قازاقتىڭ كەيبىر دانالىق سوزدەرى ەكونوميكالىق ماعىناعا يە. ماسەلەن، «تاپقان — تاپقاندىكى، ەشكى — باققاندىكى» دەيدى حالىق. ەگەر وسى ءسوزدىڭ استارىنا ۇڭىلسەك، وندا ەكونوميكالىق جانە فيلوسوفيالىق زاڭدىلىقتاردى كورەمىز. بۇگىن قازاق بالالارىنىڭ ويىن ۇستىندە ايتاتىن «تاپقان — تاپقاندىكى، ەشكى — باققاندىكى» ءسوزىنىڭ ماعىناسىنا ءۇڭىلىپ كورەيىك:

ناقتىسىندا، وسى ماتەلدە كەزدەسەتىن «تاپقان» دەگەنىمىز «كەزدەيسوقتىق» كاتەگورياسىنا جاتاتىن قۇبىلىس: زاتتىڭ (قۇندىلىقتىڭ، ادامي قاسيەتتىڭ جانە ت.ت.) — «تابىلۋى مۇمكىن» نەمەسە «تابىلماۋى دا مۇمكىن». ياعني، سوندىقتان بۇل — كەزدەيسوق نارسە.

ال «باققان» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «قاجەتتىلىك» نە «تۇراقتىلىق» كاتەگوريالارىمەن ولشەنەدى: بۇل — ادام ەڭبەگىنىڭ اۋەل باستا ءبىر ماقساتقا قۇرىلىپ، سوعان ساتىلى تۇردە جەتۋىن كورسەتەدى. ياعني، مۇندا ماقساتتى «ىسكە اسىرۋ جوسپارى» الدىن الا جاسالعاندىقتان ونىڭ (ماقساتتىڭ) ورىندالۋى بارىسىندا سۋبەكت (ارەكەت ەتۋشى ادام) مەيلىنشە كەزدەيسوقتىققا جول بەرمەۋى دە جوسپارلاعان. ياعني، «باققان» دەگەنىمىز — ادامنىڭ ءوز ەڭبەگىمەن وزىنە تۇراقتى جاعداي جاساۋىن ايتادى ەكەنبىز. ەندەشە «باققان» دەگەنىمىز «قاجەتتىلىك» كاتەگورياسىن بەينەلەيدى.

بۇل جەردە مىنا نارسەگە تۇسىنىكتەمە بەرە كەتۋ كەرەك:

ارينە، زاماندار بويى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاقتىڭ تىرشىلىگىندە «جۇت» دەپ اتالاتىن فورس-ماجورلىق جاعدايلار ورىن الۋى مۇمكىن ەدى، ءالى ولار بولىپ وتىرعان. بىراق قازاق دۇنيەتانىمى ونداي اپاتتاردى «تاعدىر» كاتەگورياسىمەن بايلانىستىرادى. ولار تاعدىردان قاشىپ قۇتىلۋ ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا ەكەنىن، ول ءتاڭىردىڭ جىبەرگەن زاۋالى ەكەنىن تۇسىنەدى، وعان مويىنۇسىنادى. ياعني، «تاعدىر» — ادامنان تىسقارى تۇرعان كۇش بولعاندىقتان، ول «تاپقان» مەن «باققان» دەپ اتالاتىن ءومىر زاڭدىلىقتارىنىڭ ماڭىزىن جويا المايدى.

ەندى وسى «دانالىق الىپبەلەرىنىڭ» قازىرگى تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ زاماناۋي ەكونوميكاسىندا قالاي كورىنىس تاپقانىنا توقتالايىق:

ەگەر جان-جاقتى قارايتىن بولساق، وندا كوزى قاراقتى جان تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزدىڭ «تاپقان» ساناتىندا قالىپ قويعانىن بايقار ەدى. ناقتىراق ايتار بولساق، ەل ەكونوميكاسىندا نەگىزگى تابىس كوزىنە اينالعان «مۇناي تابىسى»، نە بولماسا، باسقا دا «قازبا بايلىق» تابىستارى «تاپقانعا» جاتادى. سەبەبى ءبىز «مۇناي جانە قازبا بايلىعىن» ءوز قولىمىزبەن جاساعان جوقپىز. ول بىزگە ءتاڭىردىڭ بەرگەن سىيى! سوندىقتان — «تاپقان». (ماسەلەن، قۇداي بىزگە ونى بەرمەۋى دە مۇمكىن ەدى عوي. الەمدە ونداي ەلدەر كوپ). ناتيجەسىندە، ءبىزدىڭ ەكونوميكا «تاپقانىن» شەتەل اسىرىپ ساتىپ، مارە-سارە بولىپ قالدى. مۇنىڭ اتى «ولجا» بولاتىن! نەگىزى، قازاق ساناسىندا «ولجامەن كۇن كورۋ» ۋاقىتشا جانە وتپەلى كەزەڭ رەتىندە قابىلدانادى. سوندىقتان ءبىز دە ەكونوميكانىڭ ىرگەتاسىن باسقا جاققا، ياعني،  «باققانعا قاراي بۇرۋ» ستراتەگياسىن اۋەل باستان جاساپ، ىسكە اسىرا باستاۋ قاجەت ەدى. بىراق ءبىز ءبىرشاما ۋاقىت «ولجادان» باسىمىز اينالىپ، «ال، جە!» دەپ، كەشىگىپ قالدىق.

ال «باققان» شە؟

ونىڭ «بەيشارا» بولىپ قالعانى راس: سەبەبى، «باعۋ» ءۇشىن دە قورادا ءبىرلى-ەكىلى «ەشكى» قالۋى ءتيىس قوي؟ وكىنىشكە قاراي، ازىق-تۇلىك ءوندىرىسىن قامتاماسىز ەتىپ تۇرعان اۋىل شارۋاشىلىقتارىن ىدىراتىپ، رەتتى مەحانيزممەن جۇمىس ىستەپ تۇرعان ءوندىرىستى، قوعامدىق مەنشىكتى قيراتىپ الدىق تا، كوپ جاعدايدا «باعاتىن ەشكى» تاپپاي قالعان جۇرت − «باققان بولماسا تاپقاندى كورەيىك» دەپ ساۋدا-ساۋدالاپ كەتتى. (ەسكەرتۋ: «ولجا» سياقتى «ساۋدا» دا «تاپقاننىڭ» ءبىر ءتۇرى بولىپ تابىلادى).

ءتۇسىندىرۋ: ەگەر «تاپقاندى» ءومىر ءسۇرۋ پرينتسيپىنە اينالدىرماي، عاسىرلار بويى «باققان» پرينتسيپىمەن كەلە جاتقان، ءسويتىپ، تەك قانا ءوز ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن جەگەن قازاقتى بۇگىنگى «تاپقان» تۇبەگەيلى وزگەرتىپ جىبەرۋگە ۇمتىلماعاندا — ول تۋرالى ءسوز كوتەرۋدىڭ دە ەش قاجەتى جوق ەدى. پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ وتكەن جىلى جازعان «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» ماقالاسى دا تۇسىنگەن جانعا «تاپقاننان باققانعا كوشۋ جولى» ەكەنى راس).

وكىنىشكە قاراي، ەلىمىز ەندى عانا «تاپقاننان» ەسىن جيىپ، ەندى عانا «باققانىن» ىزدەي باستادى. بۇگىندەگى ايتىلاتىن «كاسىپپەن اينالىسىڭدار»، «ءوندىرىستى دامىتايىق»، «تاۋارلاردى شەتتەن الماي ءوزىمىز وندىرەيىك» دەگەن ۇراندار سونىڭ ايعاعى.

مۇندا ەرەكشە ەسكەرەتىن تاعى ءبىر جاعداي بار، ول مىناۋ:

ەرتەڭ «باققان»، ياعني «تاۋار ءوندىرىسى» دامىعان سايىن وزىمىزگە دە رەسۋرس (جەر، سۋ اۋا) تاپشىلىعى ايقىن سەزىلە باستايتىن بولادى. قازىرگى حالقىمىزدىڭ دەموگرافيالىق ءوسىم دەڭگەيى دە سوعان قولايلى بولىپ كەلەدى. دەموگرافيا، ادام كاپيتالىنىڭ دامۋى، عىلىم مەن ءبىلىم، مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسى، ەڭ باستىسى — ەكونوميكالىق ستراتەگيا سولاي قاراي باعىت الدى. بىراق ول كەزدە ءبىز بۇگىنگى «تاپقىشتاردىڭ» ستراتەگيالىق رەسۋرستارىمىزدى ەشبىر موتيۆاتسياسىز «اركىمنىڭ مەنشىگىنە» بەرىپ تاستاعاندارى ءۇشىن قاتتى وكىنەتىن بولامىز.

مىنە، ماسەلە قايدا؟!

ءابدىراشيت باكىرۇلى، فيلوسوف

Abai.kz