جامبىل ارتىقباەۆ. ەلىمىزدىڭ بارلىق جەرىندە تاريحي جادىگەرلەردىڭ جاعدايى ناشار
- جامبىل اعا، ءسىزدىڭ تولىپ جاتقان كىتاپتارىڭىز بار ەكەنىن بىلەمىز. ونىڭ ىشىندە تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، توپونيميا، ادەت-عۇرىپ زاڭدارى تاعى باسقا تاقىرىپتارعا ارنالعان عىلىمي مونوگرافيالار، وقۋلىقتار، كوركەم شىعارمالار بار، ءتىپتى دراماتۋرگيا سالاسىنا دا ارالاستىڭىز. ءسىزدى وقىرمانعا عىلىمنىڭ قاي سالاسىنىڭ مامانى دەپ تانىستىرساق؟
- تاريحشى دەپ تانىستىرعان ءجون. شىن ءمانىندە، مەن ارحەولوگيانى دا، ەتنوگرافيانى دا، عىلىمنىڭ باسقا تۇرلەرىن دە تاريحتىڭ قول بالالارى ەسەبىندە، وتكەن زاماننىڭ قويناۋىنان، حالىقتىڭ جادىنان، تىلىنەن، ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنان، جەر-سۋ اتاۋلارىنان ت.ب. كەرەك دەرەكتى الۋعا پايدالانامىن. ماركستىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى، ۇمىتپاسام، «دۇنيەدە ءبىر عانا عىلىم بار، ول - تاريح» دەگەن، مەن سول عۇلامانىڭ ءسوزىنە قوسىلامىن.
- جامبىل اعا، ءسىزدىڭ تولىپ جاتقان كىتاپتارىڭىز بار ەكەنىن بىلەمىز. ونىڭ ىشىندە تاريح، ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، توپونيميا، ادەت-عۇرىپ زاڭدارى تاعى باسقا تاقىرىپتارعا ارنالعان عىلىمي مونوگرافيالار، وقۋلىقتار، كوركەم شىعارمالار بار، ءتىپتى دراماتۋرگيا سالاسىنا دا ارالاستىڭىز. ءسىزدى وقىرمانعا عىلىمنىڭ قاي سالاسىنىڭ مامانى دەپ تانىستىرساق؟
- تاريحشى دەپ تانىستىرعان ءجون. شىن ءمانىندە، مەن ارحەولوگيانى دا، ەتنوگرافيانى دا، عىلىمنىڭ باسقا تۇرلەرىن دە تاريحتىڭ قول بالالارى ەسەبىندە، وتكەن زاماننىڭ قويناۋىنان، حالىقتىڭ جادىنان، تىلىنەن، ادەت-عۇرىپ زاڭدارىنان، جەر-سۋ اتاۋلارىنان ت.ب. كەرەك دەرەكتى الۋعا پايدالانامىن. ماركستىڭ ءبىر ءسوزى بار ەدى، ۇمىتپاسام، «دۇنيەدە ءبىر عانا عىلىم بار، ول - تاريح» دەگەن، مەن سول عۇلامانىڭ ءسوزىنە قوسىلامىن.
