قۋانىشىمدا شەك جوق! بۇگىنگى قازاق ادەبيەتىنىڭ، اسىرەسە، پوەزيانىڭ جاي-جاپسارى، پىكىرتالاستار، كوزقاراستار ارتۇرلىلىگى، ناقتى ادەبي سىننىڭ جوقتىعى، «الاش»، مەملەكەتتىك سىيلىق دەگەندەردىڭ كەيدە  بارماق باستى، كوز قىستىلىقپەن بەرىلەتىنى سياقتى كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ جالعىز ادەبي گازەتىمىز «قازاق ادەبيەتىندە» دە كوتەرىلمەك تۇگىل سىڭار اۋىز ءسوز ايتىلماعانىنا 23 جىلدىڭ ءجۇزى بولىپ ەدى. ادامنىڭ دا، قوعامنىڭ دا اعزاسىن بىلدىرمەي جەپ بىتىرەتىن وسىناۋ كەسەلدەرگە قارسى وي-پىكىرلەردى اشىپ ايتۋعا جول اشىپ بەرگەن، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ بۇگىندە كىندىكتەن قالعان جالعىزىنداي «جاس الاشىما» جەردەگى ەمەس، كوكتەگى قۇدايدىڭ نۇرى جاۋسىن! قۇرىلتاي الدىنداعى بۇل سىني پىكىرتالاسقا امانحان ءالىمنىڭ نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» بايگەسىن العان «پوەما» دەپ اتالعان شىعارماسىنا سىنى جانە وعان ن. ايتۇلىنىڭ قارسى ماقالاسى كوپتەن قالىپتاسقان ۇنسىزدىك اتتى ۇستانىمعا قوزعاۋ سالعانداي بولدى. ا. ءالىمنىڭ بار جازىعى ونىڭ ەشقانداي دا پوەماعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن، اۆتور پوەما دەگەننىڭ نە ەكەنىنەن حابارسىزداۋ ەكەنىن ايتقانى ەدى. بۇل شىنىندا دا پوەمادان اۋىلى الىستا جاتقان، ەلباسىن ورىندى-ورىنسىز ماقتاۋعا كوبىرەك كوڭىل بولگەن، باستان-اياق ۇرانشىل پافوستان تۇراتىن، ءبىر-بىرىنە لوگيكالىق بايلانىسى جوق جولداردىڭ جيىنتىعى سياقتى دەگەن پىكىردى ءبىز دە ايتتىق. اتتەڭ، وزىنە ايتىلعان سىنعا قالاي جاۋاپ بەرگەنىنە قاراپ-اق ادامنىڭ  وي-ءورىسى، پارىق-پاراساتى، كورگەندىلىگى،  ءبىلىم دەڭگەيى قانداي دارەجەدە  ەكەنى تايعا تاڭبا باسقانداي كورىنەدى دە تۇرادى ەكەن. اۆتور ءوزىنىڭ شىعارماسى امانحان ايتقانداي وتە قارادۇرسىن، قارابايىر ەمەس شىنايى كوركەم شىعارما بولسا، ونىسىنا بۇلتارتپاس دالەلدەر كەلتىرىپ، بايسالدى، ساۋاتتى (ەگەر وندايى بار بولسا) جاۋاپ بەرگەنى ءجون ەدى. بىراق 23 جىل بويى ادەبيەتتەگى وتكىر سىننىڭ ورنىنا «ۇنسىزدىك»، ياعني «تىنىشتىق ساقتاۋ» قاعيداسىن قارۋ ەتىپ ۇستاپ كەلگەن جازۋشىلار وداعىنا وزگەرىس اكەلەتىن قۇرىلتاي كۇنى كەپ قالسا دا امانحاندار ايتاتىن ازدى-كوپتى سىن-پىكىرگە ءالى دە جول اشىلا قويماعانىن نەسىپبەك مىرزانىڭ  دەرەۋ امانحاننىڭ ولەڭدەرىن تۇتقىنعا تۇسكەن جەمقوردىڭ اقشاسىن ساناعان قارجى پوليتسياسىنداي جىلىكتەپ، بورشالاعانىنان انىق كوردىك. ارينە، ادەبي پىكىرتالاس كەزىندە  ادەپ ساقتالۋى كەرەك ەكەنى ايان. امال نە، نەسىپبەكتىڭ سول ماقالاسى ادەبي پىكىرتالاس دەگەننەن گورى اشۋ-ىزا، كەۋدەنى كەرنەگەن كەك دەۋگە كەلىڭكىرەيتىن دۇنيە بولىپ شىقتى. ول ءتىپتى، ا.الىمگە جىلى لەبىز بىلدىرگەندەردى «كلاسسيكتەر» دەپ كەكەتۋگە دەيىن باردى.

