- سوڭعى كەزدە «جالعان عىلىم» ماسەلەسىنە ءجيى توقتالاتىن بولدىڭىز. بۇل نە سوندا؟ بۇگىنگى عىلىمعا كوڭىلىڭىز تولا بەرمەيتىن سەكىلدى مە، قالاي؟
- «جالعان عىلىم» دەگەن ءسوزدى جاي قىزىل ءسوز ءۇشىن ەمەس، جانىم ابدەن كۇيگەن سوڭ ايتامىن. نەگە؟ Ђيتكەنى قازىر ءبىزدىڭ عىلىم دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ كوبى، مەن بۇل ارادا قوعامتانۋ سالاسىن ايتىپ وتىرمىن، كوپىرمە يدەيا، كوبىك ناتيجە. جالعان تاقىرىپ پەن كولگىر تالداۋعا قۇرىلعان. ناتيجەسى عىلىمي وي رەتىندە ۇيىماعان. Ђيتكەنى ونىڭ مايەگى - مايەك ەمەس، شالاپ. تۋرا ءبىزدىڭ قازىرگى سالىنىپ جاتقان عيماراتتارىمىز سياقتى. قابىرعانىڭ ەكى بەتى الەكوبوندپەن ادەمىلەنىپ قاپتالعان، ورتاسىندا تۇك جوق. بۇل ويىمدى مينيستردەن باستاپ، قاتارداعى قاراپايىم پروفەسسورعا دا دالەلدى دايەكتەرمەن مىسالدار كەلتىرە وتىرىپ ايتۋعا ءازىرمىن. سولاردىڭ بىردە-بىرەۋى بۇل پىكىرگە قارسى شىقپايدى. ءتىپتى مەنىڭ مىسالدارىما مىسال قوسىپ، اسىرا تالداپ بەرۋى دە مۇمكىن. Ђيتكەنى وسى جايدى ءار سالاداعى عالىمدار ءوزىنىڭ باسىنان كەشىرىپ وتىر، ال سول تاۋقىمەتتى ساياساتتى جاساپ وتىرعان شەنەۋنىكتەر. ءتىپتى بۇل ساياساتقا كەزەكتى مينيستر دە وزگەرىس ەنگىزە الماۋى مۇمكىن.
- نەگە؟
- سەبەبى عىلىم مەن ءبىلىم سالاسى تۋرالى دۇنيەجۇزىندە قانشا كەلىسىمشارت ۇلگىسى بولسا، سونىڭ بارىنە كەزىندە قول قويىلا بەرگەن. ەندى ودان باس تارتا المايدى. ال سونى كەزەكتى ءمينيستردىڭ پارمەنىمەن كەزىندە جۇزەگە اسىرعان ۇساق شەنەۋنىك، قازىرگى كوميتەتتەر مەن دەپارتامەنتتەگى ورتا شەنەۋنىكتەر وزدەرىنىڭ قاتەلىگىن اشكەرەلەپ الماس ءۇشىن، نىعىزداعاننىڭ ۇستىنە نىعىزداپ، قاسارىسىپ دەس بەرمەيدى. جۇمىرلانىپ كەتكەن ول تامىردى ءۇزىپ تاستاۋ تەك قانا پرەزيدەنتتىڭ عانا قولىنان كەلەدى. ول ءۇشىن تاۋەلسىز عىلىم تۋرالى جارلىق كەرەك. ال عىلىم تۋرالى جاڭا زاڭنىڭ ۇلگىسى عىلىم مەن عالىمدى باسىبايلى ەتۋگە باعىتتالعان. ەگەردە عىلىم سالاسىنا بيۋدجەتتەن قاراجات بولىنبەي وتىرسا، وندا اركىم ءوز كۇنىن ءوزى كورسىن دەگەن قاتىگەز ساۋاتسىزدىققا كونۋگە بولار ەدى. ال قاراجات ءبولىنىپ وتىر عوي. ەندەشە، ول نەگە قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز عىلىمىن دامىتۋعا قىزمەت ەتپەيدى. ءار- ءتۇرلى جوباعا كونكۋرس جاريالانادى. سول كونكۋرستاردىڭ جەتەكشىلەرى كىمدەر دەيسىز بە؟ كوميتەتتەر مەن دەپارتامەنتتەردىڭ پروتەكتسياسىنداعى جولبيكە عالىمدار، رەكتورلار مەن پرورەكتورلار، دەكاندار، ينستيتۋتتىڭ ديرەكتورلارى. ال كۇندەلىكتى تاجىريبەدە كورىپ جۇرگەنىمىزدەي، ولاردىڭ تۇراقتى عىلىممەن اينالىسۋعا ۋاقىتى جوق ادامدار. ال ولاردىڭ ارقايسىسىندا كەمىندە ءتورت-بەس جوبا بار. ءتىپتى «بولاشاقتىڭ» دا باعدارلاماسىن سولاردىڭ ءوزى الىپ، ءارى باسقارىپ، ءارى شەت ەلدە وقىپ، ەكەۋىن قاتار جالعاستىرىپ جۇرگەندەر دە بار. سوندا عىلىممەن كىم اينالىسادى؟ ناپالەون مەن لەنيننىڭ قابىلەتى بويلارىنا بىردەي بىتكەن كۇننىڭ وزىندە دە، ءبىر اياعىن شەت ەلدە، ءبىر اياعىن قازاقستاندا باسىپ، ۇنەمى تالتايىپ تۇرا المايدى عوي. سونداي جولبيكەلەر اياعىن جيماي عىلىم تۇزەلەدى دەپ ايتا المايمىن.
بۇل تاۋەلسىزدىكتىڭ باستى نىساناسىنا جاسالعان بوپسا. نە ءۇشىن؟ سونى تۇسىنبەيمىن. نۇرلان تەمىرعاليەۆ دەگەن بۇرىنعى وداققا بەلگىلى، قازىر دە حالىقارالىق ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ قابىرعالى تۇلعاسىنىڭ ءبىرى، پروفەسسور بار. سول عالىم وسىدان 4-5 جىل بۇرىن: «قازاقستان عىلىمى بىرتە-بىرتە جالعان عىلىمعا بويىن ۇيرەتىپ بارادى، بۇل وتە قاۋىپتى باعىت» دەپ كۇيىنە ايتقان ەدى. ءبىز ول كەزدە وعان: «راس، بۇگىندە جالعان عىلىم تىرشىلىكتىڭ بار سالاسىنا كەۋلەپ ەنىپ بارا جاتىر. توقتاتۋ كەرەك. ول ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟ سەندەردى قويشى، مىنا قوعامدىق عىلىم سوعان بەتىن مۇلدەم بۇرىپ الدى» دەيتىنبىز. ارادا ەكى-ءۇش جىل وتكەندە، باسقانى بىلاي قويعاندا، سول ماتەماتيكا عىلىمىنىڭ وزىنەن، جاڭاعى نۇرلان تەمىرعاليەۆ زار يلەپ ايتقانىنداي، 5 ديسسەرتاتسيا جالعان فورمۋلامەن شىعارىلعان ەسەپكە قۇرىلىپتى. سۇمدىق قوي! بۇل تەمىر جولدىڭ بويىنان تىس جەردە ۆاگون تارتىپ بارا جاتقان پاراۆوز سياقتى. تەمىر جول جوق، بىراق پاراۆوزبەن سوستاۆ كەتىپ بارا جاتىر. قايدا كەتىپ بارا جاتىر، قانداي جولمەن كەتىپ بارا جاتىر، جالپى ورنىنان قوزعالدى ما، ونى ول اراعا كىم كوتەرىپ اپاردى، ەشكىم بىلمەيدى.