تاريحشىلار - ۇلتتىق سانانى قالىپتاستىراتىن تۇلعالار. ۇلتتىق سانانىڭ ار جاعىندا مەملەكەت، تاۋەلسىزدىك دەگەن ءماسەلەلەر تۇر. مەن س.تورايعىروۆ اتىنداعى پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە قىزمەت ىستەگەن جىلدارى ە.بەكماحانوۆتىڭ جەتى تومدىق شىعارمالار جيناعىن دايىنداۋعا جەتەكشىلىك جاسادىم. ول قازاق مەملەكەتىن جاقتاپ، التى رەت پىكىرتالاسقا ءتۇسەدى: ءۇش رەت - ماسكەۋدە، ءۇش رەت - الماتىدا. ە.بەكماحانوۆتىڭ «موي كريتيكي دوشلي دو تاكوگو ابسۋردا، چتو وني گوتوۆى وتكازات كازاحام ۆ ناليچي ۆ يح يستوري گوسۋدارستۆەننوستي» دەگەن جانايقايى ەسىمدە قالدى. ول كەزدە نكۆد نەبىر تاريحشىلاردى بەكماحانوۆقا قارسى ايداپ سالدى ەمەس پە؟ سوندا وسىنشاما حالىق ەۋرازيانىڭ ورتاسىندا، سامساعان جاۋدىڭ اراسىندا ءوزىن-ءوزى قالايشا ساقتاپ تۇرعان؟ ەگەر ساياسي جۇيەسى مەن ۇلتتىق يدەولوگياسى بولماسا، قازاق حاندىعى قۇرىلا سالىپ، قۇلاپ قالماي ما؟ الەم تاريحىن قاراساڭ، وعان تولىپ جاتقان مىسال تاباسىڭ. ەسكەندىر زۇلقارنايىن مەن اقساق تەمىردىڭ يمپەريالارى ءوزدەرى ولمەي جاتىپ نەگە ىدىراپ كەتتى؟ ءتىپتى ارىگە بارماي-اق، شايبان تۇقىمى ءابىلقايىردىڭ سونشاما بەينەتپەن قۇرعان كوشپەلى وزبەك مەملەكەتى قانشا جىل ءومىر ءسۇردى؟ ەندەشە، تاريحتىڭ اعىمىنا توتەپ بەرگەن قازاقتا مىقتى مەملەكەت بولدى دەگەن ءسوز. ماسەلە - ونىڭ ىشكى قۇرىلىمىندا، رۋحىندا بولۋى كەرەك. كەنەسارى كوتەرىلىسى دە وسىناۋ تاۋەلسىز مەملەكەتتى قايتا جاڭعىرتۋ ءۇشىن بولدى. مىنە، وسى ماسەلە ءۇشىن ەرماحان بەكماحانوۆ سوتتالىپ كەتە باردى.
ە.بەكماحانوۆتىڭ سوتتالۋىنا ماركستىڭ ەش كىناسى جوق، ونىڭ ءىلىمىن وزدەرىنىڭ قيالي، رەۆانشيستىك پيعىلىنا پايدالانعان ورىس بولشەۆيكتەرى كىنالى. ولار دا «بۇل رەۆوليۋتسياعا تىكەلەي قاتىسىمىز جوق، ونى ورىستىڭ ناداندىعىن پايدالانىپ، جەبىرەيلەر جاسادى» دەيدى. قالاي بولعاندا دا، ءبىزدىڭ تاريح عىلىمىن ە.بەكماحانوۆتان كەيىن ءبىر جاعىنان - ماركسيزم، ەكىنشى جاعىنان پانورىستىق شوۆينيزم جۇگەندەپ ءمىنىپ الدى. حح عاسىردىڭ 50-جىلدارىنان كەيىن تاريحشىلاردىڭ 99 پايىزى «كسرو تاريحى»، «كپسس تاريحى» دەيتىن دۇنيەلەرگە كوشىپ كەتتى. ال الكەي مارعۇلان سياقتى ءبىردى-ەكىلى ەسكى كوز عالىمداردىڭ ءاليحان بوكەيحانوۆتاردان قالعان وسيەت بويىنشا، كومپارتيانىڭ كوزىن الا بەرە، قازاق تاريحىنىڭ كونە قاباتتارىن جاساۋ ءۇشىن ارحەولوگياعا تۇسكەنى - وسى ۋاقىت.
