- ەل ەگەمەندىگىنە قول جەتكىزگەنىنە جيىرما جىلعا جۋىقتاسا دا، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى وسى كۇنگە دەيىن مىنبەردەن تۇسپەي كەلە جاتقانى بارىمىزگە ايان. اعا، وسى ءبىزدىڭ تۋعان ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىنا قونۋىنا نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟

- نەگىزىنەن ءبىزدىڭ قوعامدا ءتىلدى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن شالا قازاقتار مەن ادا قازاقتار. بۇل جاعدايعا ولار دا كىنالى ەمەس. ءتىلدىڭ بۇگىنگى احۋالىنا سوناۋ كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى ساياسات ءالى كۇنگە دەيىن ءوز سالقىنىن تيگىزىپ كەلە جاتىر. قازاق ءتىلىن تۇعىرىنا قوندىرۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول - قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتارعا قىزمەت بەرمەۋ. تىلگە كەلگەندە اۋەلى ءبىز قازاقتاردى جونگە سالىپ الۋىمىز كەرەك. «ءوزىن-ءوزى اياماعان باسقانىڭ بەتىن شيەدەي قىلادى» دەمەكشى، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز اياماساق، وزگەلەر بىزدەن سەسكەنەتىن بولادى. قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتار قىزمەتكە مۇلدەم الىنباسا، ولاردىڭ ءبارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قازاقشا سويلەپ كەتەرى انىق. نەگە دەسەڭىز، ولارعا جان كەرەك. بۇرىن قازاقشا ءبىراۋىز ءسوز ايتا المايتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ قازىر بۇلبۇلشا سايراپ جۇرگەنى سياقتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز تىلىنەن بەزىنىپ كەلگەن بەزبۇيرەكتەرگە وسى قاتاڭ تالاپتى قويۋىمىز كەرەك. مۇنى كورگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى، قازاقتار ءوزدى-ءوزىن اياماي جاتىر، ءبىزدى دە وڭدىرماس دەپ، ءوز ەرىكتەرىمەن قازاق ءتىلىن بىلۋگە تالپىناتىن بولادى.

- ەل ەگەمەندىگىنە قول جەتكىزگەنىنە جيىرما جىلعا جۋىقتاسا دا، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى وسى كۇنگە دەيىن مىنبەردەن تۇسپەي كەلە جاتقانى بارىمىزگە ايان. اعا، وسى ءبىزدىڭ تۋعان ءتىلىمىزدىڭ تۇعىرىنا قونۋىنا نە كەدەرگى بولىپ وتىر؟

- نەگىزىنەن ءبىزدىڭ قوعامدا ءتىلدى ءبۇلدىرىپ جۇرگەن شالا قازاقتار مەن ادا قازاقتار. بۇل جاعدايعا ولار دا كىنالى ەمەس. ءتىلدىڭ بۇگىنگى احۋالىنا سوناۋ كەڭەس ۇكىمەتى تۇسىنداعى ساياسات ءالى كۇنگە دەيىن ءوز سالقىنىن تيگىزىپ كەلە جاتىر. قازاق ءتىلىن تۇعىرىنا قوندىرۋدىڭ ءبىر عانا جولى بار. ول - قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن قازاقتارعا قىزمەت بەرمەۋ. تىلگە كەلگەندە اۋەلى ءبىز قازاقتاردى جونگە سالىپ الۋىمىز كەرەك. «ءوزىن-ءوزى اياماعان باسقانىڭ بەتىن شيەدەي قىلادى» دەمەكشى، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز اياماساق، وزگەلەر بىزدەن سەسكەنەتىن بولادى. قازاقشا بىلمەيتىن قازاقتار قىزمەتكە مۇلدەم الىنباسا، ولاردىڭ ءبارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە قازاقشا سويلەپ كەتەرى انىق. نەگە دەسەڭىز، ولارعا جان كەرەك. بۇرىن قازاقشا ءبىراۋىز ءسوز ايتا المايتىن كەيبىر شەنەۋنىكتەردىڭ قازىر بۇلبۇلشا سايراپ جۇرگەنى سياقتى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءوز تىلىنەن بەزىنىپ كەلگەن بەزبۇيرەكتەرگە وسى قاتاڭ تالاپتى قويۋىمىز كەرەك. مۇنى كورگەن وزگە ۇلت وكىلدەرى، قازاقتار ءوزدى-ءوزىن اياماي جاتىر، ءبىزدى دە وڭدىرماس دەپ، ءوز ەرىكتەرىمەن قازاق ءتىلىن بىلۋگە تالپىناتىن بولادى.

ەگەر دە، بيلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان ازاماتتار ساياسي ەرلىگى جەتىپ، وسى قادامعا بارار بولسا، ءتىلدىڭ توڭىرەگىندە تۋىنداعان بار ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى وپ-وڭاي تارقاتىلا قويار ەدى.