ال ەندى قوعامتانۋ عىلىمىنا، ونىڭ ىشىندە تاريح پەن ادەبيەتكە كەلسەك، ءبىز جالعان عىلىمعا تولىعىمەن كوشىپ بولدىق. ەكى مىسال كەلتىرەيىن، ءبىرىنشىسى: بيىل قازاق اۆتونومياسىنىڭ مەملەكەت بولىپ جاريالانعانىنا 90 جىل تولدى. اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا 1920 جىلى قازان ايىندا جاريالاندى. قازاقستاندى رەسەي بولسىن، الەمنىڭ وزگە ەلدەرى بولسىن كەزىندە قۇرىلعان سول مەملەكەتتىڭ نەگىزىندە تاۋەلسىزدىگىن تانىدى عوي. بۇل جەردە ايتايىن دەگەنىم، قازاقستاننىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك تەرريتورياسىنىڭ بەكىگەنىنە دە 90 جىل تولدى. ياعني قۇجاتقا 1920 جىلى 24 تامىز كۇنى لەنين قول قويعان. قازاق جەرىنىڭ شەت-شەگىن بەلگىلەۋ ءۇشىن، بەس اي ايتىسىپ-تارتىسىپ ءجۇرىپ، احمەت بايتۇرسىنوۆ پەن ءاليحان بوكەيحانوۆ كەڭەسشىسى رەتىندە بىردە لەنينگە، بىردە ستالينگە كىرىپ ءجۇرىپ، قازاقستان اۆتونومياسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن بەكىتتى، ءالىمحان ەرمەكوۆ بايانداما جاسادى. سوعان بيىل 90 جىل. ايتۋلى داتا. 90 جىل اتاپ وتەتىن نارسە مە؟ ارينە، اتاپ وتەتىن ۇلكەن دۇنيە. ءبىز سول بەكىتىلگەن تەرريتوريانىڭ قازىر 15 پايىزىنان ايىرىلىپ قالدىق. قاراقالپاقستان كەتتى، ساراتوۆ جاعى، التاي جاعى كەتتى. ەلۋىنشى، الپىسىنشى جىلدارى ءبىراز جەر Ђزبەكستانعا ەلۋ جىلعا، جازاتىر جوتاسى رەسەيگە جالعا بەرىلدى.
- بۇل ەندى قازىر ەمەس، كەڭەس زامانى تۇسىندا بولعان جايتتار عوي.
- سولاي بولسا دا، بۇل اششى شىندىق. بىلە جۇرگەن دۇرىس. جاسىرىپ قالۋعا بولمايدى. ەكى-ءۇش مىسال كەلتىرەيىن. ءجۇز جىلعا جالعا بەرگەن تايۋان ارالىن قىتاي قايتارىپ الدى. ول ءۇشىن: «ءبىر مەملەكەت، ەكى ءتۇرلى قوعام» دەگەن تۇجىرىم ەنگىزدى. ياعني قىتايدىڭ ءبىر بولىگى - سوتسياليستىك، ەكىنشىسى كاپيتاليستىك قوعامدا قاتار ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. قىتايدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن دەن سياۋ پين وسىعان دا باردى. قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزىنىڭ «شۋاق پەن كولەڭكە» اتتى مەمۋارىندا شەكارانى انىقتاۋ تۇسىندا، اسىرەسە، Ђزبەكستانمەن اراداعى جايلاردى كەيىنگە قالدىرۋعا بولاتىنىن، بىراق ساۋاتسىز ەلشىلەردىڭ كەسىرىنەن ونىڭ ادىلەتسىز شەشىمگە بارعانىنا وكىنەتىنىن اشىپ جازدى. دەمەك، ەلۋ جىلعا جالعا بەرىلگەن جەردى حالىقارالىق زاڭ ارقىلى قالپىنا كەلتىرۋگە مۇمكىندىكتىڭ كەزىندە بولعانى عوي. ماقتاارال اۋدانى قازاقستانعا قايتقان تۇستا دا وسىنداي اسىعىستىقتاردىڭ جاسالعانى انىق. ءبىز، التاي ءۇشىن، مۇزتاۋ ءۇشىن ماقتانامىز. ال ول شىڭعا باراتىن جەر دە، جول دا رەسەيگە ءوتىپ كەتتى. سونىڭ كەسىرىنەن بايانولگەيلىك قانداستارىمىزدىڭ قانىن قارايتىپ، جانىن جانالقىمعا كەلتىرىپ وتىرمىز. ءتىپتى، قورعانىستىق، حالىقارالىق ماڭىزدى نۇكتەنى قولدان بەرىپ الدىق. دەسەك تە، ءبىز سول لەنين قول قويعان جەردىڭ نەگىزىن ساقتاپ قالدىق. ال ەندى وسىنداي ماڭىزدى وقيعانى مەملەكەتتىك تۇرعىدان ەسكەرۋگە بولار ما ەدى. بولار ەدى. Ђكىنىشتىسى، بىزدەگى بارلىق ساياسي پارتيالار ءوزىنىڭ قايدان شىققانىن بىلمەيدى، بىلگىسى دە كەلمەيدى. سونداي-اق، الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلعانىنا 90 جىل تولىپ كەتتى. ونىڭ باعدارلاماسىمەن كىم تانىسىپ، كىم ەسىنە الدى؟ مەملەكەت بولار بولماس كىشكەنتاي عانا قاۋلى شىعاردى. ول قاۋلى سول قالپى قالدى. ونى ەسكەرىپ ىسكە كىرىسىپ جاتقان ەشكىم جوق. سول الاشتىڭ يدەياسى نە ەدى؟ ەشقانداي پارتيا ەسىنە دە المادى، ءتىپتى كەيبىرىنىڭ قاپەرىندە دە بولعان جوق. ونىڭ ەسەسىنە حالىق اسسامبلەياسىنىڭ اتىن جامىلعان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرى «الاش» پارتياسىن جەككورىنىشتى ەتىپ ەڭبەك جازىپ، ونى جاريالاۋعا ۇمتىلدى. مەنىڭ ءبىر دوسىم: قازاقستان كازاكتاردىڭ دا وتانى، ولار دەموكراتيالىق پرينتسيپتەردى ورناتۋ ءۇشىن، ينتەرناتسيونالدىق بورىشىن وتەۋ ءۇشىن قونىستاندىرىلعان - دەگەن ماعىنادا كىتاپ جازۋعا تاپسىرىس بەرىلگەنىن ايتتى. ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتە (ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى) وسىدان ءبىر-ءبىر جارىم جىل بۇرىن ستۋدەنتتەر كەزدەسۋگە شاقىردى.. ستۋدەنتتەردى الاش يدەياسىمەن قولدان كەلگەنشە تانىستىردىق. ءبىر اي وتكەن سوڭ، جاڭاعى بالالار تاعى كەلىپ تۇر. «نە بولدى؟» - دەيمىن عوي. ولار:«ءبىز ەكىگە ءبولىنىپ تالاسىپ جاتىرمىز» - دەيدى. «نە بولىپ قالدى؟» - دەيمىن جوپىلدەمەدە. ولاردىڭ جارتىسى: «قازاق حالقىنىڭ جاۋى - ءاليحان بوكەيحان. «الاشوردا» ۇكىمەتى - قازاق مەملەكەتتىگىن ساتقان ۇكىمەت. 1991 جىلعا دەيىن قازاق مەملەكەتتىگى بولعان جوق، شەكارا بولعان جوق. 1991 جىلى قازاقستان تاۋەلسىزدىك جاريالاعان سوڭ عانا، شەكارا انىقتالدى» - دەسەدى. قالعان جارتى توپ شىر-پىر بولىپ ولارعا قارسى شىعادى. بۇل، الگى، حالىقتار وكىلى رەتىندە سايلانعان دەپۋتاتتىڭ پىكىرىنەن دە اسىپ تۇسكەن ارانداتۋ.
- مىناسى سۇمدىق ەكەن...
- سۇمدىقتىڭ كوكەسى الدا. قازاقستان 1991 جىلى تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. بۇل - شىندىق.
