سەرىك احانوۆ: «قازاقستان ينتەللەكتۋالدى كاپيتالعا باي مەملەكەت»
- سەرىك احمەتجانۇلى، 2010-شى جىلى ءسىزدىڭ «ۇلتتىق كاپيتال» اتتى، كوپشىلىكتىڭ، ونىڭ ىشىندە تەك قانا قارجى سالاسىنداعى ازاماتتاردىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار جالپى قاۋىمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان كىتابىڭىز شىقتى. اتالمىش ەڭبەكتى جازۋعا ءسىزدى نە جەتەلەدى جانە ونى جازۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىتىڭىز كەتتى؟
- سەرىك احمەتجانۇلى، 2010-شى جىلى ءسىزدىڭ «ۇلتتىق كاپيتال» اتتى، كوپشىلىكتىڭ، ونىڭ ىشىندە تەك قانا قارجى سالاسىنداعى ازاماتتاردىڭ ەمەس، سونىمەن قاتار جالپى قاۋىمنىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرعان كىتابىڭىز شىقتى. اتالمىش ەڭبەكتى جازۋعا ءسىزدى نە جەتەلەدى جانە ونى جازۋ ءۇشىن قانشا ۋاقىتىڭىز كەتتى؟
- ەڭبەكتىڭ «ۇلتتىق كاپيتال» اتالۋىنا بىرنەشە سەبەپ بار، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق تەوريا جاعىنان قارايتىن بولساق، ەكونوميكانىڭ نەگىزى، قوعامنىڭ نەگىزى - ۇلتتىق كاپيتال بولىپ سانالادى. بۇنى كەڭ ماعىنادا قاراعانىمىز ءجون، سول سەبەپتى ول ەكى اسپەكتىگە يە: ءبىرىنشىسى - قوعامدىق، ال ەكىنشىسى - ماتەريالدىق. قوعامدىق اسپەكتىسى، ۇلتتىق كاپيتال ۇلتتىق بايلىقتى وندىرۋدە ادامدار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى قاراستىراتىن بولسا، ماتەريالدىق جاعى، بۇل - جاسالعان اۆتوموبيلدەر، زاتتار، تەحنولوگيالار، اقپارات، قارجىلىق اعىمدار جانە تاعى باسقالارى. اتالعان ىزدەنىستىڭ باستى باعىتى بۇل - ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ پروبلەمالارىن تالداۋ، ەففەكتيۆتىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا كەڭ اۋقىمدى جۇمىس. ەڭبەكتى جازۋ بارىسىندا، ءبىزدىڭ ەلدىڭ وتكەن تاجىريبەسىن قاراي وتىرا، ەلىمىزدە نارىق ەكونوميكاسى قالاي باستاۋ الدى، قالاي دامىدى، قانداي ساتىلاردان ءوتتى، ەڭ باستى ماسەلەلەر قانداي بولدى، ەكونوميكانىڭ ەففەكتيۆتىلىگىندەگى نەگىزگى اسپەكتىلەر قانداي بولدى، وسىنداي قىزىعۋشىلىق تۋدىرعان سۇراقتارمەن ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ تاجىريبەسىن بايلانىستىرا وتىرا ءونىمدى ەڭبەك شىقتى دەپ ويلايمىن. اتالعان ەڭبەكتە قازاقستاندا نارىقتىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن تالداۋ جاسالدى، سونىمەن قاتار، جالپى ەكونوميكالىق ساياساتتى ودان ءارى جەتىلدىرۋ، ونىڭ ىشىندە قارجى نارىعىن رەتتەۋ ساياساتىن مۇقيات قاراستىردىم. مەن ءوز تاراپىمنان بۇل ەڭبەكتى جازعاندا، ادامي قاتىناستار اياسىندا ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسىنا كومپلەكستى تۇردە تالداۋ جاسادىم، اتاپ وتسەك، نەوكاپيتاليستتىك جانە نارىقتىق قاتىناستاردىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىن قاراستىردىم. بۇل جاسالعان تالپىنىس قازاقستاننىڭ ۇلتتىق بايلىعى قۇرىلىمىنىڭ تيىمدىلىك ديناميكاسىنا شولۋ جاساۋ بولىپ وتىر. ەڭ قىزىعى، ءبىزدىڭ ۇلتتىق بايلىعىمىزدىڭ ىشىندە ينتەللەكتۋالدىق بايلىقتىڭ ورنى وتە ۇلكەن جانە ول ودان ءارى ءوسۋى كەرەك. ءوزىڭىز جاقسى بىلەتىندەي، مۇناي، گاز، مەتاللدار - بۇلاردىڭ بارلىعى قالپىنا كەلەتىن رەسۋرستار. اللاعا شۇكىر، بىزدە وسىنىڭ بارلىعى بار، ماسەلە تەك ونى ءتيىمدى پايدالانۋدا. الداعى ۋاقىتتا الاتىن ەڭ باستى باعىت، ەڭ باستى كوڭىل اۋداراتىن ماسەلە - ۇلتتىڭ ينتەللەكتۋالدىق كاپيتالىن دامىتۋ. وسى ەڭبەكتى جازۋ ءۇشىن ەكى جىلداي جۇمىس جاسادىم، ونىڭ ۇستىنە ءبىر جاعىنان جۇمىس جاساپ، ەكىنشى جاعىنان كىتاپ جازۋ وڭاي بولماعانى راس. سول سەبەپتى، بوس ۋاقىتىمدى اتالعان ەڭبەكتى جازۋعا سارپ ەتتىم. جالپى العاندا، وسى ۋاقىتقا دەيىن مەنىڭ 140 عىلىمي جۇمىستارىم جانە 3 مونوگرافيام جاريالاندى.