قازاقتىڭ ءتىلى ەڭ باي، ەڭ كوركەم، ەڭ جاسامپاز ءتىل. وكىنىشتىسى سول - وسىنداي قۇدىرەتتى ءتىلدىڭ قادىرىن ءتۇسىرىپ الدىق. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بىزگە قارسى جۇرگىزگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان. مەن بۇل ماسەلەگە «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» اتتى ەڭبەگىمدە عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان تەرەڭىرەك ۇڭىلە ءتۇستىم. رەسەي نە ءۇشىن ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى؟ ويتكەنى ءبىزدىڭ ورىستانعانىمىز ولارعا كەرەك بولدى.

كەزىندە برەجنەۆ «ەدينىي سوۆەتسكي نارود» دەگەندە، بىرتىلدىلىكتى كوزدەگەن بولاتىن. رەسەيدىڭ ۇلت ماسەلەسى تۇرعىسىندا ۇستانىپ وتىرعان ساياساتى كىم-كىمدى بولسىن سەسكەندىرەرى انىق. ماسەلەن ولار وزدەرىنە قاراستى تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبارىنىڭ اتىن اتالماستاي ەتىپ، گۋبەرنيالارعا ءبولۋدى قولعا الىپ جاتىر. ماقسات سول - وسى تاسىلمەن وزگە ۇلتتاردىڭ اتىن دا، ءتىلىن دە جوعالتۋ. وزگە ۇلت وكىلدەرىنە ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋ وتارشىل ەلدەردىڭ بارىندە كەزدەسەدى. بىراق وتارشىل ەلدەردىڭ ىشىندە ەڭ وڭباعانى - رەسەي. رەسەيگە تۇرىك حالقىنىڭ جەندەتى بولعاندىعىن اشىق ايتاتىن كەز كەلدى. نەگە دەسەڭىز، 49 حالىقتىڭ 27-ءنىڭ ءتىلى رەسەيدىڭ قول استىنا كىرگەننەن كەيىن «ءولى تىلگە» اينالدى. امان قالعاندارىنىڭ وزىنە وسى ايلاسىن ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىپ كەلەدى. بۇگىندە ورىستىڭ مىسى باسپاعان تۇركى حالىقتارىنىڭ بار-جوعى 6 مەملەكەت عانا قالدى. قالعان حالىقتىڭ ءبارى رەسەي مەن قىتايدىڭ قول استىندا. رەسەي ورىستاندىرۋ، قىتاي قىتايلاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋدەن تانباي كەلەدى. مەن مۇنى وتارشىلدىق يدەيادان ارىلا الماعان مەملەكەتتىڭ ارەكەتى دەپ باعالايمىن. باسقا دانەڭە دە ەمەس. قازاق ءتىلى ءحالى وسىنداي ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى كەرى كەتىپ تۇر. بولاشاقتا ءتىلدىڭ جاعدايى تۇزەلەتىنىنە سەنەمىن. تەك اسىعىستىقپەن شالا تىرلىك جاساماۋىمىز كەرەك.

اۋەلى، ارعى-بەرگى جاعدايدى سارالاي وتىرىپ، انا ءتىلىمىزدى ءوزىنىڭ تابيعي قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. جاس ۇرپاق ۋىزىنان قانباسا، ول جاقسى ۇرپاق بولمايدى. تەك عانا جاس ۇرپاق ەمەس، بيلىك باسىندا وتىرعانداردىڭ دەنى ۋىزىنان جارىماعاندار. ولاردا مانساپ بولعانمەن، رۋحاني قۇندىلىق دەگەننەن جۇرداي. ولار قانشا جەردەن تالپىنعانىمەن، ءبىلىمدى بولعانىمەن ۋىزىنان جارىماعاننان كەيىن وڭ ناتيجە شىقپايتىنى دا بەلگىلى.

- جاقىندا عانا تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى جاسالدى. وسىنداي باعدارلامالاردىڭ بىزگە بەرەرى بار ما؟

- شىنىن ايتۋ كەرەك، قاعازدان، قاۋلىدان ءبىر قايىر بولاتىن بولسا، الدەقاشان بولار ەدى. ءتىلدى دامىتامىز دەپ باعدارلاما جاساعاننان ەشنارسە شىقپايدى. جاسالاتىن ءىستى تەك تاجىريبە جۇزىندە تىكەلەي ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزگە تىلگە قاتىستى قاي جاقتان قانداي قىسىم بولىپ جاتقانىن كىم بىلەدى؟ مۇمكىن بىزگە بەيمالىم قانداي دا ءبىر كەدەرگىلەر بار شىعار. ويتكەنى ءبىر جاقتان اقىرىپ ايۋ تۇرسا، ەكىنشى جاقتان جالىنىن شاشىپ ايداھار تۇر. الىپ ەكى يمپەريانىڭ ورتاسىندا تۇرعاندىقتان، بۇل جەردە مەملەكەت باسشىسى ابىلايحان سىندى سارابدال ساياسات ۇستانۋى قاجەت. بۇل تۇرعىدا ەلباسىمىزدىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى دا وسال ەمەس دەپ بىلەم. نەگىزىنەن بۇل جولدا توزىمدىلىك تانىتا بىلگەن دە دۇرىس. ءتىلدىڭ تۇيتكىلىن اسىقپاي، ابدەن ءپىسىرىپ بارىپ، تۇبەگەيلى شەشەتىن توتە جولدى تابۋىمىز كەرەك. رەتىنە قاراي قازاققا قازاق مەكتەبىن، ورىسقا ورىس مەكتەبىن بەرىپ، ورنالاستىرسا، ءىس رەتىنە كەلەرى انىق نارسە.