ال قالعان ۋاجدەرى كوكەيگە قونبايدى عوي. «مۇنى قايدان شىعارىپ الدىڭدار» - دەيمىن عوي ولارعا. ولار بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن: «تاريح پانىنەن بەرەتىن ۇستازدار سولاي دەيدى، تاريحتا سولاي جازىلعان» - دەسەدى. مەن تاڭعالدىم. تاريح عىلىمىنىڭ وسىنشالىقتى كورسوقىرلىققا ۇرىنعانىنا جاعامدى ۇستادىم. ەڭ قۇرماسا تاريحي وقيعانى، ءتۇرلى جاعدايلاردى رەت-رەتىمەن جۇيەلەپ، اق-قاراسىن اشىپ، ءتۇسىندىرىپ شاكىرتتەرىنە ۇسىنۋعا بولار ەدى عوي. سويتسەم، سونداي تاعىلىم بەرەتىن جالعان وقۋلىق جازىلىپتى. ءبىز قازىر سول جالعان تۇجىرىمداردىڭ ءوزىن عىلىم دەپ زەرتتەي باستادىق. مەن عىلىمداعى مۇنداي توپاستىقتى، موجانتوپايلىقتى، ءتىپتى، ايتقىم دا كەلمەيدى. بىراق ايتپاساڭ، ءسوزدىڭ عانا اتاسى ولمەيدى، قازاق ولەيىن دەپ تۇر. جالعان عىلىمنىڭ جالدانىپ، ءوز وتىرىكتەرىنە وزدەرىنىڭ سەنگەنى سونداي، قازىر ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن مۇستافا شوقايدى قارسى قويىپ، وندا دا ءاليحاندى تومەندەتىپ، مۇستافادان بوكەيحانوۆتان دا زور ۇلتتىق كوسەم جاساعىسى كەلەتىندەر پايدا بولدى. سولاي ىستەپ تە جاتىر. مۇنى مەملەكەت تە قوستاپ، دەم بەرىپ وتىرعان سىڭايلى.
- نەگە؟
- ءيا، نەگە؟ ونىڭ استارى تەرەڭ، پيعىلى ارام، بۇل - ۇلتتىق بەرەكەنىڭ ەمەس، ارەكەنىڭ، الاشتى ءىرىتۋدىڭ ساياسي ايلاسى. بار سىلتاۋى - تۇركىستاندىق يدەولوگيانى ناسيحاتتاۋ دەگەن جەلەۋ. ال تۇركىستاندىق يدەولوگيا - تۇركى يدەياسى ەمەس، ول ءوزىنىڭ ماڭىزىن جويعان، جۇزەگە اسپاعان، ۋاقىتشا ساياسات ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋعا ۇمتىلعان مەملەكەتتىك قۇرىلىم. ورتاق تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋ يدەياسىن ۇسىنعان بولشەۆيكتەر ونىڭ اۆتورلارى - لەنين، تروتسكي، ستالين، سولار جىبەرگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرى - تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى، «مۋسبيۋرو»، «تۇركىستان كوميسسياسى»، جەرگىلىكتى ۇلت وكىلدەرىنەن تۇرار رىسقۇلوۆ، ۋسمانقوجاەۆ، قوجاەۆ جانە ... ءمىناۋار قاري، مۇستافا شوقاي. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، يدەيانىڭ اۆتورلارى مەن ورىنداۋشىلارى وسىلار. ارينە، ءمىناۋار قاري مەن مۇستافا شوقاي بولشەۆيكتەرسىز تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى كوزدەدى. مۇنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن سول تۇستاعى پارتيالىق قۇجاتتاردى پاراقتاپ شىقسا جەتىپ جاتىر. كەكسە تاريحشىلار پارتيالىق قۇجاتتاردى جاتقا بىلەدى، ال بوزوكپە تاريحشىلار - ساياسي ساۋاتسىزدىق پەن تاريحي ساۋاتسىزدىقتى جويۋ مەكتەبىنەن وتپەگەندەر. ايتپەسە، قوقان اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەمەر-ءمينيسترى مۇحامەدجان تىنىشباەۆ اي جارىم ۋاقىتتان كەيىن نەگە لاۋازىمنان باس تارتتى؟ ول كەزدە بۇرىنعى بۇقارا مەن حيۋا، قوقان حاندىعى ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولاتىن. Ђزگەسىن بىلاي قويعاندا، وسى ءۇش مەملەكەت ءبىر-ءبىرىن مويىنداپ بولماعان. بولشەۆيكتەر سونىڭ باسىن بىرىكتىرۋ ءۇشىن ورتاق تۇركىستان مۇسىلمان مەملەكەتىن قۇرۋعا مۇددەلى بولدى. تاريحشىلار كوبىنە ءىستىڭ ءمان-جايىنا سول كەزدەگى قالىپتاسقان تاريحي جاعدايعا بايلانىستى باعا بەرمەي جاتىپ، ءۇستىرت، جالاڭ يدەيانى كوبىرشىكتەندىرىپ بەتىنەن قالقىپ كەتۋگە بەيىمدەلىپ بارادى. بۇدان ساق بولعان ءجون. ونىڭ ار جاعىندا قانداي استار بار؟ سونى اشىپ، ناقتى باعالاپ، تاۋەلسىز قازاقستانعا پايداسى تيەتىن تۇجىرىمدى ۇسىنعانى ءجون شىعار دەپ ويلايمىن. ءبىر مىسال ايتايىن، ءبىر تاريحشى دوكتور، پروفەسسور باۋىرىمىز كەڭەستە بىلاي دەپ سويلەپ تۇر: «الاشتىڭ قاتەلىگى - تۇركىستان يدەياسىن مويىنداماعانى»، - دەيدى. شىدامادىم، ءوز پىكىرىمدى ءبىلدىردىم. «ەگەر الاش پارتياسى، ياعني، «الاشوردا» ۇكىمەتى تۇركىستان يدەياسىن مويىندايتىن بولسا، وندا قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان مەملەكەتى بولماعان بولار ەدى. ال قازاق مەملەكەتىنىڭ، ارى كەتسە ت.رىسقۇلوۆ پەن س.قوجانوۆ، م.شوقاي ۇسىنعانداي، جالپى ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قۇرامىندا، بەس وبلىستىڭ كولەمىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن قايتىپ كوز الدىڭىزعا ەلەستەتە الاسىز. جانە سول كەزەڭدەگى تاريحي، ساياسي، شەكارالىق جاعداي قانداي ەدى؟» - دەپ سۇراق قويدىم. ۇندەمەيدى. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، ول كەزدە سولتۇستىك التى وبلىس - سەمەي، قاراعاندى، اقمولا، كوكشەتاۋ، كەرەكۋ، قىزىلجار باتىس سىبىرگە، ال سولتۇستىك باتىستاعى - تورعاي، قوستاناي، ورال وبلىستارى ورىنبورعا، الماتى، تاراز، شىمكەنت، قىزىلوردا، اتىراۋدىڭ جارتىسى، ماڭقىستاۋ تۇگەلدەي تۇركىستانعا قارايتىن. مىنە، قازاق جەرى ءوستىپ ۇشكە ءبولىنىپ جاتتى. ال «الاشوردا» اۆتونومياسى سول كەزدەگى تورعاي، قوستاناي، ورال، ورىنبور ايماعىن عانا قامتىدى. وسىنى ەسكەرە كەلە «الاش» باسشىلارى: قازاق جەرىنىڭ قيدالانعان تۇستارىن بىرىكتىرە وتىرىپ، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدى ۇلتتىق جانە ساياسي ماقسات ەتىپ قويدى. بۇنى ۇسىنىپ وتىرعان، ارينە، شوقاي ەمەس، بوكەيحانوۆ. ەندى مۇستافا شوقايعا كەلەيىك. 