- ۇستىمىزدەگى جىلى ۇلتتىق ۆاليۋتامىز تەڭگەگە 17 جىل تولدى. وتكەن عاسىردىڭ 1993 -ءشى جىلى تەڭگەمىز اينالىمعا ەندى، جالپى وسى پروتسەسس قالاي ءجۇردى، قالاي جۇزەگە اسىرىلدى؟
- پرەزيدەنت جۇرگىزگەن، سول كەزدەگى جۇيەلى رەفورمالار باستاۋ العان كەزدە، مەن وسى شارالاردىڭ باسى-قاسىندا بولدىم. بۇل ءبىر وتە قىزىقتى ۋاقىت بولاتىن. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنا مىقتى قارجىگەرلەر كىردى، ولاردىڭ كوپشىلگى قازىرگى كەزدە ۇكىمەت قۇرامىندا قىزمەت ەتىپ جاتىر. بۇل ءبىر جاعىنان العاندا قيىن ءارى شىرماۋىعى كوپ ءۇردىس بولعان ەدى. قازاقستان ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسىن ەندىرۋ پروتسەسىنە وبەكتيۆتى تۇردە كەلدى، سول كەزدە وسى پروتسەسكە بايلانىستى، باسقا دا سۋبەكتيۆتى ساياسي فاكتورلار بولعانتۇعىن. كەڭەس وداعى ىدىراعىننان سوڭ، كورشى ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستىڭ بىرنەشە ساتىلارى بولدى. باسىندا ءبىز رۋبل كەڭىستىگىندە بولدىق، كەيىننەن بەلگىلى ءبىر وبەكتيۆتى سەبەپتەرگە بايلانىستى بۇل كەڭىستىكتەن شىعۋعا تۋرا كەلدى. ۇلتتىق ۆاليۋتا - تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ سيمۆولى. سول كەزدە پرەزيدەنتتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا ۇلتتىق ۆاليۋتا جاساۋ جانە ونى قولدانىسقا ەنگىزۋ شەشىمى قابىلداندى. مەن 1993-جىلدىڭ 15-ءشى قاراشا كۇنى ەسىمدە جاقسى ساقتاۋلى، (ەڭ باستاپقى كەزدە تەڭگەنىڭ دوللارعا شاققانداعى باعامى 4 تەڭگە بولعان), تەڭگەنىڭ دۇنيەگە كەلۋى جانە ۇلتتىق بانكتىڭ باستاپقى كەزدە تەڭگەنىڭ باعامىن قالاي رەتتەگەنى دە ەسىمدە. مەنىڭ ويىمشا، تەڭگە ءوزىنىڭ دامۋ تاريحىندا بىرنەشە ساتىلاردان ءوتتى، ناقتىراق ايتساق 4 ساتىدان ءوتتى. وسى وتكەن ۋاقىتتىڭ ىشىندە ۇلتتىق بانك تەڭگە باعامىن دۇرىس رەتتەپ، قاداعالاپ وتىردى، ۇلتتىق بانك سونىمەن قاتار، تەڭگە باعامىنا بايلانىستى ۇسىنىسپەن سۇرانىستى بارىنشا قاراستىرىپ، تەڭگەنىڭ تولىق، ومىرشەڭ ۆاليۋتا بولۋىنا ورنىقتى ات سالىستى. بۇل جەردە ايتا كەتەتىن ماسەلە، ۇلتتىق بانك تەڭگەنىڭ باسكەلەستىككە يە بولىپ، سونىمەن بىرگە وتاندىق كاسىپورىنداردىڭ باسەكەگە ساي بولۋىنا ىقپال ەتۋى بويىنشا كوپ جۇمىس اتقاردى. تەڭگە - زەينەتاقى جينالىمدارىنىڭ، ازاماتتاردىڭ دەپوزيتتىك جينالىمدارىنىڭ ساقتالۋىنا وڭدى اسەر ەتىپ قانا قويماي، ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ اتقاراتىن بارلىق فۋنكتسيالارىن جۇيەلى تۇردە اتقارۋى ءتيىس ەدى.
