىز تولسا، ەكىنشى جاعىنان سول جازبالاردى وقي وتىرىپ نامىسىمىز بەن دارمەنسىز رەنىش كوڭىلىمىزدى جابىرقاتاتىن، جۇرەگىمىزدى وكسىتەتىن جەرلەرى دە از ەمەس ەكەن. سەبەبى، ورىستىڭ قازاق دالاسىن وتارلاۋشى وفيتسەرلەرىنىڭ ەستەلىكتەرى مەن جازبالارىن كورىپ، تاريحىمىزدىڭ بۇرمالانعانىن عانا  ەمەس، سول جازبالاردىڭ بارىندەگى قازاق اتاۋلىنىڭ، قازاق دەگەن حالىقتىڭ، ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى، سالت-ءداستۇرىنىڭ كەمسىتىلگەنى، قورلانعانى، مازاق ەتىلگەنىن ايقىن كورۋگە بولادى. قازاق دالاسىنا كەلگەن، وزدەرىن «جوعارى مادەنيەتتىڭ» وكىلدەرىمىز دەپ ساناۋشىلار قازاقتار جايلى ويىنا كەلگەندەرىن جازعانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. وتارشىلاردىڭ جازبالارىندا قازاقتى «قىرعىزدار»، «قايساقتار»، «جىرتقىشتار»، «جابايىلار»، «قانىشەرلەر» دەپ تەڭەۋدەن باسقا ءسوز كەزدەستىرمەيسىڭ. قولدارىندا ناقتى دەرەكتەر بولا تۇرا، قازاقتار جايلى ەش قيسىنعا كەلمەيتىن جالعان وسەكتەر مەن اڭىزعا ۇقساعان ساندىراقتاردى جازا بەرگەن.

«قازاقتاردىڭ ىشىندە بىردە-ءبىر ساۋاتتى ادامدى تابا المايسىڭ، جاپپاي ساۋاتسىزدىق جايلاعان» دەگەن وتارشىلاردىڭ سوزدەرىنە قۇلاعىمىز دا، كوزىمىز دە ۇيرەنىپ قالعان. مۇنداي جازبالارعا جارايدى، ءمان بەرگىمىز جوق. «قازاقتار ەشۋاقىتتا جۋىنبايدى» دەپ جازىپتى ورىستىڭ ي. پاشينو دەگەن پولكوۆنيگى 1866 جىلى قازالى مەن تۇركىستان اراسىنداعى جول ساپارى جايلى 1868 جىلى سانكت-پەتەربۋرگتەن شىققان «تۇركىستان ولكەسى. 1866 جىل. جول جازبالار» اتتى كىتابىندا. وسىلاي دەپ باستاعان پولكوۆنيكتىڭ قازاقتار ناعىز مورالسىز حالىق ەكەن دەگەنىن وقىعاندا قانىڭ بىردەن تاسىپ كەتەدى. قازاقتىڭ تۇرمىسىنداعى ەر مەن ايەلدىڭ قاتىناسىنىڭ اراسىندا ەركىندىك جايلاعان، ەش تىيىم جوق، قالاعان ادامىمەن ءبارى اشىق جاسالىنا بەرەدى دەپ كوسىلىپتى.

«-كەتشى ءارى، مەزى بولماي، تاعى دا جابىسىپ قالمادىڭ عوي! مىستان قاتىن! – دەپ كازاك ونى قۋادى. وعان نە كەرەك ەكەن دەگەن سۇراققا: جوعارى مارتەبەلىم، ءدارى سۇرايدى، بالا تۋعىزاتىن ءدارى. جۇرتتىڭ بارىنە جابىسىپ قالمايدى; قۇداي بەرمەسە وعان ەشبىر ءدارىنىڭ كومەگى بولمايدى. بىلەمىن وعان قانداي ەمنىڭ قاجەت ەكەنىن: كوكتەم، كۇيەۋلەرى تابىندا جىلقى باعىمىندا، ىشتەرى قايناپ پىسىپ ءجۇر. ءسىز وعان كوڭىل اۋدارماڭىز – ول جۇرتتىڭ بارىنە سولاي... قازاقتاردا بۇل ماسەلە... وپ-وڭاي.. – كازاك قولىن ءبىر سىلتەدى.