1918 جىلى تۇسكە دەيىن وتكەن جينالىستا مۇستافا قوقان مەملەكەتىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلاندى، الايدا ەكى جارىم ساعاتتان كەيىن قىزىلداردىڭ شابۋىلى باستالىپ، شوقاي باس ساۋعالاپ ول جەردەن ازەر قاشىپ قۇتىلعان ەدى. مىنە، كوردىڭىز بە، قوقان مەملەكەتى دە، بۇقار مەملەكەتى دە، حيۋا مەملەكەتى دە تۇركىستاندى جانە ونىڭ جاڭا پرەمەر-ءمينيسترىن مويىنداپ ۇلگەرگەن جوق. ەگەردە تۇرار رىسقۇلوۆ ايتقانداي، تۇركىستان مەملەكەتى قۇرىلاتىن بولسا، وندا وسى كۇنگى قازاقستانعا قانداي سىباعا بۇيىرار ەدى، شىعىستاعى، سولتۇستىكتەگى، باتىستاعى وبلىستار قايدا قالار ەدى؟ Ђزدەرىڭىزگە ءمالىم، ءبىز وزبەكتەن «تۇركىستان» دەگەن اتاۋى عانا بار، ون-ون بەس ۇيدەن قۇرالعان اۋىلدى قايتارىپ الا الماي قويدىق. ال بەس وبلىستى ولار ولسە بەرە مە بىزگە. جوق. ەشۋاقىتتا. باتىس قازاقستانسىز قانداي تۇركىستان مەملەكەتى بولۋى مۇمكىن. سونداي-اق، باتىس پەن شىعىستى ءسىبىر مەملەكەتى، ياعني، رەسەي ماڭگى باقي بىزگە بەرمەس ەدى. مىنە، تۇركىستاندىق يدەيا دەگەننىڭ استارىندا وسىنداي تاريحي كىلتيپان جاتىر. ال الاشورداشىلار جانە س.سادۋاقاسوۆ باستاعان جاس قايراتكەرلەر قوجانوۆقا قارسى بولدى، دەيدى ءبىزدىڭ وپپونەنتىمىز. س.قوجانوۆتىڭ يدەياسى نە ەدى؟ قوجانوۆ: تۇركىستان رەسپۋبليكاسى بولسىن، بىراق وسىعان قارايتىن بەس وبلىس قازاق اۆتونومياسى بولىپ جاريالانسىن - دەگەن ۇسىنىس ايتتى. ول: شىعىس، سولتۇستىك، باتىس وبلىستاردىڭ قوسىلۋىن قالىس قالدىردى. سوندا بۇل دا الاش قايراتكەرلەرى قولدايتىن ۇسىنىس پا؟ سول اۆتونوميانىڭ وزىنە ت.رىسقۇلوۆ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتى. ياعني بۇل - كەزىندەگى ءبىرتۇتاس قازاق ەلى مەن جەرىن بولشەكتەۋ بولىپ شىعادى. ولاردىڭ يدەياسى جۇزەگە اسا قالسا، بۇگىن تورعاي مەن ورال ءوڭىرى عانا قازاقستاننىڭ تەرريتورياسى بولىپ قالار ەدى. بوكەيحانوۆتار ايتىسىپ-تارتىسىپ وتىرىپ، بولشەكتەنۋدىڭ از-اق الدىندا قالعان قازاق جەرىن ءبىرتۇتاس وردا بولاتىنداي ەتىپ، 1920 جىلى 24 تامىز كۇنى لەنيننىڭ قولىمەن ماڭگىلىك بەكىتتىردى عوي. سوندا بۇل دا قاتەلىك پە؟ ءبىز قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى مەن جەرىنىڭ شەكاراسىن مويىندايتىن بولساق، وسى يدەيانى دا مويىنداۋىمىز كەرەك قوي. «جوق» - دەيدى «الگىلەر». بۇل جالعان عىلىم با؟ جالعان عىلىم. الاش ارداگەرلەرى:«ءبىر-بىرىمەن تاتۋ بولمادى، ايتىستى، تارتىستى»، - دەسەدى. ءاي، مەملەكەت پەن ۇلت تاعدىرى جاڭاعىداي بولىسكە سالىنىپ جاتسا، نەگە ايتىسپايدى! ولاردا: ءبىر ادامنىڭ، ياعني، بوكەيحانوۆتىڭ ايتقانىن عانا تىڭدايىق، سونى عانا مويىندايىق - دەگەن مويىنسالدى پىكىر جوق قوي. مەملەكەت ەندى عانا قۇرىلايىن دەپ جاتىر. ول قانداي بولماق، جەر كولەمى قانداي، زاڭى قانداي بولماق، يدەولوگياسى، ىشكى-سىرتقى ساياساتى قالاي ورىلمەك، باعىتى نە؟ دەمەك، وسى ماسەلەگە كەلگەندە ءسوز جوق، ايتىس-تارتىستار، پىكىرتالاستار، ءوزارا سىن ورىن الدى. بىراق سول ورتاعا سالىنعان پىكىرلەر ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرۋدىڭ ناتيجەسىندە ءتۇبى وسىنداي ىرگەلى ەلگە اينالدىق ەمەس پە؟ ال جەكە باستارىنا كەلەتىن بولساق، ءاليحان مەن مۇستافا اعا مەن ىنىدەي، ۇستاز بەن شاكىرتتەي بولعان. 1914 جىلى بۇكىلرەسەيلىك مۇسىلماندار ءماجىلىسىنىڭ قارساڭىندا سانك-پەتەربۋرگتا وقىپ جۇرگەن مۇستافا شوقايدى ءاليحان بوكەيحانوۆ شاقىرتىپ الىپ: «سەن قوعامدىق ىسكە ارالاس، قازىر مۇسىلماندار قۇرىلتايى وتكەلى جاتىر سوعان قۇجاتتاردى دايارلاس. سول جيىندا تۇڭعىش رەت تاۋەلسىزدىك جونىندە ماسەلە كوتەرىلەدى. سوعان كومەكتەس»، - دەپ ءىس قاعازداردى ازىرلەۋگە تارتقان ەدى. مۇستافا شوقاي - بىرەگەي، ۇلكەن تۇلعا. وعان داۋ جوق. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى ونىڭ شىعارمالارىنىڭ جارىققا شىعۋىنا دا ارالاسقانمىن. وقىدىم، تانىدىم. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءىرى ساياسي قايراتكەر. بىراق ءبىز تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى مەن ورنىن دۇرىس اجىراتا ءبىلۋىمىز كەرەك. Ђيتكەنى وندا ۇلت تاعدىرى جاتىر.
تاعى ءبىر ماسەلە، وسى كۇنگە دەيىن ءبىز وتكەن تاريحىمىزدىڭ اق-قاراسىن اجىراتىپ، دۇرىس باعالاماي كەلەمىز. ءبىز 1922 جىلعى اشتىقتى ايتپايمىز، تەك 32 جىلعى اشتىققا، 37 جىلعى زوبالاڭعا توقتالامىز. 1927 جىلعى تاركىلەۋدى ايتامىز. بىراق وسى ناۋبەتتەردىڭ بارىنە كىم كىنالى؟

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

- قىزىل يمپەريا دەيمىز دە...