- ءسىز شالاساۋاتتى دەگەن ءسوزدى قولداناسىز. ءبىز سوڭعى كەزدە «قازىرگى قازاق عىلىمى ءوزىنىڭ كاسىبي دەڭگەيىنەن ايىرىلىپ قالدى، عىلىمعا بەيىمدى جاستاردىڭ ءبارى ءومىردىڭ وزگە سالالارىنا كەتتى» دەگەن اڭگىمەنى ەستىپ ءجۇرمىز. سوندا ماسەلە قاي دەڭگەيدىڭ تۇسكەنى تۋرالى؟
- كەڭەستىك عىلىمدى جاساعاندار - پاتشا زامانىندا ەۋروپالىق، نە سونىڭ دەڭگەيىنە جاقىن رەسەيلىك ۋنيۆەرسيتەتتەردە وقىعان ازاماتتار. قوعامدىق عىلىم سالاسىنداعى مامانداردىڭ كوپشىلىگىن لەنين شەتەلگە قۋىپ جىبەردى، ەلدە قالعاندارى ستالين تۇسىندا نە اتىلدى، نە ايداۋدا بولدى. ال تەحنيكالىق ماماندىقتارداعى عالىمداردىڭ كوپشىلىگى جابىق عىلىمي ورتالىقتاردا نكۆد باقىلاۋىندا جۇمىس اتقاردى. وسىعان قاراماستان، سول عالىمدار كەڭەستىك اتالاتىن عىلىمنىڭ بارلىق سالالارىنىڭ نەگىزىن سالدى. وزگەنى اتاماعاندا-اق، ۆاۆيلوۆتىڭ تاعدىرى تاماشا مىسال بولا الادى. جەتى تىلدە بىردەي سويلەيتىن، ماتەماتيكا سالاسىنداعى قازاقتىڭ تۇڭعىش پروفەسسورى ەرمەكوۆ ءبىلىمدى كەڭەستىك مەكتەپتە ەمەس، پاتشا زامانىندا سەمەي گيمنازياسىندا، توم تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىندا الدى. سونىمەن بىرگە ۆاۆيلوۆتى لىسەنكو سياقتى شالاساۋاتتى، شيراق ونەرتاپقىشتىڭ اۋىستىرىپ، عالىمنىڭ تۇرمەدە اشتان ءولۋى، ەرمەكوۆتى لاگەردەن شىعارماي قويعانى - كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جالپى عىلىمعا دەگەن كوزقاراسىن كورسەتەدى.
وسىعان قاراماستان، ەسكى قور بەرتىنگە دەيىن ەلگە قىزمەت جاسادى، م.و.اۋەزوۆ، ق.ي.ساتباەۆ، ءا.ح.مارعۇلاندار اكادەميالىق دەڭگەيدى ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ول كەزەڭدە ۇكىمەت ماڭىندا عىلىمدى تۇسىنەتىن، سىيلايتىن ءبىردى-ەكىلى ازاماتتار بولعان سياقتى. مەن اكادەميالىق دەڭگەي دەگەندە، الدىمەن وسى ەسكى ۇلگىنى ايتامىن، قارا شاڭىراقتى كورگەن وزگە ازاماتتار دا وسىنداي پىكىردە بولۋى ءتيىس. قازىرگى شالاساۋاتتىلىق وسى دەڭگەيدەن ايىرىلىپ قالۋدا بولىپ وتىر، ونىڭ ورنىنا شيراقتىق كەلدى. پايعامبارىمىزدىڭ «ءبىر كۇن عىلىممەن اينالىسقاننىڭ ساۋابى ءبىر اي ورازا تۇتقاننان كوپ» دەيتىن ءحاديسى دە، قازاقتىڭ «عىلىم ينەمەن قۇدىق قازعانداي» دەيتىن قاناتتى ءسوزى دە بوس قالدى. شىنىن ايتقاندا، عىلىمعا باسى ءبۇتىن بەرىلگەن ازاماتتاردى سيرەك كورەتىن بولدىق. «عىلىم دا ونەر سياقتى» دەگەن پىكىردەمىن، ول دا ەركىندىكتى، بىرتۋارلىقتى قاجەت ەتەدى.