قازاقتىڭ قىزدارى مەن ايەلدەرى وتكەن-كەتكەن جۇرگىنشىلەرگە وپ-وڭاي بەرىلە سالادى، ورىس سولداتتارى جۇرگەن جەرىندە ۇرپاقتارىن قالدىرىپ كەتتى دەپ كوسىلگەن پولكوۆنيك «مەن مۇنداي مورالسىزدىقتى ەش جەردە كەزدەستىرگەن ەمەسپىن» دەپ تە سىلتەپ جىبەرگەن.

«...ەگەر ءبىزدىڭ اسكەرلەر وتكەن ايماقتاعى قازاق ايەلىنىڭ قولىندا شاشى سارى بالا كورسەڭىز ونىڭ تاڭدانارى جوق. مەن مۇنداي بەيجايلىقتى، وسىنداي اڭقاۋ دا اڭعال فورماداعى بەيجايلىقتى، قازاقتاردىڭ  اراسىنداعى مورالسىزدىقتى ەش جەردە كەزدەستىرگەن ەمەسپىن.

 بىر جولى وسى تاقىرىپ  توڭىرەگىندە ون التى جاستاعى قازاق اتقوسشىمەن اڭگىمەلەستىم; ول مەنى ءوزىنىڭ وي تالعامدارىمەن، قيسىندى پىكىرلەرىمەن، ءتاۋىر سوفيزمدەرىمەن تاڭ قالدىردى. اڭگىمەمىزدىڭ ءون بويىن تۇگەل كەلتىرمەي-اق قويايىن، ەڭ سوڭىنداعى ءسوز بايلاسقانىمىزدى ايتايىن. ءسوز سوڭىندا اۋىلداعى ءبىرىنشى سۇلۋ بولىپ سانالاتىن اپاسىمەن مەنى تانىستىرۋدى ۇسىندى. ەگەر قالاساڭ، ەكى گريۆەننيك اقشا بەرسەڭ بولدى، ستانساعا اكەپ بەرەمىن دەدى».  (تۇركىستان      ولكەسى، 1866    جىل.  «جول    جازبالار»  پ. ي. پاشينو  15 بەت).  

پ. ي. پاشينونىڭ بۇل ساندىراعىن ن. ي. دوبروسمىسلوۆ  ءوزىنىڭ 1912 جىلى تاشكەنتتە شىققان «سىرداريا وبلىسىنىڭ قالالارى» دەگەن كىتابىندا ودان دا «تەرەڭدەتە» ءتۇسىپتى. ونىڭ ايتۋىنشا سيفيليس جانە باسقا جىنىستىق اۋرۋلاردىڭ كوزى قازاق دالاسىنىڭ ايەلدەرى بولعان...

«...№1 فورتتاعى جارتىلاي گوسپيتالدىڭ جۇمىس ىستەگەن كەزىندە ستاتسيونارلىق اۋرۋلاردىڭ سانى جىلىنا 600-گە جەتتى، ولاردىڭ 30 پايىزى سيفيليسپەن جانە جىنىستىق اۋرۋلارمەن ناۋقاستار ەدى. كومەندانتتىڭ ايتۋىنشا، تومەنگى شەندىلەر دالالىققا شارۋاشىلىق جۇمىستارىمەن ءجيى ىسساپارلارعا شىعىپ سول اۋرۋلاردى قازاقتىڭ ايەلدەرىنەن جۇقتىرىپ كەلەدى ەكەن.»

كەلىمسەك باسقىنشى وفيتسەرلەردىڭ قايسىسى بولماسىن،  قازاقتىڭ ەجەلگى تاريحى مەن  مادەنيەتى جايلى، سالت-داستۇرلەرى جايلى تۇك بىلمەسە دە ەش قىمسىنباي، قينالماي ويىنا  كەلگەن ءوز پىكىرىن ناعىز اقيقاتتىڭ شىڭى دەپ سوعىپ جازا بەرگەن.   «... تەك قانا ەرتەگىلەردى جاقسى كورەتىندىكتەن، قازاقتار اتا-بابالارىنا سونشالىقتى بەيجاي قارايدى، ارعى اتالارىنىڭ اتتارىن دۇرىس اتاي الاتىندارى كوپ ەمەس. بۇل كەمشىلىك بۇگىنگى ەلىنىڭ تاعدىرىنا ەرەكشە ىقپالى بار فاميليانىڭ يەلەرىنە دە قاتىستى» دەپ ساندىراقتاعان 19 عاسىردىڭ 40-شى جىلدارى قازاق دالاسىندا بولعان پەتر ۋسلار دەگەن وفيتسەر «قازاق دالاسىنداعى ءتورت اي» دەگەن ەستەلىك جازبالارىندا. بۇل جابايى دا، سورلى قاراڭعى حالىقتى قالاي كەمسىتىپ جازساق تا بولا بەرەدى دەپ ويلاعان بولسا كەرەك.