- ارالاس مەكتەپتىڭ تيگىزىپ جاتقان زاردابىن ءوزىڭىز از ايتىپ كەلە جاتقان جوقسىز. قاراپ وتىرساق ارالاس مەكتەپ قازاق ءتىلىنىڭ تازالىعىنا قارسى قولدانىلىپ وتىرعان ءبىر ءتاسىل سياقتى. سوندا ءبىز وزىمىزگە ءوزىمىز قاستاندىق جاساپ وتىرمىز با؟

- سولاي بولىپ تۇر عوي. جاس ۇرپاق ءتىلىنىڭ شۇبارلانۋىنا ارالاس مەكتەپتەردىڭ ىقپال ەتىپ وتىرعانى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. وكىنىشىتىسى - ارالاس مەكتەپتىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن ازايماي كەلە جاتقانى. ال، وزگە مەملەكەتتەر ارالاس مەكتەپ سانىن كۇننەن-كۇنگە ازايتۋعا تىرىسىپ كەلە جاتىر. وسى جولدا جۇيەلى جۇمىس تا جۇرگىزىپ جاتىر. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە بولسا، ءبارى كەرىسىنشە. بىلتىرعى جىلى ەلىمىزدە ارالاس مەكتەپتىڭ سانى 2068 بولسا، بيىل 2089-عا جەتىپ وتىر. نە دەگەن كەرى كەتكەن تىرلىك ەكەنى تۇسىنىكسىز. ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى بارلىق ىسكە ءبىلىم مينيسترلىگى تىكەلەي جاۋاپتى بولعاندىقتان، ولار قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي، قانداي دا ءبىر شارا قولدانۋى كەرەك.

ءبىلىم سالاسىنا جاڭا باسشى كەلدى. جاڭا باسشىدان بۇكىل ەل جاندى ىستەر كۇتۋدە. بۇل ءۇمىتىمىز اقتالادى دەگەن ويدامىن. ەگەر بۇگىنگى ءبىلىم ءمينيسترى ۇلتتىق رۋحى مىقتى ازامات بولسا، بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قاراپ وتىرا الماس.

اتاقتى دۋلات اقىننىڭ «شىعىستان اققان ىزعىرىق، بوران بوپتى سوقتى باتىستان»، - دەپ مەڭزەگەنىندەي بۇل قاۋىپ ءتۇرلى جاعدايعا قاراي وزگەرىپ وتىراتىنى بار.

ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز - وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ ىنتىماعى مەن بىرلىگىن جاراستىرىپ، تاتۋ-ءتاتتى عۇمىر كەشىپ جاتقان كوپ دياسپورالى مەملەكەت. بۇعان داۋىمىز جوق. بۇل جەردە ورىستاردىڭ وكپەسى قارا قازانداي بولار ءجونى دە جوق. ءبىز ولارعا مۇلدەم مەكتەپ بەرمە دەپ وتىرعانىمىز جوق. تەك ورىسقا دا، قازاققا دا جانە قاجەت بولسا، باسقا ۇلت وكىلدەرىنە دە جەكە-جەكە مەكتەپ بەرۋىمىز قاجەت. بۇل ەشقانداي دا قيىن شارۋا ەمەس.

ەگەر ءبىز تاۋەلسىزدىك العان كۇننەن باستاپ، وسى ماسەلەنى قولعا العانىمىزدا قازىر ۇرپاقتارىمىز تۇگەلىمەن قازاقشا سايراپ تۇرار ەدى. ارالاس مەكتەپكە ءبىر توسقاۋىل قويىلماسا، ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز ءالى 10-20 جىل بويى ورىس تىلىندە شۇلدىرلەۋگە ءماجبۇر بولاتىنى انىق نارسە.