- ەلىمىزدە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىنا بايلانىستى ءار جەردەن اۋىق-اۋىق پروبلەمالار ايتىلىپ قالىپ جاتادى. بىزدەگى ارحەولوگيانىڭ جاعدايىنا ءسىز قانداي باعا بەرەر ەدىڭىز؟
- مەن قازىر ارحەولوگيا سالاسىنا ارالاسىم جوق، تەك وزدەرىڭىز سياقتى جۋرناليستەردەن «پالەنشە جەردەن تۇگەنشە تابىلدى» دەگەن سياقتى داقپىرت اقپاراتتى عانا ەستيمىن. كەزىندە مير قاسىمۇلى قادىرباەۆتىڭ شاكىرتى بولدىق. ول كىسى قازبا جۇمىسىنا ەكى-ءۇش كۇندە ءبىر كەلىپ، قالعان ۋاقىتىندا كيىز ۇيدە كىتاپتارىن جازىپ وتىرۋشى ەدى. ەكسپەديتسياعا بىرنەشە ابدىرە كىتاپ الىپ شىعاتىن، ءبىز دە شەتىنەن وقىپ، ءماز بولۋشى ەدىك. قازىر ونداي ەكسپەديتسيالار جوق، سوڭعى كەزدە ىرگەلى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەك تە كورگەنىم جوق. ەرتەدە «قازىنا ارالىن» ىزدەۋ تۋرالى كىتاپ بولاتىن، ارحەولوگيا سوعان ۇقساپ بارادى. ەلدىڭ قاريالارىن جيناپ الىپ، ەسكەرتكىشكە قاتىستى شەجىرە-اڭىزداردى ەسكە ءتۇسىرىپ، تالقىلاپ جاتاتىن ءا.ح.مارعۇلان زامانى وتكەن. تاريحي ءبىلىم مەن ارحەولوگيا اجىراستى.
وزگە ەلگە قىزىعاسىڭ. جاقىندا رەسەيدىڭ وڭتۇستىگىندە قازاق شەكاراسىنا قاپتال ورنالاسقان، قولا داۋىرىنە جاتاتىن ارقايىم دەگەن قالاشىققا بارىپ قايتتىق. سول جەردە رەسەيلىك ارىپتەستەرىمىز قازبا جۇمىستارىن جاساعان بولاتىن، سونى كوردىك. جاڭاعى جۇمىس جاساعان ورىندى ادەمى ەتنوارحەولوگيالىق قورىق-مۇراجاي ەتىپ قويىپتى. تۋريستىك بازانىڭ ىشىندە تولىپ جاتقان ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرگەن، شەبەرحانالار جۇمىس ىستەپ تۇر، كيىز ۇيگە كىرىپ تاماق ىشەمىن، كىتاپ، كادەسىي ساتىپ الامىن دەسەڭىز، ول دا دايىن. قالاشىقتىڭ ءبىر مۇرتىن عانا قازعان، قالعانى سول تابيعي قالپى. الگىنى كورىپ، ادام سۇيسىنەدى. سول ساپاردان كەيىن بىزدەگى ارحەولوگيانىڭ پروبلەمالارىن جازۋ قاجەت دەگەن وي تۋدى.
- سونىمەن...
- بىزدە ارحەولوگياعا قانشاما ميللياردتاعان اقشا بولىنەدى. الايدا سول تاريحي ەسكەرتكىشتەردەن اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي-قورىق جاساي الماي وتىرعانىمىز - وتە ۇيات جاعداي. قانشاما تاريحي سىرى بار ەسكەرتكىشتەر تاس-تالقان بولىپ جاتقان جايى بار. «ارحەولوگ - ەسكەرتكىشتى سوڭعى كورۋشى ادام» دەگەن ءسوز تىكەلەي بىزگە قاتىستى ايتىلعان بولۋى كەرەك. جاقىندا عانا ۇلتتىق پاركتىڭ شاقىرۋىمەن باياناۋىل جاققا بارىپ كەلدىم. سول جەردە تورايعىر دەيتىن كول بار. سونىڭ جاعاسىندا ساق داۋىرىنە جاتاتىن الىپ پاتشا قورعانى بار بولاتىن. قورعاننىڭ ءتورت بۇرىشىندا بۇعىنىڭ جانە كۇننىڭ كوزى سالىنعان «بۇعى تاستار» بار. الگى قورعاندى ارحەولوگتەر ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت قازدى دا، قورعاندى دا، بۇعى تاستاردى دا قاراۋسىز تاستاپ كەتتى. نە جانىنا «بۇل جەردە ساق ءداۋىرىنىڭ قورعانى قازىلدى، بۇل جەر مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا بولادى» دەگەن سەكىلدى جازۋ تاقتايشاسىن دا ورناتىپ كەتپەگەن. سول بۇعى تاستار قورعاننىڭ جانىندا سالىنىپ جاتقان سپورت كەشەنىنىڭ ىرگەتاسى بولىپ قالانىپ كەتىپتى. شامامەن ەكى مەترلىك ۇلكەن بۇعى تاستاردى ۇشكە بولگەن دە، ىرگەتاسقا سالىپ جىبەرگەن. سول جەردىڭ ورمانشىسى ىرگەتاستان بۇعىنىڭ سۋرەتىن تانىپ قالىپ، قۇرىلىسشىلارعا بارىپ ايتىپ، بولىكتەرىن العىزىپ، قايتا قۇراپ قويعان ەكەن. مىنە، ءوزىمىزدىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرىمىزدى قاستەرلەي الماي وتىرعانىمىز وكىنىشتى.