«...بىراق، قازاقتاردىڭ ءان ايتۋىمەن ەش كەلىسەتىن جايىم جوق. ولار وزدەرىنىڭ مۋزىكاسىنا ۇلگى ەتىپ، اشۋلانعان تۇيەلەردىڭ قۇلاق جارىپ وكىرەتىن داۋىسىن العانعا ۇقسايدى. ەلىكتەۋشى كوپ جاعدايدا  تۇپنۇسقادان جاقسى بولا  المايدى ەمەس پە، سول سياقتى قازاقتار دا مۋزىكالىق جاعىنان قوس وركەشتى ماەسترو ۇستازدارىنان كوپ كەيىن قالىپ قويىپتى. اندەرىنىڭ كوپشىلىگى سۋىرىپ سالىپ ايتۋعا سايادى، ماقامى وزگەرمەيدى، بىرەۋ عانا. جارىسقا ەكى ءانشى تۇسەدى. اۋەلى بىرەۋى بىرنەشە ولەڭدى ايقايلاپ ايتادى، ەڭ باستىسى - ۇيقاسقا ماڭىز بەرەدى، ماعىناسى – ەكىنشى، ءۇشىنشى نارسە. سوسىن ەكىنشىسى وعان جاۋاپ بەرەدى، دۇرىستاپ ايتقاندا، ول دا وعان ولەڭمەن جاۋاپ قايتارادى. قايتارعان جاۋابى نەعۇرلىم كۇتپەگەن تۇرعىدا بولسا، ياعني  نەعۇرلىم دالباسا ماعىنادا جاۋاپ بەرسە، سوعۇرلىم تىڭداۋشىلار داۋىستاپ، كۇلىپ قولدايدى. وسىدان- اق، ەكى-ءۇش ساعاتقا سوزىلاتىن بۇل دالباسانىڭ قانداي اقىماقسىزدىققا اپارارىن  بىلە بەرىڭىزدەر»،- دەيدى   پ. ۋسلار.

ءدال وسىعان ۇقساس پىكىردى ورىستىڭ ماقتاۋلى اكادەميگى، ورىستىڭ «تولكوۆىي ءسلوۆارىنىڭ» اۆتورى دال دە جازىپتى. ول 1839 جىلعى پەروۆسكيدىڭ قىسقى حيۋا جورىعى كەزىندە جورىقتا بىرگە بولىپ كۇندەلىك جازىپ وتىرعان:  «... بۇل قايساقتاردا وتە سيرەك كەزدەسەتىن جاعداي; ولاردىڭ اۋىز ادەبيەتىندە اڭىز ەستەلىكتەر كەزدەسپەيدى، جىر ايتۋشىلار وزدەرىنىڭ ءتورت شۋماق ولەڭدەرىن قوسىپ، ويلانباي، كوپشىلىگىن جاتقا سوعىپ ايتا بەرەدى».

سىر بويىنا اتى شۋلى گەنەرال ۆ. پەروۆسكي جايلى ورىس تاريحشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرى تەك قانا سىپىرا ماقتاپ كەرەمەت قولباسشى ەتۋ جاعىنان عانا جازبالار قالدىرعان تاريحتا.  سوڭعى اشىلعان ەستەلىكتەر بويىنشا گەنەرال پەروۆسكيدىڭ قازاقتارعا اياۋسىز قاتال بولعانى جايلى دەرەكتەردى ورىس تاريحشىلارى بارىنشا كورسەتپەۋگە تىرىسىپ جاسىرىپ كەلگەنى انىقتالىپ وتىر. اتاقتى ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستوي پەروۆسكي جايلى، ونىڭ 1839 جىلعى حيۋاعا قىسقى جورىعى جايلى رومان جازباقشى بولىپتى. «وقيعا ورنى ورىنبور ولكەسى بولۋى ءتيىس» دەگەن جازبا قالدىرىپ كەتىپتى جازۋشى. ي. ن. زاحارين-ياكۋنين ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە لەۆ نيكولاەۆيچپەن بولعان مىناداي اڭگىمەسىن ەسكە الادى:  «…مەنى وسى جورىق  (1839 جىلعى حيۋا جورىعى – ا. پ.) وتە قىزىقتىرادى... راس پا، جوق پا بىلمەيمىن، ايتشى، پەروۆسكي وسى جورىق كەزىندە جاس قازاقتىڭ جول كورسەتۋشىلەرىن اكەلەرىنىڭ كوزىنشە تىرىدەي جەرگە كومگەنى راس پا؟» دەپ سۇراپتى. ءسىرا، لەۆ نيكولاەۆيچتى  شەنەۋنىكتەر اسكەري  ۆەدومستۆونىڭ مۇراعاتتارىنىڭ تابالدىرىعىنا جاقىنداتپاعان بولار دەپ ويلايمىن.