ارالاس مەكتەپ دەگەن بۇگىن عانا پايدا بولعان جوق قوي. نەگە ءبىز وسىنىڭ شىعۋ تاريحىنا ۇڭىلمەيمىز؟ بۇل ءاۋ باستا پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بوگدە ۇلتتارعا قارسى ويلاپ تاپقان ساياساتى عوي. ارالاس مەكتەپ - كەشەگى يلمينسكي باستاعان، گەنەرال گۋبەرناتور كاۋفمان قوشتاعان ءبىزدى ورىستاندىرۋدىڭ وڭتايلى ءتاسىلى عوي. نەگە ءبىز تاريحقا سىن كوزبەن قارامايمىز؟ سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي كورىنىپ تۇرعان نارسەنى كورمەيتىن ءبىز نەتكەن سورلى ادامدارمىز ءوزى؟! ارالاس مەكتەپ قازاق تىلىنە قارسى جىمىسقى ساياساتىن جۇرگىزىپ تۇرعاندا، تۋعان ءتىلىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتەمىز دەپ جاساعان جۇمىسىمىز ءجۇز پايىز جۇزەگە اسادى دەگەنگە مەن سەنبەيمىن.

مەملەكەتتىك ءتىل ءوزىنىڭ شىنايى مارتەبەسىنە يە بولۋ ءۇشىن ءالى قىرۋار جۇمىستار اتقارىلۋى كەرەك. تەك بيلىك باسىنداعىلار ايتىلعان ۇسىنىستارعا مويىنسۇنىپ، جۇيەلى جۇمىس جۇرگىزە بىلسە بولعانى.

- قازىر «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن مىقتاپ قولعا الىپ جاتىرمىز عوي. ءوز ءتىلىمىزدى تۇعىرىنا قوندىرا الماي جاتىپ، وسى بىزگە نە جورىق دەگەن وي كەلەدى كەيدە...

- «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندە بۇل جەردە قازاق، ورىس، اعىلشىن ءتىلىن ايتىپ وتىر عوي. مەنىڭ بۇعان ەش قارسىلىعىم جوق. اتالعان تىلدەردى تۇبىندە ءبىلۋ كەرەك.

بىراق «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن جۇزەگە اسىرامىز دەپ، بالاباقشادان باستاپ بايبالام سالۋدىڭ قاجەتى جوق. ماسەلەن، شەتەلدەردە باستاۋىش سىنىپتى بىتىرگەنشە، ەشقانداي وزگە ءتىلدى قوسپاي، تەك وزدەرىنىڭ انا تىلىندە عانا وقىتادى. ال ءبىز ەلدەن ەرەكشە بولىپ، دۇرىس-بۇرىسىن باعامداماي جاتىپ، وزگە ءتىلدى تىقپالايمىز كەلىپ. ءبىز بۇل جەردە ۇلكەن عىلىمي قاتەلىك جىبەرىپ وتىرمىز. بۇكىل الەم مويىنداعان تاجىريبەدەن ءبىز نەگە قاشۋىمىز كەرەك؟ الدى-ارتىنا قاراماي، بەتالدى جۇگىرە بەرۋدى قويۋ كەرەك. جان-جاعىمىزعا قاراپ، ءبارىن سارالاپ ءىس قىلاتىن بولساق، ەشنارسەدەن ۇتىلمايمىز. جاس ۇرپاقتى ەڭ اۋەلى انا ءتىلىمىزدىڭ ۋىزىنا جارىتپاي جاتىپ، باسقا ءتىلدى ۇيرەتىپ باسىن قاتىرۋعا بولمايدى.

ءۇش ءتىل ءبىلۋ دەگەن ارينە، جاقسى نارسە. اعىلشىن ءتىلى الەمدىك ءتىل بولعاندىقتان، ونى مىندەتتى تۇردە ءبىلۋ كەرەك. بىراق ونى قالاي، قاشان ۇيرەتۋ كەرەك، ماسەلە وسىدا. ەڭ ءبىرىنشى، جاس ۇرپاقتى ءوزىنىڭ انا ءتىلىنىڭ ۋاىزىنا جاقسىلاپ قاندىرۋىمىز كەرەك. ياعني باستاۋىش سىنىپتى بىتىرگەنشە، ەشقانداي         ءتىلدى قوسپاي، تازا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرۋىمىز كەرەك. سوندا عانا ءبىزدىڭ سانامىزدا بىرتىلدىلىك مەحانيزمى قالىپتاسادى. ءوز ءتىلىن جەتىك ءبىلىپ، وڭ-سولىن تانىعاننان كەيىن، ءۇش ءتىلدى، ءتىپتى ودان دا كوپ ءتىلدى مەڭگەرۋىنە جول اشۋىمىز كەرەك. سوندا ءبىز ەشنارسەدەن ۇتىلمايمىز.

- اعا، ءوزىڭىز باۋىرجان مومىشۇلىن تەرەڭىرەك زەرتتەگەن عالىمنىڭ ءبىرى جانە بىرەگەيىسىز. باۋكەڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان كەزىندە قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. سونداي-اق، تىلگە قاتىستى ويلارىن اشىق جانە اشىنا ايتتى. باتىر اتامىز ايتقان وسيەتكە بۇگىنگى ۇرپاق قانشالىقتى قۇلاق اسىپ كەلەدى...

- قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداپ، جانىن اۋىرتقان جاننىڭ ءبىرى - باۋكەڭ ەكەنى ءسوزسىز. ءوز زامانىندا ول كىسى كوپ نارسەنى ايتىپ تا كەتتى. «انا ءتىلىن بىلمەگەن حايۋاننىڭ نادانى» دەيدى باۋكەڭ. ادامنىڭ جامانى بولۋى مۇمكىن، ال حايۋاننىڭ نادانىن ەستىگەنىڭىز بار ما؟ جوق. دەمەك بۇل انا ءتىلىن بىلمەگەن ادام ەڭ تومەنگى ساتىداعى تىرشىلىك يەسى دەگەن ۇعىمنان تۋسا كەرەك. انا ءتىلىن بىلمەگەن ادام ول بارىپ تۇرعان نامىسسىز ادام. انا ءتىلىن بىلمەگەن، ءوز ۇلتىن ماقتان ەتپەگەن جاننىڭ جانۋاردان ايىرماشىلىعى جوق.

باۋكەڭ سوعىستان كەلگەننەن كەيىن ەل ىشىندە ءجۇرىپ بار جاعدايدى كوردى. ءتىلدىڭ احۋالىنا دا قانىقتى. ءسويتىپ قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسىن كوتەرىپ، كولەمدى حاتىن جازدى. ءتىل سالاسىنىڭ ماماندارى ءتىپتى، اتى دارداي عالىمداردىڭ ءوزى ايتۋدان جاسقانعان ءتىل ماسەلەسىن كوتەرۋگە سول كەزدە باتىر باۋكەڭنىڭ عانا باتىلى جەتكەن ەدى. باۋكەڭنىڭ ماقالاسىن ورتالىق پارتيا كوميتەتى باسىندا جاقسى قابىلدادى. ۇلكەن شارالار قولدانىپ، قاۋلى قابىلدايىن دەپ تۇرعاندا ءبىر ساق قازاعىنىڭاستىرتىن ارەكەتىمەن جۇزەگە اسقالى تۇرعان ءىس سول جەردەن ءۇزىلىپ قالدى. سول كەزدە ورتالىق پارتيا كوميتەتى باۋكەڭنىڭ ۇسىنىسىن قابىلداعان كەزدە، ءبىز قازىر ءتىل تۋرالى ماسەلە قوزعاپ وتىرماعان بولار ەدىك. ول كىسىنىڭ سول ۋاقىتتا اتاپ كورسەتكەن كەمشىلىگىنىڭ ءبارى قازىر اينا-قاتەسىز الدىمىزدان شىعىپ وتىر. ونىڭ ءبارى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ ۇلكەن پاتريوتتىقپەن، تەرەڭ تانىممەن ايتقان ويلارى ەدى.

1956 جىلى الماتى قالاسىندا ۇلت تىلدەرى تۋرالى بۇكىلوداقتىق جينالىس ءوتتى. سوندا ساحالاردى ءتىلدىڭ تابيعي زاڭدىلىعىن ساقتاپ وتىرعاندىعى ءۇشىن قاتتى سىنعا الىندى.

سول جيىندا ورىسشا قالاي جازىلسا، سولاي ايتىلۋى كەرەك دەگەن ۇسىنىس ايتىلدى. ءبىزدىڭ قازاقتار سول ۇسىنىستى قوس قولداپ تۇرىپ قولدادى. وسىدان كەيىن ءبىزدى ماقتادى. نە ءۇشىن؟ ولاردىڭ ايتقانىنا باس شۇلعىپ، كونگەنىمىز ءۇشىن.

ءبىزدىڭ تىلىمىزدەگى سينگارمونيزمنىڭ بۇگىنگە دەيىن ءبىر ىزگە تۇسپەۋى سول كەزدىڭ ىقپالىنان قالعان دۇنيە. مۇنى كوپ ادام ۇعا بەرمەۋى مۇمكىن. مەن تەك وسى سالانى زەرتتەپ، زەردەلەگەننەن كەيىن وسىنداي وي ءتۇيىپ وتىرمىن. قازىر ءبىز قاي ەملەمەن جۇرەرىمىزدى بىلمەي شاتاسىپ ءجۇرمىز. ەڭ دۇرىسى، ءوز الدىنا ەگەمەن ەل بولعاننان كەيىن، ەملەمىزدى ۇلتتىق تۇرعىدان قايتادان جاساعانىمىز ءجون.

- ءوزىنىڭ ۇلتتتىق ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن ساقتاي بىلگەن ۇلت عانا جاھاندانۋ داۋىرىندە جۇتىلىپ كەتپەي، وزىندىك بولمىسىن ساقتاپ قالاتىنى انىق. ال ءبىز وسى تالاپقا قانشالىقتى جاۋاپ بەرە الامىز؟