- قاراعاندى وبلىسىنداعى قارقارالى اۋدانىنىڭ جۇرتشىلىعى بەلدەۋتاستاعى ارحەولوگيالىق جۇمىستان كەيىن «اۋىلدى ارۋاق كەزىپ ءجۇر» دەپ ءبىراز دۇرلىكتى. رەسپۋبليكالىق تەلەارنالار دا بۇل جاعدايدى جارىسا كورسەتىپ جاتتى. بۇنىڭ دا ءتۇبى ارحەولوگيالىق ماسەلەگە كەلىپ تىرەلەدى. بۇعان قانداي ءۋاج ايتار ەدىڭىز.
- ارحەولوگيا قارا جۇمىستى قاجەت ەتكەندىكتەن، ولار كوبىنە كەزدەيسوق ادامداردى جالدايدى، بالالاردى دا تارتادى. ارحەولوگتەر كوردى قازعاندا «ارۋاق» دەگەن دۇنيەنى ەسكەرە بەرمەيدى. سول جۇمىستارعا قاتىسقان بالالاردىڭ ءبىر-ەكەۋى شوشىما بولىپ كەلەدى، بىرنەشەۋى ءوز بەتىمەن قورىقپاي كەز كەلگەن كوردى قازاتىن «قارا ارحەولوگ» بولىپ شىعادى. ال ونى ويلاپ جاتقان كىم بار؟ كانديداتتىق جۇمىس قورعاۋ ءۇشىن شامامەن ەلۋ، ال دوكتورلىق جۇمىسقا ءجۇز شاقتى وبا قازىلادى. ودان باسقا سوڭعى كەزدە اقشا-اتاق دەگەن كوكەيدى تەسكەن ءدۇنيەلەر پايدا بولدى. ارحەولوگكە اقشانى كورسەتسەڭ، ءوز اتاسىنىڭ مولاسىن قازىپ، ونى «مىناۋ - قوبىلاندى باتىردىڭ سۇيەگى» دەپ الىپ بەرەدى. مەن ميستيك ەمەسپىن، بىراق شوقاننىڭ «ۇلى ادامدار ولگەننەن كەيىن ۇلى ارۋاقتارعا اينالادى» دەگەن ءسوزدەرىن جادىدا ۇستايمىن. ادام ولەدى، ءتان ءشىريدى، رۋح ەنەرگيا جيىنتىعى ەسەبىندە قالادى. قارقارالىداعى تۇرعىنداردىڭ شۋلاۋى دا ارحەولوگتەر تاراپىنان وسىنداي ءماسەلەگە ءمان بەرىلمەگەندىكتەن دەپ ويلايمىن.
- تاريح جازۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە ارحەولوگياعا جۇگىنۋ كەرەك پە؟ ويتكەنى، بايقاپ تۇرساق، ەلىمىزدە ارحەولوگياعا اۋەستەنۋشىلىك ارتىپ بارا جاتقان سىڭايلى.