- سولايى سولاي عوي. بۇل - جالپىلاما بەرىلگەن باعا. بىراق ناقتىلاي تۇسسەك ارتىق ەتپەيدى. سول كەزدەگى اششى شىندىقتى نەگە مايموڭكەلەمەي بەتكە ايتپاسقا؟ بار كىنانى گولوششەكينگە ءۇيىپ-توگەمىز. «سول كەلدى دە قۇرتتى» - دەسەمىز. ەگەر، تاريحقا ءادىل باعا بەرگىمىز كەلسە، 1924-25 جىلدارى «قازاقستاندى قازاق باسقارا المايدى» دەپ ستالينگە حات جازعان تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ساكەن سەيفۋلليندى نەگە ايتپايمىز. اتتارىن نەگە اتامايمىز. بىرەۋىنىڭ 37 بەت، ەكىنشىسىنىڭ 47 بەت حاتى بار. ەكەۋى دە ستاليننىڭ قابىلداۋىندا بولعاندار. سودان، ەكى جارىم ايدان كەيىن ستالين گولوششەكيندى قازاقستانعا جىبەردى ەمەس پە؟ رىسقۇلوۆ ماسكەۋگە كەتتى، سەيفۋللين حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنەن الىندى. مىنە، تاپقان پايدالارى. وسىنى بىلە تۇرا ءبىز نەگە ءبارىن «قۋ جاقتان» كورەمىز. ول بۇل جاققا سۇرانىپ كەلگەن جوق قوي. ءЂزىمىز عوي، «قازاقتى قازاق باسقارا المايدى» دەپ وزگە ۇلتتىڭ وكىلىن شاقىرتقان. وسىعان نەگە قازىر باعا بەرمەيمىز. ويباي سماعۇل سادۋاقاسوۆ قارسى بولدى دەسەدى. سماعۇل سوعان قارسى بولدى. ول «قازاقستاندى باسقارا الاتىن قازاق ازاماتتارى بار. قازاقستانعا ونەركاسىپ سالۋ كەرەك. ءبىز ءجۇندى نەگە قازاقستاندا قىرقىپ، Ђزبەكستاندا جۋدىرىپ، رەسەيدىڭ يۆانوۆ قالاسىندا توقىتامىز. نەگە وسىنىڭ بارلىعىن ءبىر جەردە ىستەتپەيمىز. بۇيتە بەرسەك، شيكىزاتتىڭ رەسپۋبليكاسى بولىپ قالامىز عوي»، دەپ سول كەزدىڭ وزىندە سادۋاقاسوۆ شىرىلدادى ەمەس پە؟ سونداي-اق ول «وقۋ-اعارتۋدى، مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق تىلىنەن باستاۋعا ءتيىسپىز» - دەدى. سول ءۇشىن جەرگىلىكتەندىرۋ دەگەن زاڭ قابىلداتتىردى. ويباي بۇل ۇلتشىل دەستىك. وعان قارسى كۇرەس باستالدى. وسىنىڭ ءبارىن تالداپ، قىسقاسى بۇلاقتىڭ باسىن اشۋعا ءتيىسپىز عوي. ەكىنشى، «الاشورداشىلار ۇستالسىن، تاركىلەۋگە بوگەتىن تيگىزەدى، مويىنسەرىككە قارسى كوتەرىلىس باستايدى. وسى ناۋقان تەزدەتىلسىن» - دەپ «اقجول» گازەتىن جاپتىرعان كىمدەر. تاعى ماناعى ەكەۋى. مۇنىڭ ءبارى ارحيۆتەردە قاتتاۋلى تۇر. كوزى جەتپەگەندەر، ماعان سەنبەسە ارحيۆكە بارىپ، سورەنى اقتارىپ، تانىسسىن. 1927 جىلى تاركىلەۋدە قازاق حالقى ۇلكەن كۇيزەلىسكە ۇشىرادى. ماسكەۋدەن ارنايى ساپارمەن قازاقستانعا كەلىپ، كوللەكتيۆيزاتسيا تەزدەتىلسىن دەپ، كوميسسيا قۇرىپ، باسقارىپ، بايانداما جاساعان كىم؟ ايتشى كىم؟ ەلتاي ەرنازاروۆ سەكىلدى ادامداردى جان-جاققا اتتاندىرىپ، تاركىلەۋدى جەدەلدەتتىرگەن، ءيىسى قازاقتىڭ مالىن ورتاعا سالۋعا ۇگىتتەتتىرگەن كىم؟ تاعى سول رىسقۇلوۆ. ءيا، سول جولى ول تەمىر جول قۇرىلىسىن باستادى. ءسوز جوق ۇلى تىرلىك. تەمىر جول ەلىمىزدىڭ دامۋى ءۇشىن ۇلكەن ءرول اتقاردى. مۇنى مويىندايمىز. بىراق الگىندەي ىستەرىن قالاي اقتاپ الۋعا بولادى. ال 1932 جىلى يساەۆ ەكىنشى حاتشى، سونىمەن قاتار قۇلىمبەتوۆ پەن قۇرامىسوۆتار مەملەكەتتى ۇستاپ وتىردى. شارۋاشىلىق ءبارى وسىلاردىڭ قولىندا. بىراق اشتان قىرىلعاندار ەسىكتەرىنىڭ الدىندا ءۇيىلىپ جاتتى. كومسومولدار ولىكتەردى كۇن-ءتۇن دەمەي جيناپ اكەتىپ جاتتى. ونى گولوششەكين دە، وزگەلەر دە ءبىلىپ وتىردى. ءبىر شارا قولدانۋعا بولار ەدى عوي. ءبىر جىل ەمەس، حالىقتىڭ اشتان قىناداي ءتۇسىپ جاتقانىنا ەكىنشى جىلعا اياق باستى. سوندا دەيمىن عوي، مەملەكەت نە ىستەپ وتىر. كورسوقىر ما سونشا! جاعداي سولاي بولا تۇرسا دا، ونى مويىنداعىسى كەلمەگەن قۇرامىسوۆ بىلاي دەيدى: «حالىق جاۋلارى، ياعني الاشورداشىلار (ول كەزدە بارلىق الاشورداشىلار تۇرمەگە تۇسكەن، اتىلاتىنى اتىلىپ، قالعانى ايداۋدا ەدى - ت.ج), حالىق شارۋاشىلىعىندا كۇيزەلىس بار دەيدى. بۇل - سول الاشورداشىلاردىڭ شىعارعان وتىرىگى. ءبىز قاجەت بولسا، رەۆوليۋتسيا ءۇشىن بارلىق قازاق حالقىن قۇربانعا شالۋعا دايارمىز» - دەپ بايانداما جاساعان. مۇنى ايتقىزىپ وتىرعان كىم؟ ارينە، ءدال وسى ءسوزدى ماسكەۋ ايتقىزعان جوق. قازاقتاردىڭ وزدەرى ايتىپ وتىر. قازىر سولاردىڭ اتتارى اسپانداپ تۇر. كوشەلەر بەرىلگەن. ەسىمدەرى قۇرمەتپەن ەسكە الىنىپ وتىرادى. وراز يساەۆتىڭ 1932 جىلعى كۇزدە قازاقستاننىڭ جاعدايى تۋرالى دايارلاعان انىقتاماسى بار. سونىڭ نەگىزىندە 1932 جىلدىڭ اياعىندا تۇرار رىسقۇلوۆ گولوششەكين تۋرالى ستالينگە حات دايارلاعان. ول كەزدە قىرىلاتىن ادام قىرىلىپ، اق سۇيەك بولىپ قالعان ەدى. گولوششەكين ورنىنان الىندى. وسى اشتىققا بايلانىستى ءاۋ باستا قارسىلىق بىلدىرگەن، سول ءۇشىن قامالعاندار بولدى. Ђكىنىشكە قاراي، سولاردىڭ ىستەرى ءالى اشىلماي جاتىر. «بەسەۋدىڭ حاتىنداعى» بەسەۋدى نەگە ايتپايمىز؟ ودان كەيىنگى 37 جىلدىڭ دا كوپتەگەن شىندىقتارى ءالى تولىقتاي اشىلعان جوق. جالپىلاما عانا ايتىلادى، جازىلادى. مۇراعاتتارعا بارساق، نەبىر سۇمدىقتاردىڭ باسىن اشۋعا بولار ەدى.
- بۇل جونىندە ۇمىتپاسام، «بۇزىلعان بەسىك» دەگەن كىتابىڭىزدا ايتتىڭىز.