ۆ.پەروۆسكيدىڭ 1839 جىلعى حيۋاعا جورىق كەزىندە گەنەرال بالكاشينگە جازعان حاتىندا مىناداي جولدار بار:

– جاقىندا قازاقتار بۇزىقتىق جاساماق بولدى، العا  جۇرمەيمىز دەپ باتىل باس تارتتى، وسى جەردە ءبارىمىز ولەمىز، مۇنداي ايازدا باسىمىزدى حيۋادا تاستاعانشا ءبارىمىز تۇگەل وسى جەردە ولەمىز دەدى; سوزبەن جاساعان ۇگىت كومەكتەسپەدى، تەك ەكى ادامدى اتقاننان كەيىن عانا، باسقالارىن دا سونداي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن كورىپ جاندارىن ساقتاۋدى جالىنىپ سۇراي باستادى، ايتقاندارىڭنىن ءبارىن ىستەيمىز دەدى».  

ەستەلىك جازعان ورىس باسقىنشالارىنىڭ بارلىعى دا قازاقتاردىڭ قوناقجايلىلىعىن، قاي ۋاقىتتا بولسىن كەلگەن  جۇرگىنشى قوناقتارعا ءۇيىنىڭ بۇرىشىنان ورىن تاۋىپ بەرىپ، ءوزى جارتىلاي اش وتىرسا دا، بالالارىنان جىرىپ، تاماقتارىمەن بولىسەتىندەرىن جازعان. بىراق ولاردىڭ بۇل تاماشا قاسيەتىنە ماقتاۋ، ريزاشىلىق ايتۋ ورىستاردىڭ ەش قاپەرىندە بولماعان. قازاقتار ءبىزدى سولاي قابىلداۋعا ءتيىس!

... كەيبىر ستانسالاردا جينالعان كوپ اتقوسشىلاردان، پوشتابايلاردان نەمەسە ولاردىڭ سەنىمدى وكىلدەرى، پريكازشىكتەرىنەن تۇراتىن  قازاقتاردى كەزدەستىرەسىڭ، كەيدە ۇلكەن كوپجاندى قازاقتىڭ وتباسىسىنا تاپ بولاسىڭ. ولار وتكىنشى جۇرگىندەردىڭ كوپتىگىنە ەش قىسىلمايدى، ولاردى دا قىسىلدىرمايدى، ءتىپتى ەش نازار اۋدارمايدى، كۇندەلىكتى جۇمىستارىن اتقارا بەرەدى. (تۇركىستان      ولكەسى، 1866    جىل.  «جول    جازبالار»  پ. ي. پاشينو)

جوعارىدا اتالعان پولكوۆنيك پاشينو ءبىر قازاق ايەلىنىڭ تارىدان قالاي بوتقا دايىنداعانىن تاپتىشتەپ جازىپتى. بالالارى اشقۇرساق وتىرعانىنا قاراماستان، ايەل پولكوۆنيككە جانە ونىڭ قاسىنداعى بىرنەشە سەرىكتەرىنە دە تاماق (بوتقا) ۇسىنعان. پاشينودان باسقالاردىڭ بارلىعى بوتقادان اۋىز تيگەن، پولكوۆنيك  بولسا تاماقتى جەۋگە جيىركەنگەنىن اشىق جازىپتى. اش وتىرعان قازاقتاردىڭ وتباسىنا توقتاعان ورىستىڭ وفيتسەرلەرى مەن سولداتتارى قازاقتاردىڭ وتباسىنىڭ اش جاعدايىنا كوزدەرىنە دە ىلمەيتىن بولعان. جوعارىدا اتالعان پولكوۆنيك نانسىز وتىرعان ءبىر قازاقتىڭ ۇيىنە كىرەدى. بەيشارا قازاقتار زىر جۇگىرىپ ءشاي قويىپ بارىن الدىنا قويىپتى. ورىستار وزدەرىنىڭ قازاقتارعا نان ۇسىنعانىن كەرەمەت جاقسىلىق ەتكەندەي ەتىپ جازىپتى. ال ءۇيدىڭ ايەلدەرى وسىنداي «قايىرىمدىلىعىمىزعا» جاماندىقپەن جاۋاپ بەردى، دوربامىزدان نانىمىزدى ۇرلاپ كەتتى»، «ۇرلىق جاساۋ قازاقتاردىڭ اراسىندا جاپپاي ورىن العان جاعداي» دەپ جازىپتى پولكوۆنيك.