- مەنىڭ ويىمشا، قازىر جاپپاي قازۋ دەگەندى توقتاتۋ كەرەك. بىزدە اناۋ ايتقانداي ەسكەرتكىش ونشا كوپ ەمەس. ەسكەرتكىشتىڭ ءبىر شەتىن كورىپ توقتاي قوياتىن ارحەولوگ جوق، تاس-تالقان قىلىپ قازىپ شىعادى. ستۋدەنت كەزىمىزدە جاتاقحانادا ايتاتىن قالجىڭ بار ەدى، «ءبىر قازان بورششتىڭ ءدامىن ءبىلۋ ءۇشىن ونى تۇگەل ءىشۋدىڭ قاجەتى جوق» دەيتىن. بۇلار «ءدامىن كورەيىنشى» دەپ تۇگەل ءىشىپ قوياتىن ءتۇرى بار. ۇلىتاۋ جەرىندە «جوشى ورداسى» دەگەن قالاشىق بولدى. تاپ-تاماشا قالاشىق ەدى. مىڭ جىل بويى جاتقان سول ەسكەرتكىشتى ارحەولوگتەر قازدى. بىرنەشە جىلدان كەيىن بارىپ ەدىم، قالانىڭ ورنى دا جوق، ءۇستىندەگى جامىلعىسىن العاننان كەيىن جاڭبىر مەن قار تۇگەل ەزىپ جىبەرگەن. بۇل - ءبىر عانا مىسال، ال ونداي اياقاستى بولىپ كەتكەن ەسكەرتكىشتەر مىڭداپ سانالادى. ونىڭ ۇستىنە قازىر التىن ىزدەۋشى «قارا ارحەولوگتەر» كوبەيدى، مەتالل ىزدەگىش قۇرالدارمەن قالا-قونىس، قورعان-وبا بىتكەندى سولار دا اقتارىپ جاتىر. ەرتەڭ ءبىر-ەكى ۇرپاق اۋىسقاننان كەيىن قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزبەي-اق جەر استىنداعى دۇنيەنىڭ ءبارىن سكانەرلەيتىن تەحنولوگيالار كەلەدى، ولار ماتەريالدىق دۇنيەلەردەن ءبىزدىڭ جابايى ادىستەرىمىزگە بوي بەرمەي جۇرگەن تولىپ جاتقان ينفورماتسيا الىپ شىعادى. وسىدان بەس جىل بۇرىن ارحەولوگتەردىڭ بىرەۋى بوتايداعى سۇيەكتەردىڭ ءبارى جابايى جىلقىنىكى دەپ مەنىمەن داۋلاستى، ال قازىر سول بوتايعا كەلگەن اعىلشىن ماماندارى قىش ىدىستاردان قىمىزدىڭ قالدىقتارىن تاۋىپ وتىر.
- قازىپ كەتكەن جەرلەر، ءوزىڭىز ايتقانداي، مۇراجاي بولىپ قالۋى كەرەك ەكەن. الايدا بىزدە ولاي ەمەس. اشىق اسپان استىندا قالا بەرەدى. سولاي ما؟
- ەلىمىزدىڭ بارلىق جەرىندە تاريحي ءجادىگەرلەرىمىزدىڭ جاعدايى ناشار. تاريحي ەسكەرتكىشتەرىمىزدىڭ ارنايى قورشالعانىن، ەشبىر ەسكەرتكىشتەن «بۇل ەسكەرتكىش مەملەكەت قامقورلىعىندا» دەپ جازىلعانىن كورمەدىم. بۇرىنعى ۋاقىتتا حالىقتا تاريحي جادىگەرگە، قورىمعا دەگەن قۇرمەت، ءتىپتى قورقىنىش بولاتىن. ال قازىر باياعى حالىق جوق، سوندىقتان دا ول ەسكەرتكىشتەردى قورشاپ، قورعاۋعا الۋىمىز كەرەك. بۇل ءىستى جەرگىلىكتى مۇراجايلارعا مىندەتتەۋ قاجەت. ولارعا جاۋاپكەرشىلىك ارتپاسا بولمايدى. ارحەولوگيا عىلىمى مۇراجايلار ءۇشىن قىزمەت جاساۋى قاجەت.