الدە 23 جىلدان بەرى پوەزياعا قاتىستى ءبىر وتكىر پىكىرتالاس كورمەي شولىركەۋ مە، الدە ءوزىم دە نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ «كلاسسيگى» بولعىم كەلدى مە قايدام، «جاس الاشقا»، «اقىندىق –ەڭ الدىمەن ار تازالىعى» دەگەن ماقالا جازدىم. بىراق سونىڭ ىشىندە امانحان الىمگە جاقتاسىپ، ونى قورعاشتاپ ايتقان ءبىر اۋىز ءسوز بولعان جوق. –جاقسى ولەڭ، ورتاشا ولەڭ، ناشار ولەڭ بولادى. كەمشىلىكسىز دۇنيە جوق، ەكىنىڭ ءبىرى ۇلى اقىن، كەمەڭگەر اقىن دەپ جۇرگەندەردىڭ وزىندە شيكىلىك كەڭىردەكتەن كەلەدى دەدىم. ماقالا نەگىزىنەن بۇگىنگى جازۋشىلار وداعىنىڭ جاي-كۇيى، پوەزيانىڭ جەكە باسقا تابىنۋشىلىق پوەزياسىنا، بيلىك باسىنداعى بيشىكەشتەردەن باستاپ، قالتالى بايشىكەشتەرگە ارنالعان جاعىمپازدىق، كۇنكورىس پوەزياسىنا اينالىپ بارا جاتقانى، كەيبىر ادەبي سىيلىقتاردىڭ پوەزيا سالاسىندا بارماق باستى، كوز قىستىلىقپەن بەرىلەتىنى تۋرالى بولدى. ۇتىرى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، سول ماقالادا وسى كۇنى كوزى ءتىرى ءبىر ازاماتتىڭ سول مەمسىيلىق لاۋرەاتى اتانۋ ءۇشىن 5-6 رەت ءتۇسىپ، اقىرىندا راكپەن اۋىرامىن، دارىگەرلەر 5-6 اي ءومىرىڭ قالدى دەپ وتىر، راكتان ءولدىم نە، اسىلىپ ءولدىم نە وسى جولى لاۋرەات بولماسام اسىلىپ ولەم دەپ جۇرتتىڭ زارەسىن العانىن، سول كىسى ارامىزدا ءالى جۇرگەنى،  ەندى ءبىرى ەلباسىمىزعا قارت پارتيزان جازۋشىنى سالىپ لاۋرەاتتىق العانى دا ايتىلدى. سونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك سىيلىقتى نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ قايتا-قايتا ءتۇسىپ، جىلارمان بولىپ ماقالا جازىپ ءجۇرىپ العانىنا ءسال كەڭىرەك  توقتالدىم. ول الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالاندى. سوناۋ سوعىس جىلدارى «پرينيمايۋ وگون نە سەبيا» دەگەن ءسوز تىركەسى قالىپ-تاسقان ەكەن. ادام  ايار قىلىعىم جوق، ءسويتىپ، مەن دە نەسىپبەك ايتۇلىنىڭ قارداي بوراعان وعىنىڭ تاسقىنىن امانحاننان وزىمە قاراي بۇردىم دا الدىم. ءيا، كىم-كىمنىڭ دە پارىق-پاراساتىنىڭ دەڭگەيىن ونىڭ «ءلام-ميمىنەن»-اق كورەسىڭ. نەسىپبەك مىرزا دا مەنى ءوزىمنىڭ ولەڭدەرىممەن-اق سويىپ سالماق بولىپ وتىرىپ ءوزىنىڭ وي-ءورىسى، ءبىلىم-بىلىگى قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن بۇل جولى تاعى ءبىر بايقاتىپ قويدى. ءوز باسىم وسىنىڭ الدىندا ونىڭ مەمسىيلىق لاۋرەاتى دەگەن اتاققا قانشالىقتى لايىق ەكەنىنە كۇمان كەلتىرگەنىم ماسەلەنىڭ بەرجاعى ەكەن. ول ءوزى ادەبي سىن ايتپاق بولعان ادامىن «ۋىزىندا جارىماعان» دەگەن سياقتى بيولوگيالىق،  «كوتەك اربالى» دەگەن سياقتى جول-كولىك ۋاقيعالارىنىڭ تەرميندەرىمەن سىباپ سالاتىنىن كورگەنمىن. ەندى ءوزىمدى «ديۋانا» دەگەنىنە رەنجىمەك تۇگىل ءبىراز سەلكىلدەپ كۇلىپ العانىما اللاھ كۋا! ونىڭ «جاس الاشتا» جاريالاعان «ءوزىڭ ديۋاناسىڭ، كىمگە ءپىر بولاسىڭ» دەگەن ماقالاسىن وقىپ ەندى مىنا نەسىپبەك قازمۋ-دىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن بىتىرگەن بە شىنىمەن، مىناۋ نە دەگەن ادەبي ساۋاتسىزدىق دەپ تاعى قايران قالدىم.