- ءيا. مەن وسى جىلدارعا ارناپ «بۇزىلعان بەسىك» دەگەن الاشتىقتارعا ارنالعان ەكىنشى-ءۇشىنشى كىتاپتى جازىپ ءبىتىردىم. تەك قانا وسى كۇنگە دەيىن قوعامعا بەلگىسىز، تەك مۇراعاتتاردا قۇپيا ساقتالعان قۇجاتتاردى تىزبەلەپ بەرىپ شىقتىم. ءتىپتى ارا-اراسىنا انىقتاما جازۋدى دا قاجەت ەتپەدىم. Ђيتكەنى قۇجاتتاردىڭ ءوزى ءبارىن ايتىپ تۇر. بىراق ول كىتاپتاردى ءالى كۇنگە شىعارا الماي وتىرمىن. 1940-43-46-53 جىلدارداعى ازاماتتارىمىزدىڭ «ۇلتشىلدىعى» اشكەرەلەگەن. قاراپ وتىرساڭ، سول كەزەڭ قانشاما ادامداردىڭ تاعدىرلارىن تالقانداپ كەتتى. Ђزگەنى بىلاي قويعاندا، اكادەميانى جاڭا قۇرعان قانىش ساتباەۆتى قۋدالادى. مۇنىڭ ءبارىن جوعارىدان سۋسلوۆ باسقارىپ وتىرعان. وعان قاجەتتى دەرەكتەردى جيناپ، وسى جاقتان ۇيىمداستىرىپ وتىرعان ادام - چەرنيچەنكو دەگەن «پراۆدانىڭ» ءتىلشىسى. ول جالعىز ەمەس، ونىڭ توبىندا ءوزىمىزدىڭ عىلىمي كوممۋنيزممەن اينالىساتىن نەمەسە پارتيانىڭ تاريحىن جازاتىن ادامدار دا بولدى. سونىڭ باس يدەولوگى اكادەميك ساقتاعان بايىشەۆ ەدى. ەندى كەلىپ سونداي ادامعا كوشە بەرەمىز، اتىن ماڭگى قالدىرۋ ءۇشىن دارىپتەيمىز كەلىپ. سوندايلاردىڭ كەسىرىنەن ۇزاق مەرزىمگە تۇرمەگە قامالعانداردىڭ وبالىن كىم كوتەرەدى؟ ولارعا كوشە اتتارىن بەرەمىز. ەگەر وسىنىمىز دۇرىس دەپ اتاساق، ەندەشە الگىلەر كورسەتىپ بەرگەن ساتباەۆتىڭ، اۋەزوۆتىڭ، بەكماحانوۆتىڭ، تاعى دا باسقالاردىڭ حالىق جاۋى بولعاندىعى راس بولىپ شىققانى عوي. ءبىز قازىر وسى ەكى شىندىقتىڭ ءبىرىن مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىز وسى تۇلعالاردىڭ اراسىن اجىراتىپ بەرمەي، قايسىسى اق، قايسىسى قارا ەكەنىن ناقتىلاپ بەرمەي، جالعان عىلىمنان اجىرامايمىز. مۇنىڭ ادەبيەتتەگى كورىنىسى مىنادا. ءبىز قازىر جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تا، ساكەن سەيفۋللين دە، ماعجان جۇماباەۆ تا، ءسابيت مۇقانوۆ تا قازاق ادەبيەتىنىڭ قايراتكەرلەرى دەيمىز. دۇرىس. ولار - قازاق ادەبيەتىندە ماڭگى قالاتىن تۇلعالار. ەندى، مىناعان نازار اۋدارالىق، كۇنى كەشە عانا «ءبىر ەل، ءبىر كىتاپ» بويىنشا جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مەن قازاقپىن» داستانىن وقۋعا بەردى. «مەن قازاقپىن مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن». ءتورت-بەس شۋماقتا وسىنداي سوزدەر بار. اقىندىق بيىكتىگىن بىلدىرەتىن پافوس ءسوز. ال سول «مەن قازاقتىڭ» ىشىنە ۇڭىلەر بولساڭ، «مەن ورىستىڭ كۇڭى ەدىم، قۇلى ەدىم، كۇننەن تۋعانمىن. گۋننەن تۋعانمىن دەپتى بىرەۋلەر، جوق مەن قۇلدان تۋدىم. قۇلمىن. ورىستىڭ ماڭگىلىك باۋىرىمىن، سونىڭ قول استىندا وتەمىن» دەگەن سوزدەر بار. «قان ساسىعان ابىلاي، كەنەسارىلار كىمگە كەرەك» دەگەن دە سوزدەر الگى جىردىڭ ىشىندە ءجۇر. وسىنى كىم وقيدى. نە دەپ وقيدى. قالاي تۇسىنەدى. وسىنى ءبىز «كەرەمەت تۋىندى» دەپ، «ءبىر ەل، ءبىر كىتاپ» سەرياسىمەن وقىرمانعا ۇسىنىپ وتىرمىز. نەگە حالىققا ۇسىنار كەزدە وسى جاعىن تەرەڭ ويلامادىق. ءبىز قازىر قۇل دا، كۇڭ دە ەمەسپىز، ءبىز بوستانبىز، ازاتپىز. تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ ۇلاندارىمىز. سايىپ كەلگەندە، ءبىز ادەبي باعالاۋدا دا دۇرىس شەشىم قابىلداي الماي جاتقان سەكىلدىمىز. ولاردىڭ اقىندىق دەڭگەيى وتە جوعارى. مىسالى، تايىر جاراكوۆتاي اقىندىق رۋحى جوعارى اقىن جوق. بىراق تايىردىڭ قازىر باساتىنداي ءبىر ولەڭى جوق دەسەم ارتىق ايتپاعانىم. ءبارى «جاساسىن» دەگەن جىرلار. ءبىر شۋماعىن عانا ىسكە اسىرۋعا بولادى. ماسەلەن، «جەر شارىن مەكەندەگەن بۇكىل حالىق» دەگەن سياقتى مارشتىق ولەڭدى الايىق. بۇگىنگى كۇنى ءبىز وسىنداي مارشتىق ولەڭدەر تاپپاي ءجۇرمىز. ونىڭ اۋەنى قانداي ىرعاقتى. ەندى وسىلاردى ازداپ بۇگىنگى كۇنگە ساي ەتىپ وڭدەپ، حالىققا ۇسىنۋعا بولادى عوي. «العا، كومسومول، تۋىڭ قولىڭدا، العا، كومسومول، جەڭىس جولىندا» دەيدى. اۋەنى دە مىقتى. سونى «العا، جاسۇلان، تۋىڭ قولىڭدا، العا جاسۇلان، جەڭىس جولىندا» دەپ وزگەرتسەك، اۆتوردىڭ اۋەلگى يدەياسى اقتالماس پا ەدى. جاڭاعى جۇباننىڭ پوەزياسىنداعى «مەن قازاقپىننىڭ» دا مەڭزەۋى سول. ايتايىن دەگەنى وسى. بىراق ءماتىندى ىرىكتەۋ كەرەك. Ђكىنىشكە قاراي، بىزدە جالپاقشەشەي كوزقاراس قالىپتاسقان. ەشكىمنىڭ كوڭىلىن جىققىمىز كەلمەيدى. ءبارىن جاقسى دەپ اتاي بەرەمىز. «ە، ماعجان اقىن عوي» دەي سالامىز. بۇل نە؟ بۇل - ءبىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدىڭ ءالى دە رۋلىق پسيحولوگيامەن بايلانىسىپ جاتقاندىعى.
- وسىعان بايلانىستى ۇلى مۇحاڭنىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قوناق پەن رۋشىلدىق قازاقپەن كوممۋنيزمگە دە ىلەسىپ بىرگە بارادى» دەگەن ءسوزى بار عوي.