- ءبىز ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى ساقتاۋعا تالپىنىپ-اق كەلەمىز. بىراق بىلەتىنىمىزبەن قاتار، بىلمەيتىنىمىز دە بار. ۇمىت قالعان سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ تۇرلەرى جەتەرلىك. ۇلى اباي ءبىر ولەڭىندە: «قىنامەندە، جار-جار مەن بەتاشار بار» دەيدى. شىن مانىندە بۇگىندە قىنامەندەنىڭ نە ەكەنىن بار قازاق بىلە بەرمەيدى. قىزعا قۇدا ءتۇسىپ، قۇدالار كەلگەندە، قانىنا سىڭگەن قوناقجايلىقپەن ولاردى داستارحان جايىپ كۇتەدى. «قىزى باردىڭ نازى بار» دەمەكشى، قىز بەرگەن تاراپ كەلگەن قوناقتارمەن ءتۇرلى ويىندار وتكىزگەن. سولاردىڭ ءبىرى - قۇدالار جاقتان كەلگەن ەر كىسىلەردىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ باسىنا ورامال جاۋىپ تاقتىرىپ، وگىزگە تەرىس مىنگىزىپ، اۋىلدى اينالدىرا قۋعان. سوندا جاۋلىعى جالپىلداپ، ساقالى جەلپىلدەپ بارا جاتقاندا ەلدىڭ ءبارى ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلگەن. قۇدالار اراسىندا وتەتىن ويىنداردىڭ وسىنداي تۇرلەرىن قىنامەندە دەپ اتاعان. ال، ءبىز وسىنى ۇمىتا باستاعان ەكەنبىز. قىنامەندە ىبىراي التىنساريننىڭ ورىنبور قازاقتارىنىڭ قىز-ۇزاتۋ، قۇدا ءتۇسۋ، ءولىم-ءجىتىمدى اتقارۋى تۋرالى اڭگىمەسىندە ءبىرشاما ايتىلىپتى. ۇمىت بولا باستاعان وسىنداي داستۇرلەرىمىزدى قايتا جاڭعىرتا بىلسەك، جاھاندانۋ داۋىرىندە جۇتىلا قويماسپىز.

شىن مانىندە ءبىز قانداي حالىقپىز؟ ءبىز جانشىلعان، رۋحى تاپتالعان ماڭگۇرتتەنگەن حالىقپىز. ماڭگۇرتتىكتەن ارىلىپ، تابيعي قالپىمىزعا كەلەتىن كەز جەتتى. مۇمكىن بىرەۋلەر مەنىڭ بۇلاي ايتقانىممەن كەلىسپەيتىن شىعار. بىراق شىندىق وسى.

ءبىزدىڭ ماڭگۇرتتەنگەن حالىق ەكەنىمىز راس. مۇنى مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىز قولدان ماڭگۇرتتەندىرىلگەنبىز. كەزىندە گولوششەكين ستالينگە جازعان حاتىندا: «قازاقتىڭ ينتەلەگەنتسياسىن جويۋ ءۇشىن ولاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالىپ، كوزىن تۇگەل قۇرتۋ كەرەك. ولاردىڭ وسكەلەڭ ۇرپاعىن اعا بۋىننىڭ مۇراسىنان قۇر قالدىرۋ ءۇشىن جازۋىن ەكى رەت وزگەرتۋ قاجەت» دەگەن. ءسويتىپ، ءبىز ارابشادان لاتىنشاعا، لاتىنشادان ورىسشاعا وتتىك. ناتيجەسىندە اتا-بابالارىمىز جازعان مۇرانى وقۋ مۇمكىندىگىنەن ايرىلدىق. ماڭگۇرت بولدىق پا، بولدىق. ەندى سول ماڭگۇرتتىكتەن ارىلاتىن جولدى ىزدەۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن وتارشىلاردىڭ بىزگە قولدانعان ايلا-ءتاسىلىن ءبىلۋىمىز كەرەك.

مەن ءوزىمنىڭ «قازاق قالاي ورىستاندىرىلدى؟» اتتى كىتابىمدا بىزگە قارسى جۇرگىزىلگەن ورىستاندىرۋ ساياساتىن ءتورت سالاعا جىكتەپ، تالدادىم. بۇل ەڭبەك وتكەنىمىزدى تانۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى دەگەن ويمەن قايتا وڭدەپ، كولەمىن مولايتىپ باسپاعا تاپسىردىم. تاياۋ ارادا باسىلىپ شىعادى.

تاريحي جادىنان ايرىلعان حالىقتىڭ قۇل بولاتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى. سول ءۇشىن ءبىز ۋاقىت وزدىرماي، تاريحي جادىمىزدى قايتا جاڭعىرتىپ قايتارۋىمىز كەرەك.

- سوندا ماڭگۇرتتىكتەن ارىلۋدىڭ جولى قايسى؟

- ءبىز قازىر تۋعان تىلىمىزدەن بەزىنىپ ماڭگۇرت بولىپ وتىرمىز عوي. ول ءۇشىن بار قازاقتىڭ قازاق ءتىلىن بىلۋىنە قاجەتتىلىك تۋدىرۋ كەرەك. قالاي دەيسىز عوي... قازاق ءتىلىن بىلمەگەن قازاقتارعا قىزمەت بەرمەۋ. وسى تالاپتى قويار بولساق، قازاقتار تۇگەلىمەن تەز ارادا قازاقتاناتىنى انىق. ويتكەنى ولارعا كۇن كورۋ كەرەك، جان باعۋ كەرەك.