قايران قالعان سەبەبىم، نەسىپبەك قاي اقىننىڭ دا شىنشىلدىعى، ار-نامىس الدىنداعى تازالىعى ەڭ اۋەلى ءوزىنىڭ بويىنداعى بۇكىل ءمىنى مەن كەمشىلىگىن ولەڭى ارقىلى ءوزى ايتىپ وتىراتىنىنان كورىنەتىنىن بىلمەيدى ەكەن.

ءيا، مەنىڭ ولەڭدەرىمدە مىنا جالعان دۇنيەنىڭ قۋ تىرلىگىنەن گورى مۇڭ، وتكەن كۇندەردى اڭساۋ، «بيىك قىپ ارمان بەرگەن كۇيىكتى ەرگە» دەپ قول جەتپەسكە قول سوزۋ ءجيى كەزدەسەدى، اسىرەسە، ءوزىمنىڭ ءومىر سۇرۋگە قابىلەتسىزدىگىم، جوق جەردەن وزىمە جاۋ تاۋىپ الاتىن شاتاقتىعىم، اقىلسىزدىعىم تۋرالى دا كوپ ايتقانىم راس،. بۇل ءبىر مەندە ەمەس، وزگە دە اقىندار اراسىندا كوپ ۇشىراساتىن جاعداي. ايتۇلى سونىڭ ىشىندە مەنىڭ بۇگىندە «ميسىز دەگەن اتاعىم بار» دەگەن ءسوزىمدى كورگەندە كوكتەن ىزدەگەنى جەردەن تابىلعانداي قۋانىپ، سەن شىنىندا دا ميسىزسىڭ، مەن باياعىدان بەرى سونى بىلمەي كەلىپپىن، سەن ايتىسۋعا تۇرمايتىن ادامسىڭ دەگەنگە شەيىن بارادى. مىنە، نەكەڭنىڭ الەم ادەبيەتىنىڭ پوەزياسى تۇگىل ءۇيدىڭ ىرگەسىندەگى ورىس ادەبيەتىنەن ساۋاتى وتە تومەن ادام ەكەنى وسى سوزىنەن تاعى مەن مۇندالاپ شىعا كەلەدى. ءوزىن-ءوزى شەنەۋ، مىنەۋ، وزىنە-ءوزى كۇيىنۋ ولار تۇگىل كۇنى كەشەگى جۇمەكەن، مۇقاعالي، كەڭشىلىكتەردە دە جەتكىلىكتى. ءتورت جاعى تۇگەل ءتورت قۇبىلاداي دەرلىك گراف، اتى الەمگە ايگىلى ل.تولستوي ءبىر سوزىندە مەن حايۋاندارشا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىن دەسە، باس اقىن ابايىڭنىڭ ءوزى «ات كوتەرمەس ءمىنىم بار»، ەندى بىردە «جۇرەگىمە قاراسام، ينەدەيىن تازا جوق» دەيدى. سەرگەي ەسەنيننىڭ «نا كوي چەرت منە، چتو يا پوەت، ي بەز مەنيا ۆ دوستاتكە درياني» دەگەن ولەڭىن كەزىندە ءوزىم قازاقشاعا اۋدارعانمىن. «دريان» دەگەن ورىستا تۇككە تۇرعىسىز، سىلىمتىك دەگەندى بىلدىرەدى. بۇلايشا ءوزىن-ءوزى ولتىرە سىناپ-مىنەۋ، ءوزىن كەم ساناۋ ا. بلوكتا دا جەتەرلىك. ولار وزدەرىن سولاي دەپ وتىرعاندا مەنىڭ ءوزىمدى «ميسىز»دەۋىمنىڭ ءوزى نەسىپبەكتىڭ لاۋرەاتتىعىمەن بار-بار شىعار.ء(ازىل عوي). سول اتاقتى ادامداردىڭ وزدەرىن وزدەرى سولاي مىنەگەنىنەن حابارى بار ساۋاتتى ادام بولسا ول وسىلاي بەتالدى سويلەمەس ەدى. دەمەك، ول ادەبيەتتەن ونشا جان سۋسىنىن قاندىرماعان ادام بولعانى. ونىڭ جۋرفاكتى قالاي بىتىرگەنىنە تاڭدانۋىما دا سول سەبەپ بولدى.