ارينە، مۇنداي باسقىنشىدان قانداي راحىم، قانداي ريزاشىلىق! مىسالى، گەنەرال ي. بلارامبەرگ ەستەلىگىندە (بۇل گەنەرال 1852 جىلى اقمەشىت قامالىنا شابۋىل جاساپ الا الماعان) وتريادىن ارال ماڭىنداعى قۇمداردا سۋسىز شولدەن قۇدىق تاۋىپ اجالدان امان الىپ قالعان قازاقتىڭ جولباسشىسى جايلى جازىپتى:  «...كۇن قايناپ تۇر، تەرمومەتر كولەڭكەدە 30 گرادۋستى كورسەتەدى. جولباسشىلاردان جاقىن جەردە قۇدىق بار ما دەپ سۇرادىم. وسى جەردەن جارتى شاقىرىمداي جەردە بىرەۋى بار، ول بىراق وتە تەرەڭ جانە  كومىلىپ قالعان دەگەن جاۋاپ الدىم. دەرەۋ قاسىما كۇرەك پەن شەلەكتەرى بار 20 كازاكتى ەرتىپ قۇمدى قىراتتارمەن ايتىلعان اڭعارعا باستاپ ءجۇرىپ كەتتىم.  جان جاعىمىزدى بيىك جال قۇمدار قورشاعان. كەڭ القاپتى اڭعاردى جەل ايداپ ۇيىرگەن تولقىن  قۇم توبەلەر باسقان. جان-جاعىمىزدا قىلاۋداي وسىمدىك جوق. قۇدىق تا كورىنبەيدى. مىنە وسى جەردە قازاق جولباسشىلارىمنىڭ جەر تانۋداعى ەرەكشە قابىلەتىنە تاعى دا كۋا بولدىم. قازاقتىڭ بىرەۋى ويپاتپەن 40 قادامداي ءجۇردى دە جان-جاعىنا زەر سالىپ قاراپ تۇردى; سوسىن وڭعا قاراي تاعى ەكى قادام جاسادى، تاعى دا جان-جاعىنا قارادى; تاعى دا بىرنەشە قادام جاساپ، تاعى دا جان-جاعىنا قارادى دا جەرگە قامشىسىمەن كورسەتىپ «مىنا جەر» دەدى. كازاكتاردى شاقىردىم: «جۇمىسقا كىرىسىڭدەر، جىگىتتەر!». ادامدار تەز قازا باستادى. جارتى ارشىن قازعاننان كەيىن ىلعال قۇم، سوسىن سۋلى قۇم، تاعى ءبىر ارشىننان كەيىن – قۇدىقتىڭ ءوزى كورىندى. قۇدىقتىڭ قابىرعاسى قۇلاماسىن دەپ سەكسەۋىلدىڭ بۇتاقتارىمەن ورىلگەن ەكەن. ءاپ ساتتە ورالدىق كازاكتارىم قۇدىقتى قۇمىنان تازارتتى، تازا سۋ قۇدىققا تولا باستادى. كولونناعا بۇرىلىپ سۋ بار دەپ بەلگى بەردىم، ولار «ۋرا!» دەگەن داۋىسپەن جاۋاپ بەردى.» ي. ف. بلارامبەرگ، «ەستەلىكتەر».  ءوزىن جوعارى مادەنيەتتى سانايتىن گەنەرال (تەگى نەمىس) وسى جەردە 700 ادامنان تۇراتىن وتريادتى اجالدان قۇتقارعان قازاقتىڭ ەڭ بولماسا اتىن دا سۇراماعان، وعان ءبىر اۋىز دا جىلى ءسوزىن ارناماپتى.  قازاقتار ورىس وفيتسەرلەرى  ءۇشىن وتريادتارىنا جول كورسەتۋ ءۇشىن عانا كەرەك، جۇك كوتەرەتىن تۇيەلەردىڭ ءتىلىن بىلەتىندىگى ءۇشىن عانا قاجەت. كۇندەلىكتەرىندە، جازبالارىندا گەنەرال اتتارى مەن تۇيەسىنىڭ زورىعىپ ولگەن سانىن  جازىپ وتىرعان، ءولىپ جاتقان قازاقتار جايلى ءبىر اۋىز دا جازباعان، سەبەبى  قازاقتىڭ ولگەنىنە ولار ەش جانى اۋىرماعان، كەلەسى اۋىلدان باسقا قازاقتى جالداپ الادى..