- ءيا. وسى «قاسيەت» ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا دا كەرى اسەر بەرەتىن جات قىلىق، جالعان عىلىمعا باستاپ تۇرعان دا وسى. رۋشىلدىق دەگەننەن شىعادى، كەلەسى جىلعا «ءبىر ەل، ءبىر كىتاپقا» بايلانىستى انەۋكۇنى كەڭەس بولدى. Ђتە جاقسى كورەتىن اعالارىم مەن دوستارىم قاتىستى. كوپتەگەن ۇسىنىستار بولدى. جەمە-جەمگە كەلگەندە، كەلەسى جىلى وقىلاتىن شىعارمالاردىڭ قاتارىندا ورالحان بوكەيدىڭ، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ جانە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «اق بىلەگى» تالقىعا ءتۇستى. ەگەر ءبىز ۇلتتىق يدەيانى ۇستانساق، ۇلتتىق كوركەم ويدىڭ باسىن ناسيحاتتاعىمىز كەلسە، ۇرپاقتارعا الاش يدەياسىن سىڭىرگىمىز كەلسە، جول «اقبىلەكتىكى» ەدى. ورىسشاعا اۋدارىلعان، بۇگىنگى وقىرمانعا تۇسىنىكتى جاعىنان كەلسە، ورالحاندىكى ەدى. (مۇنىڭ الدىندا ءۇش جىل پوەزياعا جول بەرىلىپ كەلگەن-ءدى). ءبىر قىزىعى، وسى جولى مۇقاعاليدىڭ پوەزياسىن ەمەس، «رايىمبەك، رايىمبەك» دەگەن داستانىن ۇسىنايىق دەگەن پىكىر بولدى. مۇنى ايتقان ءوزىمنىڭ جاقسى كورەتىن اعام. ارينە، داستاننىڭ كوركەمدىگى ءوز الدىنا. مەن مۇقاعاليدىڭ تۋعان باۋىرىنداي بولعان، شاكىرتتەرىنىڭ ءبىرىمىن. مەنىڭشە، مۇقاعاليدىڭ پروتەستىك، بۋنتارلىق پوەزياسىن ۇسىنۋعا بولار ەدى. كىم وعان قارسى بولماق؟ جوق، داستانىن ۇسىنادى. سول ارۋاق شاقىراتىن سوزدەر بار. بۇكىل قازاقستاننىڭ ورىس-قازاعى سونى وقي ما؟ رۋىنىڭ ار جاعىندا نە جاتىر؟ پاتريوتيزم بە، باسقا ما؟ دەگەنمەن «اقبىلەك» ءوتتى. بىراق جاڭاعىداي ويدىڭ ايتىلۋىنىڭ ءوزى، ءبىزدىڭ ءبىر جالعان نامىس، جالعان يدەولوگيا، جالعان سەزىم شەڭبەرىنەن شىعا الماي قالاتىنىمىزدى كورسەتەدى. Ђكىنىشتىسى، وسىنداي جالعاندىقپەن كوڭىلىمىزدى جالعاپ ءجۇرمىز. بۇل بۇل ما، جالعان عىلىم تەك ادەبيەت، ماتەماتيكا، بيولوگيا سالاسىنا عانا ەمەس، مەديتسينا سالاسىنا دا كىرىپ كەتكەنىنە تاڭ بولدىم. باسقا-باسقا مەديتسينادا جالعان عىلىم بولماۋ كەرەك قوي. مەن سونى كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستىپ، اۋىز ەكى سويلەستىم. سۇمدىق. الداعى ون-ون بەس جىلدا جاس عالىمدار جالعان عىلىممەن اينالىساتىن بولادى. وسىلايشا جالعان عىلىم العا شىعىپ، ناعىز كلاسسيكالىق عىلىم شەتتە قالماق. مۇنىڭ باستى سەبەبى، بىزدە تاۋەلسىز عىلىم جوق. تاۋەلسىز عىلىم بولماي ەشقانداي عىلىمي مەكەمەنىڭ ەركىندىگى بولمايدى. جالعان عىلىم دەگەن وسى. Ђكىنىشكە قاراي، كەزىندە ۇلتتىق يدەيا ءۇشىن كۇرەسكەن، قازىر بەلگىلى، ورتا بۋىنعا اۋىسقان عىلىم وكىلدەرى بيلىكتىڭ تىزگىنىنە يە بولا وتىرىپ، اۋزىمەن الاش، قولىمەن دوكترينا جازىپ كەتتى. بۇل وتە قاۋىپتى. مەن وسىدان تۇڭىلەم. بۇل ايتپايتىن شىندىعىم ەدى، بىراق ارىم شىداتپادى. امالسىز زاپىراندى سىرتقا اقتارۋعا تۋرا كەلىپ تۇر...
- «ۇرانىم - الاشتىڭ!..» ءبىرىنشى كىتابى جۇرتپەن قاۋىشتى. ال قالعان ەكى تومى نە بولىپ جاتىر.
- «ۇرانىم - الاش!..» اتتى تريلوگيانىڭ ءۇش كىتابى دا جازىلىپ بىتكەنىنە ەكى جىل بولدى. ەكىنشى كىتابىندا الاشتىقتاردىڭ تۇتقىنداعى تەرگەۋ ىستەرى، ياعني، 37 جىلعا دەيىنگى ۋاقىت قامتىلعان. ءۇشىنشى كىتاپ تەك اۋەزوۆتىڭ تۇتقىندالعان جىلدارىنا ارنالدى. ۇلى تۇلعانىڭ وتىزىنشى جىلدان باستاپ ءوزى ولگەنگە دەيىنگى كەزەڭى تولىق ەندى. جالپى، مەن وسى كىتاپتار ارقىلى كەڭەستىك جازالاۋ ساياساتى تۋرالى ويىمدى تاريحي، ارحيۆتىك قۇجاتتىق دەرەكتەرمەن اشكەرەلەپ بەردىم دەپ ەسەپتەيمىن. ال «بۇزىلعان بەسىك!..» كەنەسارى تۋرالى. وسىنىڭ ءبارىن جيناقتاپ كەلگەندە مەن قازاقتىڭ رەسەي يمپەرياسىنىڭ تابانىنا تۇسكەن ءۇش ءجۇز جىلدىق وتارلاۋ ساياساتىن جازىپ ءبىتتىم عوي دەپ ويلايمىن. سونىمەن شىعارما اياقتالىپ تۇر. Ђكىنىشكە قاراي، بۇل كەيىنگى ەكى كىتاپتا مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن شىعۋ كەرەك ەدى. بىراق قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن، جوسپاردان جىلدا ءتۇسىپ قالا بەرەدى. پالە دە ىزدەگىم كەلمەيدى، جالا دا جاپقىم كەلمەيدى. بىراق وسى مەملەكەتتىڭ تاريحى بولعاندىقتان، سول مەملەكەتتىڭ نازارى ارقىلى شىقسا دەپ ويلايمىن. وسى كىتاپتى ءبىتىرۋ ارقىلى ءوزىمنىڭ الپىس جىل ىشىندەگى ويلاعان-تولعاعان ىشتەگى قىجىلدارىمدى تولىق سىرتقا شىعاردىم دەپ ەسەپتەيمىن. الداعى ۋاقىتتا سول تاقىرىپتاردىڭ باسقا ءبىر قىرىنان كەلىپ، اۋەزوۆ تۋرالى ۇزاققا سوزىلىپ كەتكەن ەڭبەگىمدى، اباي تۋرالى، شاكارىم تۋرالى ەڭبەكتى ىڭعايلاستىرعىم كەلەدى. سودان كەيىن «جەتى جۇرت» دەگەن ماسەلەگە قاتتى كوڭىل ءبولىپ ءجۇرمىن. وعان بۇرىنعى «دۋلىعاعا» كىرمەي، جازىلماي قالعان دەرەكتەردى، سونىمەن قوسا كەيىنگى ون جىل ىشىندەگى زەرتتەۋلەردى كىرگىزسەم دەپ ويلايمىن. بىراق ول قاشان جۇزەگە اسادى، ونى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ءدال قازىر، ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ونىنشى عاسىردان باستاپ، ون جەتىنشى عاسىرعا دەيىنگى قىتاي دەرەكتەرىندەگى، قىتاي تىلىندەگى قازاق ءھام تۇرىك تەكتەس ۇلتتاردىڭ پوەزياسىنىڭ انتولوگياسىن جاساپ جاتىرمىن. كونە قىتاي تىلىنەن قالبان ىنتحانۇلى مەن ەركىن ءسىلامحانۇلى دەگەن جىگىتتەر جولما-جول اۋدارادى. مەن كوركەم اۋدارماسىن جاساۋدامىن. ەگەر وسى ەڭبەك ءساتتى اياقتالسا، وسى كۇنى ايتىپ جۇرگەن «بار تاريح قىتايدا جاتىر عوي» دەگەن اڭساردىڭ ءبىر پاراسىن قاناعاتتاندىراتىن سياقتى. وسى ارقىلى تاريحتىڭ ءبىر جالعانباعان ءجىبىن جالعاپ كەتەر ەدىم. ار جاعىن قالعان ۇرپاق وزدەرى زەرتتەپ الار. قالعانىن ءومىر كورسەتەر. دەگەنمەن كوركەم جانرعا ياعني پوەزياعا قايتىپ ءبىر ورالۋىم كەرەك.