- قازىرگى ءبىلىم سالاسىن­داعى تەستىلەۋ جۇيەسىنە كوزقاراسىڭىز قالاي؟ بۇل جۇيە جاستاردىڭ ءوز تىلىندە ويلانىپ، بىلگەنىن جەتكىزۋگە قويىلعان شەكتەۋ سياقتى ەمەس پە؟

- تەستىلەۋ جۇيەسىن كەيبىر پاندەرگە قولدانۋعا بولادى. بىراق، بارلىق پانگە بىرىڭعاي تەست جۇيەسىن ەنگىزۋ ءتيىمسىز. ماسەلەن، انشىلەرگە، ارتىستەرگە، ادەبيەتشىلەرگە، جۋرناليستەرگە فيلوسوفيا مەن تاريحتان تەستىلەۋ جۇيەسىن قولدانۋعا كەلمەيدى.

مىسالى ءۇشىن، تاريحشىلار تەست جاتتايمىز دەپ، سوعىستىڭ قاي جەردە، قاي جىلى بولعانىن عانا بىلەدى. بىراق سەبەپ-سالدارىنا تەرەڭىرەك ۇڭىلە بەرمەيدى. ءبىزدىڭ ءبىر كەمشىلىگىمىز - ەلىكتەگىشتىگىمىز. ەلىكتەۋ - بۇل السىزدىكتىڭ بەلگىسى. دۇرىسى ەشكىمگە ەلىكتەمەي، تالداۋ جاساعان ءجون. ودان كەيىن بارىپ قايسىبىر جۇيەنى بولماسىن، قابىلداۋعا بولادى. بۇگىنگى زاماندا كورسەقىزار بولۋدىڭ قاجەتى جوق. كورسەقىزارلىق قاسيەت تەك تۇرمىستىق جاعدايدا عانا ەمەس، كەيبىر مەملەكەتتىك جاعدايلاردا دا بەلەڭ الىپ بارادى. نەگىزىنەن قازاقستاندا قوعامدىق عىلىم ەسكىرگەن. سەبەبى ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وتارلانعان ەلدىڭ ايتقانىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. ماسەلەن پەدوگوگيكا عىلىمىن الاتىن بولساق، پەدوگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسى مىقتى دامىعان مەملەكەت بولساق، ەۋروپالىق مىنەز-قۇلىققا بوي الدىرماس ەدىك. نەگە بىزگە ۇلتتىق شىعىستىق پەدوگوگيكانى وزىمىزگە ەنگىزبەسكە؟ اينالىپ كەلىپ بىزگە جاناسپايتىن ايدالاداعى جات ەلدىڭ پەدوگوگيكاسىن وزىمىزگە تىقپالايمىز. قازاقستاننىڭ قوعامدىق عىلىمى ءوزىنىڭ ءجۇرىپ كەلە جاتقان رەلسىن وزگەرتۋى كەرەك. بۇل رەلس تۇيىققا تىرەلدى. ەندى ۇلتتىق، شىعىستىق رەلسكە قاراي بەت بۇرۋ كەرەك. بۇل جولعا باراتىن شىعارمىز. بىراق قاشان ەكەنى بەلگىسىز. ايقايلاپ جۇرگەن قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ وي-تانىمى ءالى ەۋروپالىق مودەلدەن شىعا العان جوق. ەۋروپادان الاتىن بىزگە ەكونوميكا مەن تەحنولوگيادان باسقا رۋحاني ەشنارسە قالعان جوق. ولاردان وزىمىزگە الاتىن ەشقانداي رۋحاني قۇندىلىق جوق. ەندى ەۋروپا رۋحاني قۇندىلىقتا بىزدەن الاتىن بولادى. ول ءۇشىن زاماننىڭ اعىمىنا قاراي كەمەمىزدىڭ باعىتىن وزگەرتۋىمىز كەرەك.

- لاتىن الىپبيىنە كوشۋ - زامان تالابى دەيمىز. بىراق بۇل ماسەلەگە كەلگەندە ەل اعالارىنىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلۋدا. ءسىز نە دەر ەدىڭىز؟

- لاتىن الىپبيىنە كوش­كەننەن ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. دايىن ەمەسپىز دەيتىن دانەڭە دە جوق. قازىر بالالاردىڭ بارلىعى لاتىنشا وقىپ جاتقاندىقتان، جاس وسكىن از عانا ۋاقىتتا-اق مەڭگەرىپ الادى. لاتىن ءارپى بۇكىل الەمنىڭ قاتىناس بەلگىسىنە اينالىپ كەتتى. تۇرىك حالىقتارىنىڭ ءبارى لاتىنعا كوشىپ كەتتى. قاراپ وتىرعان قىرعىز بەن ءبىز عانا. ەلباسىمىز دا لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءۇشىن وسى ماسەلەنى جان-جاقتى تالقىلاۋدى تاپسىرعان جوق پا؟! قاراپ وتىراتىن ەشنارسە جوق. ۋاقىت وتكىزبەي كوشۋ كەرەك. ارى تارتىپ، بەرى تارتۋدىڭ قاجەتى جوق. كەيبىر اقىن-جازۋشىلار وسى ۋاقىتقا دەيىن جازعان دۇنيەلەرىنىڭ وقىلماي قالاتىندىعىن العا تارۋدا. ەگەر ناعىز قۇندى دۇنيە بولاتىن بولسا، ەشقاشان ولمەيدى.