جالپى، وسى ازاماتتىڭ سىن ماقالاسىنىڭ قايسىسىن الساڭىز دا الىپ وتىرعان وبەكتىسىن تالداۋ، تالقىلاۋ، ساليحالى پىكىر ايتۋدان گورى ونىڭ اۆتورىن ۋىزىندا جارىماعان»، «كۇل تاسىعان امانحان»، مەنى «ديۋاناسىڭ كىمگە ءپىر بولاسىڭ» دەپ، اۋىل-ءۇيدىڭ اراسىنداعى ۇرىس-كەرىسكە ابدەن ماشىقتانعان ايەلدەرشە كەمسىتۋ، ايقاي-شۋ ۇرىسۋ باسىم بولىپ كەلەدى. ال انەبىر كەزدە قۇل كەرىم ەلەمەس دەگەن اقىننىڭ ولەڭدەرىن سىناپ وتىرىپ، ونى  «كوك شاپاندى، كوتەك اربالى كەرىم ەلەمەس» دەپ اتاۋى ونىڭ سىنشىلدىعىنىڭ  ەڭ «شىرقاۋ شەگى» بولدى. رەتى كەلگەندە رەنىشىمىزدى ايتا كەتەيىك، ونىڭ وسىنداي بىلاپىت سوزدەرىنىڭ «مۇرتىن بۇزباي» بەرگەن «جاس الاش» مەنىڭ «اقىندىق ەڭ الدىمەن ار تازالىعى» دەگەن ماقالامنىڭ الگىندەي اششىلاۋ تۇستارىن قىسقارتىپ بەردى. نەسىپبەك مەنىڭ اقىندىق ەڭ الدىمەن ار تازالىعى دەگەنىمە تازا ادامدار ۇندەمەيدى دەگەن سياقتى  كىسى كۇلەرلىك «تۇجىرىم» ايتادى. وسىنىڭ وزىنەن-اق ونىڭ الەم اقىندارىنىڭ قاي-قايسىسى دا ار-نامىس تازالىعىن دۇعاداي قايتالاۋمەن وتكەنىنەن، بەيحابار ەكەنى تاعى دا كورىنىس بەرەدى. راس، ار-نامىس تازالىعى حاقىندا ۇندەمەيتىندەر بار. «ۇرىنىڭ ارتى قۋىس»، ءارتۇرلى اتاق-داڭقتى، سىي-سياپاتتى، لاۋرەاتتىقتى نەشە ءتۇرلى قۋلىق-سۇمدىقپەن العاندار ار تازالىعى تۋرالى ۇندەمەيدى. ويتكەنى، ءوزىنىڭ ارتى اشىلىپ قالادى. اپىر-اي، بۇل ءوزى باسقانى ايتپاعاندا عۇلاما شايىر ابۋباكىر كەردەرىنىڭ «ايرىلساڭ ءومىر بويى جيعانىڭنان، ەي، پەندە، ايىرىلماشى يمانىڭنان دەگەنىن، ال ورىس پوەزياسىنىڭ ەڭ ايتۋلى تۇلعالارىنىڭ ءوزى «دۋشا پوەتا دولجنا بىت چيستوي»، «دۋشا مويا، بۋد بەزۆينا كاك انگەل» دەۋمەن وتكەنىن دە بىلمەيدى ەكەن عوي دەيسىڭ تاعى دا.