- تۇرسىن اعا، جالپى الاشتانۋ ماسەلەسىنە قالاي كەلدىڭىز؟
- «ۇرانىم - الاشتىڭ» ءۇش كىتابىن اياقتاپ بولعاننان كەيىن، وعان سوڭعى ءسوز جازۋ ورايىندا ويلاندىم: «وسى الاش يدەياسىنا قايتىپ مەن كىرىپ كەتتىم، نەعىپ ەرتە بايلاندىم» دەپ. سودان وتكەن كۇندەردى ەسكە تۇسىرسەم، بۇل اكەمنەن باستالىپتى. مەنىڭ اكەم قۇداكەلدى 1931-32 جىلدارى وسى الاشتىڭ شىرعالاڭىنا ۇشىرادى. ول كىسى ايتىپ وتىرۋشى ەدى، «اقاڭ با، اقاڭ اكەمىز عوي» دەپ. باسقاعا ءتىل تيگىزىپ جاتساڭ، جامانداپ جاتساڭ ۇندەمەيتىن، ال بىرەۋ احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ اتىن اتاپ بىردەڭە دەسە، سىپىرتا جونەلەتىن. سودان كەيىن: «قينامايدى اتقانى، قينامايدى تۇرمەسىنە جاپقانى. قينايدى تەك ءوز ءيتىڭنىڭ بالاعىڭنان قاپقانى» دەگەن ولەڭىن ايتىپ وتىراتىن. جالپى مەنىڭ ۇستازدان جولىم بولدى. جاڭگىر يسايىنوۆا دەگەن اپاي 5-كلاستا ادەبيەتتەن ساباق بەردى. «اباي جولىن» تالداعان كەزدە شىبىننىڭ ىزىڭى عانا ەستىلەتىن. كەرەمەت جان ەدى. شىعارمانى تالداعان كەزدە ونى وقىماساڭ دا، وقىعانداي اسەر الاتىنسىڭ. قازىر ول كىسى ءتىرى، جاسى 83-كە كەلدى. جاقىندا بارىپ، كەزدەسىپ، وتكەن كۇندەردى ەسكە الىپ، كوز جاسىمىزدى ءبىر سىعىپ الدىق. قىسقاسى، ءبىزدىڭ اۋىلدا ابايدى بىلمەسەڭ، اۋەزوۆتى بىلمەسەڭ، ادام ەمەسسىڭ. مەن ءسۇيتىپ «اباي جولىن» بەسىنشى كلاستا ءجۇرىپ وقىپ شىقتىم. بىردە «اباي جولىنداعى» جاعىمسىز كەيىپكەر ءازىمحان جونىندە شىعارما جازدىق. جاڭاعى ءازىمحان ءوزى سويلەپ وتىرعاندا بۇكىل قازاقتىڭ قامىن ويلايدى. ال اۆتورلىق تەكستە، ابايعا ءسوز اۋىسقاندا كەكەتەدى. بۇل قالاي؟ اۋەزوۆ: «ءازىمحان وبرازىن دۇرىس جازباعان با، بۇل كىم؟» دەپ سۇراق قويمايمىن با؟ سويتكەندە جاڭگىر مۇعالىمنىڭ جولداسى، توكەن عابدۋللين دەگەن ماتەماتيكادان ساباق بەرەتىن اعاي: «ءاي، ول تۋرالى بىلگىڭ كەلسە، سەن ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋىن» وقى دەدى». سودان ءازىمحاندى تاۋىپ الاسىڭ دەدى. ءسۇيتىپ ول ايتقان ساكەننىڭ كىتابىن وقىپ كەپ جىبەرسەم، جاڭاعى ءازىمحان ءاليحان بوكەيحانوۆ بولىپ شىقتى. ەندى «تار جول، تايعاق كەشۋ» جونىندە شىعارما جازبايمىن با. «سەيفۋلليندە جاقسى، بىراق الاشتى دۇرىس كورسەتپەگەن، ءاليحان - قازاقتىڭ قامىن ويلاعان ازامات. دەمەك، اۋەزوۆ ءوز كىتابىندا ءازىمحان وبرازىن دۇرىس بەرمەگەن» دەپ تۇرىپ كەلتىردىم. الگىنى كلاسس بولىپ تالدادىق. اقىرى ونداي شىعارما جازعانىم ءۇشىن، اتا-انالار جينالىسىنا سالىپ، مەنى «ءازىمحاندى، ءاليحاندى دارىپتەدى» دەپ مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەردى. بىراق ارتىنان مەكتەپكە قايتا الدىردى. سول مەكتەپتە ءجۇرىپ ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «ءЂمىر مەكتەبىن» وقىدىم. وندا دا «ماعجان وڭباعان، بۋرجۋاز، بىراق ماعان كوستيۋمىن بەردى، ماعجان ماحاببات ولەڭدەرىن جازۋشى ەدى، بىراق ماعان اياق كيىم بەردى، ماعجان مەنى ومبىعا الىپ كەلىپ وقۋعا ءتۇسىردى، قاسىنا الىپ جاتتى. ول وڭباعان ەدى، كۇيدىم-ءسۇيدىم دەگەن ولەڭدەرىن وقيتىن، مەن جاسامپاز قوعام جايلى، تاپتىق ولەڭدەرىمدى وقيمىن. «سەن تاپ-تاپ» دەپ جازا بەرەسىڭ تاقىلداما دەيتىن-دەيتىن» دەپ باياندالادى. بىلاي قاراساڭ ماعجاندى جامانداپ قويادى، بىراق جاساعان جاقسىلىعىن جوققا شىعارمايدى. وسىدان-اق الاش ۇلدارىنىڭ جامان بولماعانىن، قايتا ەلىنە قامقور بولعانىن ءتۇيسىندىم. سودان ۋنيۆەرسيتەتكە كەلگەن كەزدە رىمعالي نۇرعاليەۆكە تاپ بولدىم. «ويان قازاق» پەن «باقىتسىز جامالدى» جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ پەن ساپارعالي بەگاليننىڭ ۇيىنەن اكەپ ءوزىنىڭ ۇيىندە وقىتتى. ءبىرىنشى كۋرستا جۇرگەندە. ودان كەيىن قايىرجان بەكحوجينگە تاپ بولدىم. اقىرى سونداي ۇستازدارىمنىڭ ارقاسىندا وسى جولعا ءتۇستىم.
- ۇلتتىق يدەيا دەپ جاتامىز. «ول بىزدە جوق» دەپ تە ايتامىز. نەگە ءبىز ۇلتتىق يدەيانى سول الاش ازاماتتارىنىڭ ەڭبەكتەرىنەن ىزدەمەيمىز?
- وسى ءۇش كىتاپ مەنىڭ الاش تۋرالى جالپى ويىمدى بىلدىرەدى. وسى كىتاپتارعا بارلىق جيعان-تەرگەنىمنىڭ 25-30 پايىزى ەندى. ەندى ءبىر ويىم «ءبىرتۇتاس الاش يدەياسى» دەگەن تەك قۇجاتتارعا قۇرىلعان بەس ءتۇرلى جۇيەگە بولىنگەن تۇجىرىمدامانى جارىققا شىعارۋ. الدا، ياعني، قازاق ۇلتىنىڭ الدىندا الاش ارداگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ىشىندەگى يدەياسىن الىپ تۇجىرىمداپ شىعارۋ مىندەتى تۇر. ءتىل تۋرالى جازعاندارىن تىلشىلەر، ادەبيەت جونىندەگىسىن ادەبيەتشىلەر، تاريح جايلى ايتقاندارىن تاريحشىلار جان-جاقتى زەرتتەپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىنا الىپ كەلۋ پارىزىمىز. Ђزگەنى بىلاي قويعاندا، بۇلاردىڭ ەشقايسىسى تولىق زەرتتەلگەن جوق. ءبىز ءالى كۇنگە ولاردىڭ سوتتالعانىن، قۋعىندالعانىن، تۇرمەدەگى ومىرلەرىن ايتۋمەن ءجۇرمىز. بۇل دا كەرەك. بىراق ولاردىڭ ارقايسىسىن كولەڭكەدەن الىپ شىعىپ، جان-جاقتى زەرتتەپ، تالداپ ەلگە ۇسىنا ءبىلۋىمىز قاجەت. ءبىز سوندا عانا ۇلتتىق يدەيامىزدى نەگىزدەيمىز. سول الاش يدەياسى تۇجىرىمدالىپ بىتكەن كەزدە، ورتاعا الاش يدەياسى شىعادى. سول ۇلتتىق يدەيا بولۋى ءتيىس. مەن سول كۇندى ارماندايمىن.
اڭگىمەلەسكەن
سەيسەن امىربەكۇلى

«ايقىن» گازەتى