قازىر نەشە ءتۇرلى حيميالىق زاتتار بار. قازىلعان جەرگە سەپسە، قاتىرىپ تاستايدى. ول قانشاما جىل بويى مىزعىماي تۇرا بەرەدى. نەبىر جادىگەرلەرىمىز بەتى اشىلعاسىن توزىپ كەتىپ جاتىر. ياعني توڭنىڭ استىندا جاتقان دۇنيەلەر كۇننىڭ كوزى تۇسسە، ءاپ-ساتتە ءشىرىپ كەتەدى. مىنە، وسىنداي ءماسەلەلەردى ەسكەرۋ كەرەك. الگى حيميالىق زاتتار قىمبات بولسا دا، الۋىمىز قاجەت. ەسكەرتكىشتەرىمىز ساقتالۋى ءتيىس. ول - ءبىزدىڭ ۇلتتىق قازىنا، ۇلتتىق تاريحتىڭ كومبەسى.
- كەزىندە الكەي مارعۇلان قازاقستان تاريحىنىڭ كونە كەزەڭىن ارحەولوگيادان جاسادى. نە سەبەپتى؟ ارحەولوگياعا دەگەن قىزىعۋشىلىق تا سول كەزەڭنەن باستالعان ءتارىزدى.
- ويتكەنى كەڭەس ۇكىمەتى شەجىرەگە جولاتپاي قويدى. شەجىرەگە، جالپى، قازاقتىڭ ءتول اۋىز ادەبيەتىنە تاريحشىلاردى جاقىنداتپاي تاستادى ەمەس پە؟ جولاساڭ بولدى، حالىق جاۋى بولىپ كەتەسىڭ. رەپرەسسيانىڭ بارىندە ەڭ ءبىرىنشى تاريحشىلار قۇربان بولىپ كەتەدى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، سانجار اسفەندياروۆ، مۇحامەدجان تىنىشباەۆ، ودان قالسا ەرماحان بەكماحانوۆتاردى الايىق. ءا.ح.مارعۇلاننىڭ ءوزى ءبىر ەمەس، ءبىرنەشە رەت قاماۋعا ءتۇستى. بۇل مىسالدار بيلىكتىڭ رەپرەسسيانى ەڭ ءبىرىنشى تاريحشىلاردان باستايتىنىنا دالەل بولا الادى.
- نەگە ولاي؟
- تاريحتى نەعۇرلىم تەرەڭنەن باستاساڭ، ەلگە سوعۇرلىم جاقسى. تاريح اعاشتىڭ تامىرى سەكىلدى، تامىرى تەرەڭ بولعان سايىن اعاش بيىك وسەدى. وسىنداي رەپرەسسيالاردان كەيىن شەجىرەگە، اۋىزشا دەرەكتەرگە سۇيەنۋ توقتادى. تاۋەلسىزدىككە دەيىنگى ۋاقىتتا شەجىرە دەرەكتەرىن ارنايى تالداعان، تاريحي زەرتتەۋگە سوڭعى قولدانعان ە.بەكماحانوۆ بولدى. ونىڭ «كازاحستان ۆ 20-40-ە گگ. ءحىح ۆ.» اتتى كەنەسارى حاننىڭ تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسىنە ارنالعان مونوگرافياسىن قاراڭىز. الكەي مارعۇلان شەجىرەگە، اۋىز ادەبيەتكە رۇقسات بەرمەگەندىكتەن، امالسىزدان كونە تاريحتى ارحەولوگيانى پايدالانىپ جاساپ بەردى. ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن ءا.ح.مارعۇلاننىڭ قازاقتىڭ اۋىزشا ءداستۇرىنە نەگىزدەلگەن «يستوريچەسكوە زناچەنيە يارلىكوۆ ي پايتسزە»، «ەپيچەسكيە سكازانيا كازاحسكوگو نارودا» اتالاتىن عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ بار ەكەنىن بىلمەيمىز. قۋدالاۋ جىلدارى ولار تەرەڭ تىعىلعان، ءالى دە شىققان جوق، مۇمكىن، جوعالىپ تا كەتكەن بولار. ال ءبىز قازىر شەجىرەگە، اۋىز ادەبيەتىنە، شىعىس جازبالارىنا جول اشىلىپ، رۇقسات بەرىلسە دە، ارحەولوگياعا جابىسىپ قالعانبىز.
جامبىل ارتىقباەۆ، تاريحشى، ەتنوگراف
سۇحباتتاسقان سالتان ساكەن