- سىز اتالعان ساتىلاردى قىسقاشا تۇردە اتاپ بەرە الاسىزبا؟
- بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق تاريحىمىزدىڭ وتكەن ساتىلارىنىڭ كلاسسيفيكاتسياسىنا شارتتى تۇردە شولۋ عوي. ءبىرىنشى ساتى - نارىقتىق قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى، 1993-ءشى جىلدان باستاساق بولادى، ول جىلى ۇلتتىق ۆاليۋتا - تەڭگە ەندىرىلدى، بانك سەكتورىندا ەكى ماڭىزدى رەفورما جۇزەگە اسىرىلدى، بانكتىك جۇيەنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى، ۇلتتىق بانكتىڭ قۇرىلىپ، ونىڭ كلاسسيكالىق فۋنكتسيالارىنىڭ جۇمىس جاساي باستاۋ كەزەڭى دەپ اتاۋعا بولادى. ودان كەيىنگى ساتى 1997-98-ءشى جىلدار، بۇل وتە قيىن پەريود بولدى، وعان قوسا وڭتۇستىك ازياداعى داعدارىس ءوز اسەرىن بەرىپ، ەلدەگى جاعداي ودان ءارى قيىنداپ كەتتى. وسى جىلدارى تەڭگە دەۆالۆاتسيالاندى. الايدا، تەڭگەنىڭ دەۆالۆاتسياسى سول كەزدەگى جاعدايدى الساق، جەڭىل ىرعاقپەن جۇرگىزىلدى، حالىقتىڭ زەينەتاقى جينالىمدارى ساقتاۋلى قالدى. بۇل ءبىز ءۇشىن ۇلكەن ەكونوميكالىق ەكسپەريمەنت جانە تاجىريبە بولعانى راس. بۇنداي ءساتتى ءۇردىس، قازاقستاننان باسقا، الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە ءساتتى جۇرگىزىلگەن ەمەس. ءوزىڭىز بىلەتىندەي، بۇل قيىن جولدان كەيىن، ەكونوميكالىق ءوسىم پەريودى باستالدى جانە باعامداپ، زەردەلەپ قاراساڭىز، قيىن كەزەڭدەردىڭ بارىندە دە تەڭگە تۇراقتى بولىپ قالدى. وسىدان ءۇش جىل بۇرىن، ياعني 2007-ءشى جىلى ۆاليۋتالىق دالىزدە ازداعان قوزعالىس پايدا بولدى، ول ەندى الەمدىك قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ باستالعان جىلى بولدى عوي. تەڭگە 2008-ءشى جىلدىڭ سوڭعى جارتىجىلدىعىندا جانە 2009-شى جىلدىڭ باس كەزەڭىندە الەمدىك قارجى داعدارىسىنىڭ سىرتقى سوققىلارىن سەزىنە باستادى. دەگەنمەن، ەل ىشىندە قازىر جاعداي بىرقالىپتى جانە تۇراقتى دەپ ايتۋعا بولادى. ال ەل سىرتىندا سوڭعى ايلاردا دوللارمەن يۋان، دوللارمەن يەنا جانە دوللارمەن فۋنت ستەرلينگ اراسىندا ۆاليۋتالىق قاقتىعىستار ءجۇرىپ جاتىر، سول سەبەپتى قازىرگى كەزەڭدى وڭاي دەپ ايتۋعا بولمايدى. مەنىڭ پىكىرىمشە، ۇلتتىق بانك ۆاليۋتالىق جاعدايدى، ۆاليۋتا باعامدارىن ءتيىمدى تۇردە جۇرگىزىپ، ۇستاپ وتىر دەپ ويلايمىن.
- جاقىن ۋاقىتتا ماجىلىستە قارالىپ، تالقىلانعان يپوتەكالىق نەسيەلەۋ جانە قارجى ۇسىنىستارىمەن ينۆەستورلاردىڭ ۇسىنىسىن پايدالانۋداعى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعى تۋرالى زاڭ بىزگە نە اكەلەدى جانە نە بەرەدى؟
- ەڭ باستى جاڭالىق - سالىمشىلاردىڭ مۇددەسىنىڭ زاڭدى تۇردە قورعالۋى. جىلدىق ەففەكتيۆتى ستاۆكالاردىڭ شەگىن انىقتاۋ، ايىپپۇلدىڭ مولشەرىنە شەكتەۋ قويۋ، پايىزدىق ستاۆكانىڭ بىرجاقتى وزگەرتىلۋىنە شەكتەۋ قويىلۋى، وسى اتالعان وزگەرىستەر جاڭا زاڭدا بار. يپوتەكالىق نەسيە العان ازامات، العان نەسيەسىنە بايلانىستى قيىندىقتار تۋىنداسا، العان نەسيەسىن وتەي الماي جاتىرسا جانە باسقا دا ماسەلەلەر تۋىنداسا، بانكپەن بايلانىسىپ، پايدا بولعان پروبلەماعا بايلانىستى ءتيىمدى شەشىمدەر ارقىلى شەشۋگە مۇمكىندىك الدى. نەسيە الۋشى، تىكەلەي بانككە بارىپ ءوزىنىڭ العان نەسيەسى بويىنشا اقپاراتتى اشىپ، ودان كەيىن نەسيەنى تولەۋ بويىنشا قۇرىلىمداۋ، ياكي نەسيەنىڭ پايىزىن بەلگىلى ءبىر ۋاقىتقا تومەندەتۋ جانە نەگىزگى تولەمدى تومەندەتۋ نەمەسە نەسيەنى وتەۋدى بىرەر ۋاقىتقا سوزۋعا زاڭدى تۇردە مۇمكىندىك الدى. بۇل زاڭداعى قارجى ۇسىنىستارىن تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاۋ بويىنشا جاڭا نورمالار، زاڭ 2011-ءشى جىلدىڭ 1-ءشى قاڭتارىنان باستاپ كۇشىنە ەنەدى. ارينە، اتالعان زاڭ جاڭا يپوتەكالىق نەسيەلەردى جاڭاشا باعىتتا جۇمىس جاساۋعا باعىتتايدى. دەگەنمەن دە، بۇل زاڭ كۇشىنە ەنگەنگە دەيىن، يپوتەكالىق نەسيە الۋشىلارمەن سالىمشىلاردىڭ مۇددەلەرى ءتيىستى تۇردە قورعالادى جانە ەسكەرىلەدى دەگەن ويدامىز. نەسيە الۋشى ازامات، ءوز بانكىمەن اشىق تۇردە جۇمىس جاساپ، بانكتەن قانداي شارتتارمەن نەسيە الدى، سول شارت نەگىزىندە نەسيەنى وتەۋگە تالپىنۋى كەرەك. داعدارىستىڭ ەڭ ۇلكەن ساباقتارىنىڭ ءبىرى جانە ونى ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتا ايتىپ كەتتى، العان نەسيەنى قايتارۋ كەرەك.
- «حالىق بانك» اق-نىڭ باسقارما ءتورايىمى ءۇمىت شاياحمەتوۆا، اتالعان زاڭ جوباسى نەسيەنىڭ قىمباتتاۋىنا الىپ كەلەدى دەگەن پىكىرىن ايتتى، ءسىز ول كىسىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسەسىزبە؟
- دۇنيەدە بارلىق نارسەنىڭ ءوز قۇنى بار، سونىڭ ىشىندە اقشانىڭ دا ءوز قۇنى بار. نەسيەنىڭ قۇنىنا اسەر ەتەتىن كوپتەگەن فاكتورلارمەن شارتتار بار. ءبىرىنشى كەزەكتە، ول ىشكى، الدە سىرتتان كەلگەن نەسيە مە! ىشكى نەسيە، سالىمشىلاردىڭ بانككە سالعان دەپوزيتتەرىنىڭ قارجىلارىنىڭ باعاسىنا بايلانىستى، بانكتەردىڭ دەپوزيت سالعان سالىمشىلاردىڭ، ولارعا پايىزدىق دەڭگەيدە تولەنەتىن سىياقىنىڭ بازالىق مولشەرلەمەسىنە تىكەلەي بايلانىستى. ەكىنشى تۇستان قاراساق، بانكتەردىڭ سىرتقى نارىقتان العان قارجىسىنا بايلانىستى. داعدارىس باستالعانعا دەيىن سىرتقى زايمدار 8 پايىز كولەمىندە بەرىلىپ كەلسە، قازىر ەڭ تومەنى 9,7-10-11 پايىزدى قۇراپ وتىر. بۇعان بانكتىڭ نەسيە الۋشىعا نەسيە بەرۋدەگى تاۋكەلدىلىكتى قوساتىنىن ەسكەرسەك، وندا ول 2-3 پايىزدى قۇرايدى. ەگەر دە، نەسيە الۋشى كليەنتتىڭ نەسيەلىك تاريحى جاقسى بولسا، وندا تاۋەكەلدىلىك شىعىنعا بايلانىستى باستاپقى پايىزدىڭ كولەمى 1 پايىز بولادى. ال ەگەردە، نەسيە الۋشىنىڭ مۇلىك كەپىلى جەتكىلىكسىز بولسا، قارجىلىق اشىقتىلىعىنا كۇمان بولسا، وندا، ارينە، نەسيەگە بايلانىستى تاۋەكلدىلىك شىعىنى دا ارتادى. وعان قوسا، بانكتىڭ ەڭ تومەنگى مارجاسىن ەسكەرۋ قاجەت، سوندا بارلىعىن ساناعاندا 15 پايىز شىعىپ وتىرما، مىنە قازاقستانداعى نەسيەنىڭ ورتاشا ستاۆكاسى وسى شامادا. نەسيە ستاۆكاسىنىڭ قۇبىلمالىلىعى كوپتەگەن فاكتورعا بايلانىستى، ول دەگەنىمىز، ەگەردە، ىشكى نەمەسە سىرتقى زايمداردىڭ باعاسى وزگەرىپ وتىرسا، وندا نەسيەنىڭ پايىزدىق ستاۆكاسى كوتەرىلىپ كەتۋى مۇمكىن، كەيدە تومەندەۋى دە بەك مۇمكىن.
- قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ءبىر ۋاقىتتارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭىستىك اۋماعىندا ورتاق مەملەكەتارالىق اقشامەن ەسەپ ايىرىسۋ، ەەك ەلدەرى اراسىندا ورتاق ۆاليۋتا بىرلىگىن ەنگىزۋ جونىندە باستاما كوتەرگەن بولاتىن. بۇل باستاما ءبىراز ۋاقىت بەلسەندى تۇردە تالقىلاندى. ءار-ءتۇرلى ويلارمەن پىكىرلەر، ۇسىنىستار دا ايتىلدى، سونىڭ ىشىندە، كەيبىر ساراپشىلار، ورتاق ۆليۋتا ەنگىزەتىن بولساق، بۇل ءبىزدىڭ تاۋلەسىزدىگىمىزدەن ايىرىلۋىمىزعا الىپ كەلەدى دەگەن پىكىرلەردى دە ايتتى. رەسەي بۇل ۇسىنىسقا تەك ءبىر شارت قانا قويدى، ول، ەگەر دە، ورتاق ۆاليۋتا رۋبل بولسا، ولار تولىق كەلىسەتىندەرىن جەتكىزدى. دەگەنمەن، كەيىنگى ۋاقىتتا بۇل ماسەلە بويىنشا تالقىلار ازايىپ كەتتى. ءسىز بۇل ماسەلە تۋرالى ويىڭىز قانداي؟
- مەنىڭ ويىمشا، ۇسىنىسپەن باستاما وتە ورىندى جانە ۋاقتىلى. مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ سوڭعى ەڭبەكتەرىندە الەمگە، جاھان قاۋىمعا ورتاق ۆاليۋتاعا كوشۋ كەرەكتىگىن تىلگە تيەك ەتىپ ايتىپ ءجۇر. ونىڭ ۇسىنىسىنىڭ بارلىق جاعى تولىعىمەن دالەلدەنگەن، الەمدىك ورتاق ۆاليۋتاعا كوشپەستەن بۇرىن، ايماقتىق ورتاق ۆاليۋتاعا كوشكەنىمىز دۇرىس دەدى، ول ءتىپتى ونىڭ اتىن دا اتادى، ول - التىن. حالىقارالىق تاجىريبە كورسەتكەندەي، ورتاق ەكونوميكالىق كەڭىستىكتە بولىپ، ءبىر وندىرىستىك دەڭگەيدە بولعاندا، كوپتەگەن ينتەگراتسيالىق بىرلەستىكتەردە ءوزىنىڭ ۆاليۋتاسى بولاتىنىن تاجىريبە كورسەتىپ وتىر. ەۋرووداقتا - ەۋرو، ءبىزدىڭ جاعدايداعى قازاقستان، رەسەي جانە بەلارۋس قۇرعان ەكونوميكالىق وداق الاڭىندا، ەرتە مە، كەش پە، ورتاق ۆاليۋتا بولاتىنى ايقىن. الايدا، بۇل كۇردەلى ماسەلە، ونى قىسقا ۋاقىتتا شەشۋگە بولمايدى، ول ءۇشىن ۇزاق جول ءجۇرۋ كەرەك، ونىڭ وزىندىك شارتتارى بار. ورتاق ۆاليۋتا ەنگىزۋ ءۇشىن، ءۇش ەلدىڭ زاڭنامالارى بىردەي جۇيەلەنۋى ءتيىس، ءۇش مەملەكەتتىڭ بيۋدجەتتەرىن ءبىر دەڭگەيدە جۇيەلەندىرۋ جانە ت.ب. بۇنىڭ بارلىعى ۇزاق ۋاقىتتى تالاپ ەتەدى. ءۇش مەملەكەت ەكونوميكالىق ساياسات بويىنشا، جالپى بازالىق نەگىزگى شارتتار بويىنشا ورتاق بايلامعا، توقتامعا كەلسە، ءۇش ەلگە ورتاق ۆاليۋتا ەندىرۋ پروتسەسى وزىنەن-ءوزى پايدا بولادى. اتالعان ماسەلەدە، تالقىلاۋ تۋدىرعان سۇراق، ەگەر دە، ورتاق ۆاليۋتا بولاتىن بولسا، ونىڭ اتاۋى قانداي بولماق، ول رۋبل ما، الدە باسقاشا اتالا ما. كەدەندىك وداقتا قۇرىلتايشى ءۇش مەملەكەتتىڭ دارەجەسى تەڭ بولىپ، ماسەلەلەر دە تەڭ دەڭگەيدە شەشىلىپ جاتىرسا، بۇل ماسەلە بويىنشا سۇراق تۋىنداماۋى كەرەك. جەكە ءوز باسىما «التىن» - دەگەن ات ۇنايدى.
- جاقىندا ەكونوميست سەرگەي سميرنوۆ ەلىمىزدە ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كۇرت قىمباتتاۋىنا بايلانىستى، تەڭگە دەۆالۆاتسياعا ۇشىراۋى مۇمكىندىگىن ايتىپ ءوتتى. ءسىز وسىنداي بولجامدارمەن كەلىسەسىز بە؟
- قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق تاريحىندا دەۆالۆاتسيا پروتسەسى ەكى رەت عانا بولدى، ءبىرىنشىسى 1997-ءشى جىلدىڭ 4-ءشى ساۋىرىندە جانە 2009-شى جىلدىڭ 20-شى اقپانىندا بولدى. مۇنايدىڭ نەمەسە ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسى كۇرت ءوسىپ كەتكەندە، تەڭگە دەۆالۆاتسياعا نەمەسە رەۆالۆاتسياعا ۇشىرايدى دەپ ايتۋعا بولمايدى. بۇنداي پروتسەستەرگە، الەمدىك قارجى نارىعىنداعى وزگەرىستەر اسەر ەتەدى. اقش-تاعى يپوتەكالىق نەسيەلەردىڭ تۇيتكىلدى ماسەلەلەرى، سول ەلدىڭ قارجى نارىعىنداعى جاعدايعا ءوز سالقىنىن تيگىزدى، ول بانكروت بولدى. ءبىز، قازىرگى كەزدە ازىق-تۇلىكتىڭ باعاسىنىڭ ءوسۋىن كورىپ وتىرمىز، بۇل جالپى عالامدىق پروتسەسس بولىپ وتىر، وعان اسەر ەتىپ وتىرعان فاكتورلار وتە كوپ، سولاردىڭ قاتارىندا، اۋا رايىنىڭ، كليماتتىڭ وزگەرۋى، قۇرعاقشىلىق، ازيا جانە افريكا ەلدەرىندە دەموگرافيالىق ءوسۋدىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى ازىق-تۇلىككە سۇرانىستىڭ كۇرت ارتۋى سەكىلدى فاكتورلار ءوز ىقپالىن تيگىزىپ وتىر. ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قورىنىڭ بولسىن نەمەسە التىن قورىنىڭ تولەم بالانسىنىڭ ماكروكورسەتكىشىنىڭ ديناميكاسى، تەڭگەنىڭ دەۆالۆاتسياعا نەمەسە رەۆالۆاتسياعا ۇشىرايتىنىنىڭ مۇمكىندىگىن كورسەتىپ وتىرعان جوق. تەڭگە جىلدىڭ باسىنان بەرى تۇراقتى قالىپتا، ايىرباستاۋ تەڭ دەڭگەيدە. ەگەر دە، اياق استىنان جاعداي بولىپ قالماسا نەمەسە كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ايتىپ جۇرگەندەي قارجى داعدارىسىنىڭ ەكىنشى تولقىنى بولىپ قالماسا، وندا تەڭگەنىڭ كۋرسى، باعىتى باعىتتالعان دالىزدەن شىقپايدى جانە تۇراقتى بولىپ قالادى. جاقىن ۋاقىتتا تەڭگەنىڭ دەۆالۆاتسياعا ۇشىراۋى مۇمكىن دەگەن ويدى قۇپتامايمىن.
- سىزدەر قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارجى نارىعىن جانە قارجى ۇيىمدارىن رەتتەۋ مەن قاداعالاۋ اگەنتتىگىنەن باسقا قانداي مەملەكەتتىك ورگاندارمەن جۇمىس جاسايسىزدار؟ قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعى ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىم، ال وسىنداي ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمنىڭ وتە بەدەلدى، كاسىبي مىقتى ۇيىمعا اينالۋىنىڭ سىرى نەدە؟
- سىز ءبىزدىڭ ۇيىم تۋرالى كىشكەنە اسىرەلەپ جىبەرگەن سياقتىسىز. ءبىز ەلىمىزدەگى «ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار» تۋرالى زاڭ بويىنشا جۇمىس جاسايمىز. مەملەكەتتىك ورگاندارمەن «شاعىن كاسىپكەرلىك» زاڭى اياسىندا جۇمىستاسپىز، ارىپتەستىك قاتىناستامىز. بۇل اتالعان زاڭنىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى، ونداي زاڭ الەمنىڭ بىردە-ءبىر ەلىندە، مەملەكەتىندە جوق. اتالعان زاڭ اككرەديتاتسيا ينستيتۋتى بويىنشا، قارجىگەرلەر بولسىن، ءسۇت ونىمدەرىن، نان ونىمدەرىن جانە باسقا دا سالالىق بىرلەستىكتەرگە ءوز ماقساتتارىن قورعاۋعا مەملەكەت تاراپىنان قولداۋ جانە قورعاۋ قۇقىعى بەرىلگەن، بەكىتىلگەن. ياعني سالالىق بىرلەستىك ءوزى تىكەلەي جۇمىس جاسايتىن ءپروفيلدى مەملەكەتتىك مەكەمەدە تىركەلىپ، اككرەديتاتسيادان ءوتۋى كەرەك. ونسىز بولمايدى. ءبىزدىڭ قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارجى نارىعىن جانە قارجى ۇيىمدارىن رەتتەۋ مەن قاداعالاۋ اگەنتتىگىندە، قر ۇلتتىق بانكىندە، قارجى مينيسترلىگىندە، قر يندۋستريا جانە جاڭا تەحنولوگيالار مينيسترىلىگىندە، قر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىندە جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ادىلەت مينيسترلىگىندە اككرەديتاتسيادان وتكەن جانە ءبىز وسى ۇيىمدارمەن تىكەلەي بايلانىستامىز، جۇمىس جاسايمىز. جوعارىدا اتالعان مەملەكەتتىك ورگاندار زاڭ جوبالارىن، ءنورماتيۆتى-قۇقىقتىق اكتىلەردى بىزگە تالقىلاۋعا، ەكسپەرتتىك پىكىر - ويىمىزدى، ۇسىنىستارىمىزدى قوسۋعا جانە كەلىسۋگە جىبەرىپ وتىرادى. ءبىز وسى 2010-شى جىلدىڭ ون ايىنىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك ورگانداردان، ەكسپەرتتىك قورىتىندىلارىمىزدى بەرۋگە ءتيىس 1500 نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەردى الدىق. ونىڭ ىشىندە 1152 نورماتيۆتىك قۇجاتتارعا قورىتىندىلارىمىزدى بەردىك. قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ جۇمىس اۋقىمى مەن جۇمىس جاساۋ اياسى وتە ۇلكەن، كەڭ. ءبىزدىڭ كەڭسەدە زاڭ جوبالارى تالقىلانادى، مۇددەلى تاراپتاردىڭ وكىلدەرى باس قوسىپ، جيىلىپ، وزدەرىنىڭ ۇسىنىستارىمەن ەسكەرتپەلەرىن بىلدىرەدى، سول ارقىلى ماسەلەگە، سۇراققا بايلانىستى جۇمىس توپتارى قۇرالادى، كەيىننەن زاڭ جوباسىنىڭ نەمەسە قانداي دا بولماسىن قۇجاتتىڭ تالقىلانۋى ارقىلى، ول ماجىلىسكە جىبەرىلەدى. جالپى العاندا وتە ۇلكەن ۇيىمداستىرىلۋ جانە ۇيلەستىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى. مەنىڭ ويىمشا، اتالعان جۇيە وتە ءتيىمدى جۇمىس جاساۋدا. ءبىزدىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمىز بويىنشا 1000-نىڭ ۇستىندە ماڭىزدى نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەرى قابىلداندى. وتكەن ون ايدىڭ ىشىندە ءار-ءتۇرلى جۇمىس توپتارىنىڭ 300-گە جۋىق وتىرىسى ءوتتى.