- قازاقي ءبىتىم-بولمىسى قالىپتاسقان ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاساۋىمىز كەرەك؟

- اعا ۇرپاقتىڭ وكىلى سانالاتىن ءبىزدىڭ ءوزىمىز، شىنىن ايتقاندا، شالامىز. سەبەبى ءبىز كەشە ماڭگۇرت ەدىك. ەندى-ەندى ەسىمىزدى جيىپ جاتىرمىز. ال بىزدەن تۋعان ۇرپاق، ماڭگۇرتتەن تۋعان ماڭگۇرتتەر. قازىر ءبىزدىڭ قوعامدىق وي-سانامىز قازاقتىڭ قىرىق قۇراۋ كورپەسى سياقتى. وسى قالپىمىزبەن، قىرىق قۇراۋ بولىپ كەتە بەرەتىن بولساق، ءبىر كۇنى ىدىراپ تىنامىز. سول ءۇشىن قىرىق قۇراۋ ءتۇستى ءبىر تۇسكە ەندىرۋىمىز كەرەك. ويدىڭ ىدىراۋى - مەملەكەتتىڭ ىدىراۋىنا الىپ كەلەتىن قۇبىلىس. ءارى بۇل وتە قاۋىپتى قۇبىلىس. وسىنى ءبىر جونگە سالۋىمىز كەرەك. ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ءۇشىن. جاستاردىڭ بويىنا ۇلتتىق تاربيەنى ءسىڭىرۋ - باستى ماقساتىمىز. بىراق ەڭ اۋەلى قاپتاپ كەتكەن دىندەردەن ارىلۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ كەرەك. جاستارىمىزدىڭ دەنى وزگە ءدىننىڭ جەتەگىندە اداسىپ ءجۇر. بۇلاردىڭ ءبارى كىتابي دىندەر ەمەس، جولبيكە دىندەر. ۇلكەنى دە كىشىسى دە نە ءۇشىن وزگە ءدىننىڭ جولىندا جانىن سالىپ ءجۇر دەيسىز. بارىنە سەبەپشى - استىرتىن كەلىپ جاتقان تەگىن اقشا. جاستارىمىزدىڭ كوپشىلىگى اداسىپ عانا قويماي، سىرتقى الپاۋىتتاردىڭ ساياسي مۇددەسى ءۇشىن قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەرىن بىلمەيدى. جولبيكە دىندەردىڭ جولىندا جۇرگەندەرگە وزىمىزبەن-ءوزىمىز قىرىقپىشاق بولىپ جاتقانىمىز كەرەك. ەگەر ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تاستاي قىلىپ ۇستايتىن بولساق، ءبىزدى الاتىن جاۋ جوق. بولاشاعىمىز باياندى بولسىن دەسەك، رۋحاني دۇنيەمىزدى قۇلدىراتپاۋىمىز كەرەك!

جولبيكە دىندەردىڭ جەتەگىندە جۇرگەن جاستاردى جونگە سالۋ ءۇشىن، مەملەكەتىمىز ويلانۋى كەرەك. قانداي دا ءبىر ىقپالدى شارا قولدانۋ قاجەتتىلىككە اينالىپ تۇر.

جاستارعا ۇلتتىق تاربيە بەرە بىلسەك، ولاردىڭ ۇلتتىق ءبىتىم-بولمىسى قالىپتاسارى انىق. ماسەلەن، قازىر اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنەن ۇلتتىق تاربيە كافەدراسى اشىلدى. ەگەر وسىنى تابيعي جونگە تۇسىرە الساق، ۇلتتىق رۋحى مىقتى جاستاردى تاربيەلەي الامىز. بۇگىنگى جاس وسكىننىڭ كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق. ولار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن مويىندايدى، ءارى قابىلدايدى. تەك ءبىز وسىعان جول اشۋىمىز كەرەك. بۇل جولدا ءبىر عانا ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جۇمىس جاساعانىنان كوپ ءىس ونبەسى انىق. جاستارعا ۇلتتىق تاربيە بەرۋگە مينيسترلىك تىكەلەي اتسالىسۋى كەرەك. ويتكەنى بولاشاقتىڭ قوجاسى - بۇگىنگى جاستار!

- تۇششىمدى اڭگىمەڭىز ءۇشىن راحمەت!

سۇحباتتاسقان گۇلميرا سادىقوۆا

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى