كوبىنە-كوپ كورىپكەلدىك جىن-پەرىنىڭ كۇبىرىمەن كەلسە، بولجام جاساۋدا بەلگىلى ءبىر نەگىزگە سۇيەنبەسە بولمايدى. اسىرەسە، ساياسي بولجامدا... ساياسي جۇيەنىڭ ودومەترىنە سىعالاپ، ءۇردىس پەن وقيعانىڭ ءوربىسىن باعامداپ دەگەندەي، وسىعان دەيىنگى ويشىلدىڭ ءبارى بولاشاقتى بولجاعىسى كەلگەن. الىسقا بارماي-اق، ت. كامپانەللانىڭ «كۇن شاھارىن»، پلاتوننىڭ «مەملەكەتىن»، ت. گوببستىڭ «لەۆيافانىن» وقىپ شىقساڭىز بولادى. ءبىز عالامدىق كەسكىنگە قول سۇقپاي-اق، «قازاقستاننىڭ بيىلعا ارنالعان ساياسي بولجامى قانداي بولماق» دەگەن سۇراققا توقتالدىق. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ايدوس سارىمنان العان جەدەل سۇحباتتىڭ ءتۇيىنى مىناداي.

- بيىلعى جىلدىڭ باستى ساياسي باعىتى (ترەندى) قانداي بولماق، نەندەي ساياسي وقيعالاردى كۇتەسىز؟

كوبىنە-كوپ كورىپكەلدىك جىن-پەرىنىڭ كۇبىرىمەن كەلسە، بولجام جاساۋدا بەلگىلى ءبىر نەگىزگە سۇيەنبەسە بولمايدى. اسىرەسە، ساياسي بولجامدا... ساياسي جۇيەنىڭ ودومەترىنە سىعالاپ، ءۇردىس پەن وقيعانىڭ ءوربىسىن باعامداپ دەگەندەي، وسىعان دەيىنگى ويشىلدىڭ ءبارى بولاشاقتى بولجاعىسى كەلگەن. الىسقا بارماي-اق، ت. كامپانەللانىڭ «كۇن شاھارىن»، پلاتوننىڭ «مەملەكەتىن»، ت. گوببستىڭ «لەۆيافانىن» وقىپ شىقساڭىز بولادى. ءبىز عالامدىق كەسكىنگە قول سۇقپاي-اق، «قازاقستاننىڭ بيىلعا ارنالعان ساياسي بولجامى قانداي بولماق» دەگەن سۇراققا توقتالدىق. العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ ايدوس سارىمنان العان جەدەل سۇحباتتىڭ ءتۇيىنى مىناداي.

- بيىلعى جىلدىڭ باستى ساياسي باعىتى (ترەندى) قانداي بولماق، نەندەي ساياسي وقيعالاردى كۇتەسىز؟

- ارينە، باستى ساياسي باعىت پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ وكىلەتتىلىگىن ۇزارتۋ جونىندەگى اڭگىمەنىڭ قالاي وربيتىنىنە بايلانىستى بولماق. بۇگىنگى كۇنى، شىنى كەرەك، بۇل ترەندكە قارسى تۇرار ەشقانداي ىقپالدى ساياسي كۇش جوق. سوندىقتان دا، بۇل ءىس-شارالاردىڭ اتقارىلارى داۋ تۋعىزبايدى. ءبىر عانا ماسەلە بار: ەلباسىنىڭ وزىندىك جەكە پوزيتسياسى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل تۇرعىداعى تاڭداۋ مۇمكىندىكتەرى جەتكىلىكتى ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. ارينە، بۇل شەشىمنىڭ وڭاي كەلمەسى دە انىق. كوپتەگەن جاعدايلار مەن اعىمداردى ەسكەرۋ كەرەك بولادى. ماسەلەن، بۇعان بايلانىستى باتىس پەن اقش-تىڭ پوزيتسياسى انىقتالىپ قالدى. الايدا، ولاردىڭ ساياسي ۇستانىمدارى مەن ساياسي مۇددەلەرىنىڭ اراسىندا دا بەلگىلى ءبىر قايشىلىقتاردىڭ جوق ەمەسى بەلگىلى. قازاقستاننىڭ رەسەيگە جاقىنداماۋىن قالايتىنى دا حاق. ياعني، بۇل ورايدا باستى ماسەلە ساياسي تاڭداۋدىڭ قالاي جاسالعانىنا ەمەس، دەموكراتيالىق پروتسەدۋرالاردىڭ قالاي وتكىزىلگەنىنە بايلانىستى بولماق. وتكەندەگى بەلورۋسسياداعى پرەزيدەنت سايلاۋىن الايىق. «باتكا» لۋكاشەنكونىڭ جەڭەتىنىنە ەشكىم كۇماندانعان جوق. الايدا، سايلاۋ بارىسىنداعى ولقىلىقتار ونى باتىس تاراپىنان ساياسي يزولياتسياعا ءتۇسىردى. ءيا، ساياساتتا ماڭگى قالىپ پەن ماڭگى جاعدايلار بولمايدى. دەگەنمەن، وسى ماسەلەنى ەستەن ەش شىعارماۋىمىز قاجەت. قازاقستاننىڭ كۇردەلى گەوساياسي جاعدايىن ەسكەرسەك، ونىڭ وقشاۋلانۋعا ءتۇسۋى ۇلكەن قاۋىپكە اينالاتىنى انىق. بۇل جاعداي تەك كەدەندەتىپ، وداقتاتىپ وتىرعان رەسەي ءۇشىن عانا ءتيىمدى بولماق. دەمەك، رەفەرەندۋم وتكىزىلەدى دەگەن كۇننىڭ وزىندە بيلىك بارلىق پروتسەدۋرالاردىڭ دۇرىس وتكىزىلۋىن ەسەپتەپ، ءار كەزەڭدەگى اشىقتىق، باسەكەلەستىك پرينتسيپتەرىن ساقتاعانى ابزال.

- رەفەرەندۋم ءوتتى دەيىك. بۇل جاعداي 2011-ءدىڭ ساياسي احۋالىنا قالاي ىقپال ەتە الادى؟

- بۇگىنگى كۇنى ساياسي ەليتانى مازالاپ وتىرعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - جۇيەنىڭ ساياسي تۇراقتىلىعى. رەفەرەندۋم بولسا، ساياسي توپتار مەن ويىنشىلاردى تىنىشتالدىرىپ، الداعى بىرنەشە جىلدار بويى بيلىكتىڭ قولىن ۇزارتپاق. بۇل جاعداي، ارينە، بۇگىنگى ۇكىمەت پەن پارلامەنتتىڭ مەرزىمدەرىن قىسقارتۋى عاجاپ ەمەس. ءوز باسىم پارلامەنت سايلاۋىنىڭ كەلەسى جىلى وتكەنىن قالاپ وتىرمىن. سەبەبى، 2012 جىلعا دەيىن قالاتىن بولسا، ءبىزدىڭ سايلاۋلار امالسىز رەسەيدە وتەتىن ەكى سايلاۋمەن جاعالاسادى. دەمەك، سول جاقتاعى ساياسي كۇن ءتارتىبىن ەسكەرەتىنى، نەگىزگە الاتىنى ءسوزسىز. ولاي بولاتىن بولسا، قاراجات ۇنەمدەيمىز دەگەن اڭگىمە راس بولسا، رەفەرەندۋممەن قاتار پارلامەنت سايلاۋىن دا وتكىزىپ جىبەرگەن دۇرىس. ونىڭ ۇستىنە رەفەرەندۋم ساياسي ديناميكانى تۇسىرەدى دەگەن دە قاۋىپ جوق ەمەس. پرەزيدەنت بيلىگىنىڭ ون جىلدىق تۇراقتىلىعى باسقا ينستيتۋتتاردىڭ تۇرالاپ قالۋىنا اكەلمەۋى ءتيىس. ولاي بولسا، بيلىكتىڭ ساياسي تەحنولوگتارى پارلامەنت دەڭگەيىندەگى ساياسي ديناميكانى، دراماتۋرگيانى كۇشەيتىپ، بارىنشا كوپ پارتيالاردىڭ پارلامەنت پارتاسىنا وتىرعانىن قامتاماسىز ەتۋى قاجەت. بۇل جۇيەنىڭ الداعى ونجىلدىقتاعى ساياسي مۇمكىندىكتەرىن ارتتىرادى. ونىڭ ۇستىنە پارلامەنتتەگى ەكى-ءۇش پارتيالىق تايتالاس بيلىكتىڭ رەسەيمەن قارىم-قاتىناسىنداعى بىرقاتار ماسەلەلەردى شەشۋىنە وڭ ىقپالىن تيگىزەدى. تاعى ءبىر ايتپاي كەتۋگە بولمايتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى - قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ماسەلەسى. وسى كەزگە دەيىن رەفەرەندۋمعا قاتىستى قازاق ۇلتشىلدارى ءوزىنىڭ ناقتى پوزيتسياسىن بايقاتىپ، بەكىتكەن جوق. ءيا، وپپوزيتسيا ءوز قارسىلىعىن كورسەتتى. ونى تۇسىنۋگە بولادى. ال پوتەنتسيالى جاعىنان وپپوزيتسيادان دا مىقتىراق ۇلتشىلدار ءۇنسىز. بۇنى دۇرىس دەي المايمىن. مەنىڭ ويىمشا، قازاق ۇلتشىلدارى باس قوسىپ، وزدەرىنىڭ رەفەرەندۋمعا، الداعى ونجىلدىقتا اتقارىلۋعا ءتيىس ۇستانىمدارىن ايقىنداپ الۋى ءتيىس. تىرەسىپ الىپ، «قارسىمىز، قارسىمىز» دەگەنمەن، ەشتەڭە شەشىلە قويمايدى. بۇل ۇلتشىلدار ءۇشىن دە، بيلىك ءۇشىن دە جاقسى مۇمكىندىك بولار ەدى. بىلگەن، تۇسىنگەن ادامعا بۇنىڭ وزىنەن قازاق ۇلتى ءۇشىن تالاي مىقتى مۇمكىندىكتەردى ارشىپ الۋعا بولادى.

- 2011 جىل - قازاق ەلىنىڭ تاريحىنداعى، ءاربىر قازاقتىڭ ومىرىندەگى قۋانىشتى، مەرەيلى جىل بولماق. سەبەبى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 20 جىلدىعى... وسى داتاعا وراي ۇلتتىق ويانۋ ءۇردىسى جاندانىپ، بيلىكتىڭ ءپوليۋسى وزگەرەدى دەگەن ويداسىز با؟

- «بيلىكتىڭ ءپوليۋسى» دەگەنىڭىز وزگەرىپ كەلەدى. ونى كوزى اشىق ءاربىر ادام كورىپ تە، سەزىنىپ تە ءجۇر. بار ماسەلە بۇل وزگەرىستەردىڭ ءۇردىسى مەن جىلدامدىعىندا. بيلىك، ارينە، قازاق ۇلتشىلدارى ايتتى ەكەن دەپ بارلىعىن جيىپ بەرە سالمايدى. بۇل ايدان انىق نارسە. ونىڭ ۇستىنە، قازاق ۇلتشىلدارى بەدەلدى ينستيتۋتقا، ساياسي كۇشكە اينالىپ بىتكەن جوق. اعىم رەتىندە عانا قالىپتاسىپ كەلەدى. قازاق ۇلتشىلدارى قوسىمشا جولدا تۇرعان بروندى پويىز سياقتى. ماسەلە، تەك وسى بروندى پويىزدى تولىق ىسكە قوسۋدان قورقادى. بروندى پويىزدىڭ ىشىندە وتىرعاندار دا شاراسىز، قالاي جۇرەرىن، قوزعالارىن، قارۋىن قاي جاققا قاراتارىن بىلمەي وتىر. جانە دە مىقتى لوكوموتيۆى جوق. ەگەر الداعى جىلى وسى سۇراقتار بويىنشا انىقتىق  بولماسا، بۇل پويىزعا باسقا لوكوموتيۆ تابىلىپ، ونى باسقا بىرەۋلەر ءوزىنىڭ ساياسي مۇددەسىنە پايدالانىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس. مىسالى، اسىرەدىنشىلدەر...

- بيىلعى جىلى يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا توراعالىق ەتەتىن ءتۇرىمىز بار. بۇدان نە كۇتەسىز ەندى؟

- قازاق وسى جىلدى، توراعالىقتى يسلام الەمىنىڭ كوپتەگەن عاسىرلار بويعى ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن  ەمەس، قازاقستانداعى يسلام مودەلىن انىقتاۋعا ارناسا دەيمىن. ياعني، ءبىز كىمبىز، الەمنىڭ قاي بولىگىمىز، ونىمەن الداعى جىلدارى قالاي قارىم-قاتىناس جاسايمىز دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەلۋى ءتيىس. ارينە، شەت مەملەكەتتەردە كوپتەگەن كەزدەسۋلەر، باسقوسۋلار، مادەني شارالار بولارى انىق. الايدا، وسى مۇمكىندىكتى پايدالانىپ، قازاقستانعا يسلام الەمىن جاقسى بىلەتىن، تۇسىنەتىن ادامداردى اكەلىپ، ولاردى ءوزىمىزدىڭ جيىندارعا قاتىستىرىپ، قازاق يسلامى دەگەن نە؟ دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋىمىز قاجەت. يسلامنىڭ كانونى ءبىر. الايدا، ونىڭ جەر-جەردەگى ءوسىپ-ءونۋى، وركەندەۋى، ساياسي-ەكونوميكالىق ينستيتۋتتارعا ىقپالى سان الۋان. وسى جىلى بىزدەر ەڭ بولماسا يسلامنىڭ ءار ەلدەگى جاعدايىن ءوزىمىز ءۇشىن ءتۇسىنىپ، ايقىنداپ الساق دۇرىس بولار ەدى. ياعني بۇل جىلعى ينتەللەكتۋالدىق باسىمدىقتار سىرتقا ەمەس، ىشكە قاراي باعىتتالۋى قاجەت. سوندا وسى توراعالىقتىڭ ايتارلىقتاي پايداسى بولار ەدى.

سۇحباتتاسقان - وركەن كەنجەبەك

«حالىق ءسوزى» گازەتى