- سوندا، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىممەن مەملەكەت اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ يدەالدى مودەلىن قۇرىپ وتىرسىزدارعوي؟
- ايتۋ قيىن، يدەالدى مودەل، يدەالدى ايەل سياقتى، بولمايدى عوي. ءبىزدىڭ مودەل زاڭنىڭ تالاپتارىن ورىنداۋ. ءبىز زاڭ بويىنشى جۇمىس جاساپ، قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ وي-پىكىرىن ەلەپ، تىڭداي وتىرا جۇمىس جاسايمىز.
- ءبىز قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا جوسپارلارىڭىزدىڭ بار ەكەنىن بىلەمىز. ءسىزدىڭ جاسايتىن كومەكتەرىڭىز قانداي كاتەگوريليارعا باعىتتالادى؟
- الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك دەگەنىمىزدى كەڭ ماعىنادا قاراستىرعان دۇرىس. الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىكتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى تۇسىنىگىندە، بۇۇ حارتياسىنا سايكەس، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىك دەگەنىمىز، بىرىنشىدەن، ازاماتتار ءۇشىن جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ جانە ءتيىستى سالىقتاردى تولەپ وتىرۋ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى بار بيزنەستىڭ باستى ەكى فۋنكتسياسى وسى. ال، الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى بار بيزنەستىڭ ءۇشىنشى ماڭىزدى فۋنكتسياسى، بۇل - الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن ورتاعا كومەك بەرۋ، قولداۋ كورسەتۋ. ءبىز جۇمىسىمىزدا، ىسىمىزدە بۇۇ حارتياسىنىڭ پرينتسيپتەرىنە جۇگىنەمىز. قازاقستان قارجىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ باستاماسى بويىنشا، قاۋىمداستىقتىڭ ىشىندە قايىرىمدىلىق قورىن قۇرۋ جۇمىسىن ويلاستىرىپ جاتىرمىز. قازىرگى كەزدە قوردىڭ كونتسەپتسياسى جانە قاي ادرەستىك توپقا باعىتتالاتىنى جونىندە قۇرىلىمدىق جۇمىستارى دا ويلاستىرىلۋدا. قايىرىمدىلىق قور كلاسسيكالىق سحەما بويىنشا جۇمىس جاسايتىن بولادى.
- سەرىك احمەتجانۇلى ەڭ سوڭعى سۇراق، ەلىمىزدىڭ قارجىگەرلەرىنە قۇتتىقتاۋ، تىلەگىڭىز.
- وتە دانا كىسى، مەنىڭ وقىتۋشىم، اكادەميك يوسيف تراحتەنبەرگ بىلاي دەگەن ەدى: «ادام ءومىرى قان اينالىمى زاڭىنا بايلانىستى جۇرەدى، ال حالىقتىڭ ءومىرى - قارجى اينالىمىنىڭ زاڭىنا بايلانىستى جۇرەدى»، - دەپ. بۇل دانا ءسوز، شىنىمەندە شىندىق، سەبەبى ەكونوميكا قارجى اينالىمىنىڭ باسقارىلۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. قارجىگەرلەر قارجىنى باسقارادى، ال ونىڭ باسقارىلۋىنا قوعامنىڭ جانە جالپى حالىقتىڭ ءومىرى بايلانىستى. قارجى تامىرلارىمەن قارجى كانالدارى ەكونوميكامىزدىڭ باستى قان تامىرلارى عوي. ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە، مەملەكەت قولداۋىنىڭ ارقاسىندا، ءبىزدىڭ قارجى جۇيەمىز داعدارىستان از شىعىندارمەن شىقتى، قولداۋدىڭ ارقاسىندا ورتا جانە شاعىن كاسىپكەرلىكتى نەسيەلەۋ قايتادان جاندانا باستادى. بۇگىنگى كۇندە ساقتاندىرۋ سەكتورىنداعى جاعداي قالىپتى جانە تۇراقتى دامۋدا دەپ ايتۋعا بولادى، سونىمەن قاتار زەينەتاقى قورلارى دا تۇراقتى دەڭگەيدە جۇمىستارىن جاساپ جاتىر. مەن ەلىمىزدىڭ قارجىگەرلەرىمەن قارجى سەكتورىنىڭ كليەنتتەرىن كاسىبي مەرەكەمەن قۇتتىقتايمىن. تەڭگەمىزدىڭ، ۇلتتىق ۆاليۋتامىزدىڭ كۇنى - بۇل جاقسى مەيرام. بارلىقتارىڭىزعا جۇمىستا ساتتىلىك، وتباسىلارىڭىزعا بەرەكە، قۋانىش، باقىت جانە مولشىلىق تىلەيمىن.
سۇحباتتى جۇرگىزگەن رازيا ازيموۆا
«اباي-اقپارات»