اتالعان ەستەلىكتە  بۇل گەنەرال دا كەنەسارى حان جايلى ەش قيسىنعا سوقپايتىن، اڭىزعا ۇقساس مىناداي ساندىراقتى سوعىپ جىبەرگەن.

«ءبىر كۇنى كەنەسارى جاڭا لينيادان الىس ەمەس جەردە بالىق اۋلاپ جۇرگەن بىرنەشە كازاكتى ۇستاپ الىپتى. ولار وزدەرىنە  قانداي قاۋىپ ءتونىپ تۇرعانىن بىلمەگەن: تەك بىرەۋى عانا قۇتىلىپتى، قالىڭ قامىستىڭ اراسىنا جاسىرىنىپ ۇلگەرگەن. كەنەسارى بەيشارالاردىڭ تەرىلەرىن تىرىدەي جونۋعا بۇيرىق بەرىپتى. قامىستىڭ اراسىنا تىعىلعان، ولەردەي قورىققان   بايعۇس كازاك جولداستارىنىڭ جان شوشىتار داۋىسىن ەستۋگە ءماجبۇر بولعان».

جالپى العاندا، قازاقتاردى ءبىر جاعىنان قانقۇمار ءارى جاۋىز، ەكىنشى جاعىنان  سونداي بەيشارا قورقاق ەتىپ كورسەتۋ، قازاقتار وسى كەزگە دەيىن اينالاسىنداعىلاردىڭ بارىنەن زورلىق-زومبىلىق كورىپ كەلگەندىكتەن ءبىز ولاردى قورعاۋعا كەلدىك دەگەن جەلەۋ رەسەيدىڭ جاۋلاپ الۋ ساياساتىنا سايما-ساي كەلىپ تۇرعان بولسا كەرەك.

پەتر ۋسلار قازاقتىڭ «قانقۇمارلىعىن» مىناداي مىسالمەن «دالەلدەپ» جازىپتى. «قالاي ويلايسىز، پەتەربۋرگتە وعان (قازاققا، س.ج.) نەنىڭ ۇناعانىن بىلەسىز بە؟ دۇرىس، ەشۋاقىتتا تابا المايسىز. پەتەربۋرگتە زيالى دەپ سانالاتىن سۇلتانعا – قاساپحانا ۇناپتى! قاساپحانانىڭ ساۋلەتتىلىگىن ايتىپ وتىرعان جوق، بىلەسىز بە! توقتاۋسىز تارتىپپەن مالدى سويىپ جاتقان كورىنىستەن ءلاززات الىپتى.... ءبارى جاقسى، بىراق ونىڭ ويىنشا، قاساپحانادا ول كورگەن كورىكتىلىكپەن ەشتەڭەنى سالىستىرۋعا بولمايدى.»

پ. پاشينو دا باسقا ورىس اۆتورلارى سياقتى قازاقتاردى سۋجۇرەك قورقاق دەپ سۋرەتتەۋگە شەبەرلىك تانىتقان: «... ءبىر وفيتسەر كونۆويسىز كەلە جاتىپتى; كەنەتتەن كۇتپەگەن جەردەن، قايدان شىققانى بەلگىسىز جيىرما شاقتى قازاقتار شىعا كەلىپ قيقۋلاپ سوڭىنان قۋا جونەلەدى. وفيتسەردىڭ قولىندا ءدۇربى تۇتىگىنەن باسقا ەشتەڭە جوق. وفيتسەر اتىن قامشىلاپ كورەدى، بىراق ودان ەشتەڭە شىقپايدى، بولماعان سوڭ وفيتسەر قازاقتارعا ءدۇربىسىن باعىتتاعان ەكەن، ءدايىس قازاقتار ونى زەڭبىرەك ەكەن دەپ ويلاپ تىم-تىراقاي جان-جاققا قاشىپ تىعىلىپتى; وفيتسەر ەشتەڭە بولماعانداي شاۋىپ كەتە بەرىپتى».