ءيا، كەزىندە ەسەنينگە، بلوكقا، مۇقاعاليعا، تولەگەنگە، ماراتقا (وتاراليەۆ) ەلىكتەپ، ءبىزدىڭ قاتارلاردىڭ ىشپەگەنى كەم دە كەم شىعار. قازمۋدىڭ العاشقى كۋرسىندا وقىپ ءجۇرىپ «ماسكۇنەم ستۋدەنتتىڭ مونولوگى» دەگەن ءازىل ولەڭ جازعام. ول

قۇدايىم، ءبىزدى ەركەك قىپ جاراتقاندا،

دەپتى عوي: «ال ومىردەن قاراپ قالما!»

جۋايىق قايعى-مۇڭدى كەۋدەدەگى،

ەي، دوسىم كوڭىل اشار شاراپ بار ما؟،-دەپ باستالىپ، ونىڭ ءتىپتى، لەكتسيا، زاچەت، ەمتيحان دەگەندەردى كوپ ۋايىمداتپايتىن  «كەرەمەت قاسيەتتەرىن» ايتىپ كەلىپ:

بۇل ءومىر-ءومىر ەمەس اۆتوبازا

ىشكىشتەر – ەڭ مىقتىسى «كراز»، «مازى»

قيرايمىز ءبىر كۇنى ءالى تاسقا سوعىپ،

وسىلاي جۇرەمىز دە ءبىراز عانا،-دەگەن ازىلمەن اياقتالاتىن. ول كەيىن بۇكىل ۋنيۆەرسيتەتكە تارالىپ كەتىپتى. وتكەن جاستىق شاقتان ەستەلىك بولسىن دەپ كىتابىما كىرگىزسەم، نەسىپبەك دوس مەنىڭ اقىندىعىمدى سىناۋ ءۇشىن جۇزدەگەن ولەڭنىڭ ىشىنەن سونى قالاي تاۋىپ العان دەسەڭىزشى!؟ اۋ، سوناۋ ومار ءھايامنان بەرى قارايعىلاردىڭ ىشىندە  ولەڭىنە اراق-شاراپتى، كايىپكە تۇسكەن ماساڭ كۇيدى  جىرلاماعان شايىر بار ما!؟ ارۋاقتارى كەشىرسىن، تاعى دا مۇقاعالي، تولەگەن، ماراتتار ەسكە تۇسەدى. ەڭ ءبىر مادەنيەتتىلەۋ سانالاتىن ا. بلوكتىڭ:

«تى پراۆو، پيانوە چۋدوۆيششە،

يا زنايۋ، يستينا ۆ ۆينە،

ۋ پيانوگو پوەتا سلەزى،

ۋ پيانوي پروستيتۋتكي سمەح، دەگەن جولدارىنان نەسىپبەكتىڭ حابارى بار ما جوق پا، وندا شارۋام جوق. مەنى  الداعى قۇرىلتايىمىزدىڭ قارساڭىندا ادەبيەتتىڭ بەيكۇنا ارۋداي ەڭ ءبىر پاكيزات جانرى پوەزيامىز تۋرالى ونىڭ ءادىل باعاسىن ەشقانداي «الاش» سىيلىعى دا، اركىم ءارتۇرلى ايلا-تاسىلمەن الاتىن مەملەكەتتىك سىيلىق تا بەرە المايتىنى، قىسقاسى اقىندىق ەشقانداي سىيلىقپەن ولشەنبەيتىنى تۋرالى ماقالا جازۋىما ايتۇلىنىڭ اقىن ا.ءالىمدى سىناعان ماقالاسى تۇرتكى بولعانىنا ءالى دە قۋانامىن. ويتكەنى، ءباسپاسوز بەتىندە شيرەك عاسىرداي ۋاقىتتان بەرى ناقتى سىن ماقالا كورمەي شولىركەگەنەپ قالعانىمىزدى جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ءبىر عانا «اتتەڭ-ايى» سول ن. ايتۇلى وزىنە باعىشتاپ ايتىلعان سىندى كوتەرە الماۋىنا ادەبي ورەسىنىڭ دەڭگەيى سەبەپ بولعانىن كورسەتىپ الدى. تاعى ءبىر اتتەڭ-ايى سول –مەنىڭ نەسىپبەك دوس سىناعان ولەڭدەرىم تۋرالى ءسوز قادىرىن بىلەتىن اقىندار مەن تالاي-تالاي وقىرمان ءباسپاسوز بەتىندە شىن تەبىرەنىستەرىن بىلدىرگەن ەدى. راس، مەندە كەيبىرەۋلەرشە ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى قازاق جۇماقتاعىداي قارھاللازي ءومىر سۇرۋدە، مىڭداعان جىلدار كورمەگەن جاقسىلىقتى ەندى كوردىك نەمەسە استانام، باس قالام، جاس قالام دەپ، نەسىپبەكشىلەپ ءبىر ولەڭنىڭ انا جەرىنە دە، مىنا جەرىنە ەلباسىمىزدى ەنگىزىپ ەسىم كەتە جىرلاعان ءبىر ولەڭ جازىپ كورمەپپىن. ونىڭ ەسەسىنە، ەلدىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ، الەۋمەتتىك اۋىر جاعدايى، انا ءتىلىمنىڭ  ءوز وتانىنداعى ايانىشتى ءحالى، جەرىم مەن جەر بايلىعىمنىڭ رەتسىز ءراسۋا بولىپ جاتقانى سياقتى ۇلتقا ورتاق ۋايىمىمدى ايتۋعا بەيىمدەۋ ەكەنىم دە راس. كەيبىر ۇرانشىلدار استانا قالاسىنىڭ تۋعان كۇنىنە ارناپ اتويلاتىپ 300-دەن استام ولەڭ وقىپ جاتقاندا

ازاتتىق تاڭى اتقاندا

         الدىمنان شىعىپ كىل ەگەس،

         الاقان جايىپ اسپانعا

         ءبىز كۇتكەن باقىت بۇل ەمەس،-دەپ باستالاتىن ولەڭىم جاريالانىپ، قالىڭ وقىرمان ريزاشىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتقاندا بۇل مىرزان-قايعى عوي دەپ مازاقتاعاندار دا بولدى.

بولمايتىنىن بىلسەڭ دە جازا جەڭىل،

         ايتقىزباستى ايتقىزار نالا كوڭىل.

         ءبىز قيمايتىن ەشنارسەڭ قالمادى عوي

         كەلەڭسىزدەر كەمسىتكەن مازاق ءومىر,-دەدىك تە قويدىق. الدە گەلۆەتسيدەن، الدە جان بودرياردان «ءبىر مەملەكەتتىڭ باسشىسىن ماقتاپ-ماقتاپ مەملەكەتىمەن قوسىپ قۇرتىپ جىبەرۋگە بولادى» دەگەندى وقىعانىم بار.

ءسوز سوڭىندا الداعى قۇرىلتايىمىزدىڭ قارساڭىندا وسى ماقالانى جازۋىما سەبەپكەر بولعان نەسىپبەككە قاتتى ريزا بولا وتىرىپ، وعان دا، باسقا دا اقىن دوستارىما ايتارىم اقىلى بار ادام سىننان ەمەس باس سالىپ ءبىرىن-ءبىرى ماقتاۋدان قورقۋى كەرەك. سىندى ۇناتپايتىن ادام ەشقانداي شىندىقتى دا ۇناتپايدى.

Abai.kz