وسى ورايدا تاريحشى مۇرات ءابدىروۆتىڭ «زاۆوەۆانيە كازاحستانا تسارسكوي روسسيەي» اتتى كىتابىندا مىناداي قۇجاتتا ساقتالعان دەرەكتى كەلتىرگەنىمىز ءجون بولار: «ءبىر كۇنى ورىستىڭ ءۇش كازاگى ءبىر قازاققا شابۋىلداپتى. ارتىنان كەلە جاتقان قۋعىندى كورگەن قازاق توقتاپ ولاردى كۇتۋگە دايىندالادى. ءبىرىنشى كازاكتىڭ قىلىشىن قازاق ايبالتاسىمەن  شاۋىپ تۇسىرەدى، ەكىنشى كازاكتىڭ دا نايزاسىن ايبالتاسىمەن سابىن شاۋىپ جىبەرەدى، ءۇشىنشىسىن قىلىشپەن تۋراپ تاستاي جازدايدى.   جەكپە-جەكتە قازاقتى جەڭە الماعان كازاكتار مىلتىقتارىمەن اتىپ قازاقتى ىشىنەن جارالايدى. سوسىن ۇشەۋى ءۇش جاعىنان  ءبىرى نايزامەن شانشىپ، ەكىنشىسى قىلىشپەن كەسىپ ازاپپەن ءولسىن دەپ ولتىرمەي دالاعا قالدىرىپ كەتەدى. ولار كەرى قايتىپ كەلە جاتقاندا قازاق ءالى ءتىرى ەكەن، «مەنى ءولتىرىپ كەتىڭدەر» دەپ سۇرايدى. كازاكتار ونىڭ ەتىگىن، تۇلكى تونىن سىپىرىپ الىپ جالاڭاش قارعا تاستاپ كەتىپتى».  

ارينە وتكەن عاسىرلارداعى ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ اراسىندا دالا قازاقتارى جايلى ساليقالى جاقسى پىكىر جازعاندار دا بولعان. بىراق وندايلار وتە سيرەك.  سوندايلاردىڭ ءبىرى - ورىستىڭ ءناتۋراليسى، ورىس زووگەوگرافياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى جانە ساياحاتشى، ورتا ازيانى زەرتتەۋشى ن. ا. سەۆەرتسوۆ (1827-1883). ول - قازاقتىڭ جەرى مەن تابيعاتى، ادامدارى جايلى وتە جاقسى كوزقاراسپەن جازعان ادام. ن. سەۆەرتسوۆتىڭ «قوقان تۇتقىنىنداعى ءبىر اي» اتتى جازبالارى (وقيعا اقمەشىت وڭىرىندە بولعان) وسى سوزدەرىمىزگە دالەل بولا الادى. سىر بويىنىڭ سۇلۋ تابيعاتى جايلى كەلەسى سوزدەردى جازعان سەۆەرتسوۆتىڭ حيكاياسىن وقىعان ادام اۆتوردىڭ  بۇل جەردىڭ تابيعاتى عانا ەمەس،   ونىڭ ادامدارىنا دەگەن دە ەرەكشە ءىلتيپاتتى، ماحابباتتى ءوز بويىندا جيناعان ادام ەكەنىن اڭعارا الادى.

«جالعىز قۇستار عانا ەمەس! بۇل جەردىڭ اڭ-جانۋارلارىنىڭ وزدەرىن بىزدەگىلەرمەن سالىستىرۋعا بولمايدى.  سۇلۋ دا ايباتتى، قارۋلى دا جىلدام، ۇستاتپايتىن شالت قيمىلدى، شىعىستىڭ باتىر جىگىتى سياقتى. سىرداريانىڭ قالىڭ نۋ توعايلارىندا ەبەدەيسىز  جابايى شوشقانى تورىپ، تال شىبىقتاي سۇلۋ دا سۇيكىمدى اراب شايىرلارى ولەڭدەرىنە قوسىپ جىرلاعان ەلىكتى اڭدىعان جولبارىس ءومىر سۇرەدى».

ساعات  جۇسىپ

Abai.kz