قازاقتىڭ كونە ەسەبi بويىنشا ءار جىلدىڭ، ءار ايدىڭ وزiنە ءتان سيپاتى، سول سيپاتىن كورسەتەتiن ەرەكشە بەلگiلەرi بولعان. بۇرىنعى قازاق ەسەپشiلەرi بۇل بەلگiلەردi جازباي تانىپ، سول جىلدىڭ، نەمەسە سول ايدىڭ ەلگە بەرەرi نە، الارى نە - ءبارiن دە الدىن الا مولشەرلەپ وتىرعان. جىل قايىرۋ ەسەبi جاڭا ەرادان بۇرىن پايدا بولسا كەرەك. جالپى شىعىس حالىقتارىندا جىل ون ەكiگە بولiنەدi دە، ون ەكi جانۋاردىڭ اتىمەن اتالادى. الايدا، وسى ون ەكi جىلدىڭ ارقايسىسىنىڭ وزiنە تيiستi ەرەكشەلiكتەرi بولعان. وسى ەرەكشەلiكتەردi نەگiزگە العان قازاق ەسەپشiلەرi جىلدىڭ تسيكلدi ەسەپتەۋ ءادiسiن پايدالانعان.

ەرتەرەكتە قازاقتار 60 جىلدىق تسيكلدi پايدالانعان دەگەن دە بولجامدار بار. بiراق بۇعان ناقتى دالەل جەتكiلiكسiز. دەگەنمەن مەشiن جىلىنىڭ بiرi «تەمiر مەشiن» (كەيدە تاس مەشiن دەلiنەدi) اتالۋى الپىس جىلدىق تسيكلدەن قالعان بەلگi بولۋى دا مۇمكiن.

قازاق جىلناماشىلارىنىڭ كوپ قولدانعانى - 144 جىلدىق تسيكلدi جىل ەسەبi. بۇل ەسەپ بويىنشا، ءار جىل ون ەكi ءتۇرلi. تۇركi حالىقتارىنىڭ كوبi وسى 144 جىلدىق تسيكلدi پايدالانعان بولسا كەرەك. وسى تسيكل بويىنشا قويان جىلىن ون ەكiگە بولەدi. ولار: 1) اق قويان، 2) ور قويان، 3) قارا قويان، 4) كوك قويان، 5) كوكشە قويان، 6) سارى قويان، 7) قىزىلكوز قويان، 8) قوڭىر قويان، 9) سۇر قويان، 10) سۇرشا قويان، 11) بۋرىل قويان (جىڭعىل اراسىندا بولادى) 12) بورتە قويان (بوكتەرلەردە بولادى). الدا كەلەتiن جىلدىڭ قانداي جىل ەكەنiن ەسەپشiلەر الدىن الا بولجاپ بiلiپ وتىراتىن.

قازاقتىڭ كونە ەسەبi بويىنشا ءار جىلدىڭ، ءار ايدىڭ وزiنە ءتان سيپاتى، سول سيپاتىن كورسەتەتiن ەرەكشە بەلگiلەرi بولعان. بۇرىنعى قازاق ەسەپشiلەرi بۇل بەلگiلەردi جازباي تانىپ، سول جىلدىڭ، نەمەسە سول ايدىڭ ەلگە بەرەرi نە، الارى نە - ءبارiن دە الدىن الا مولشەرلەپ وتىرعان. جىل قايىرۋ ەسەبi جاڭا ەرادان بۇرىن پايدا بولسا كەرەك. جالپى شىعىس حالىقتارىندا جىل ون ەكiگە بولiنەدi دە، ون ەكi جانۋاردىڭ اتىمەن اتالادى. الايدا، وسى ون ەكi جىلدىڭ ارقايسىسىنىڭ وزiنە تيiستi ەرەكشەلiكتەرi بولعان. وسى ەرەكشەلiكتەردi نەگiزگە العان قازاق ەسەپشiلەرi جىلدىڭ تسيكلدi ەسەپتەۋ ءادiسiن پايدالانعان.

ەرتەرەكتە قازاقتار 60 جىلدىق تسيكلدi پايدالانعان دەگەن دە بولجامدار بار. بiراق بۇعان ناقتى دالەل جەتكiلiكسiز. دەگەنمەن مەشiن جىلىنىڭ بiرi «تەمiر مەشiن» (كەيدە تاس مەشiن دەلiنەدi) اتالۋى الپىس جىلدىق تسيكلدەن قالعان بەلگi بولۋى دا مۇمكiن.

قازاق جىلناماشىلارىنىڭ كوپ قولدانعانى - 144 جىلدىق تسيكلدi جىل ەسەبi. بۇل ەسەپ بويىنشا، ءار جىل ون ەكi ءتۇرلi. تۇركi حالىقتارىنىڭ كوبi وسى 144 جىلدىق تسيكلدi پايدالانعان بولسا كەرەك. وسى تسيكل بويىنشا قويان جىلىن ون ەكiگە بولەدi. ولار: 1) اق قويان، 2) ور قويان، 3) قارا قويان، 4) كوك قويان، 5) كوكشە قويان، 6) سارى قويان، 7) قىزىلكوز قويان، 8) قوڭىر قويان، 9) سۇر قويان، 10) سۇرشا قويان، 11) بۋرىل قويان (جىڭعىل اراسىندا بولادى) 12) بورتە قويان (بوكتەرلەردە بولادى). الدا كەلەتiن جىلدىڭ قانداي جىل ەكەنiن ەسەپشiلەر الدىن الا بولجاپ بiلiپ وتىراتىن.

شىعىس حالىقتارىنىڭ بiرازى 60 جىلدىق تسيكلدi ەسەپتەۋ ءادiسiن پايدالانادى. 60 جىلدىق تسيكل بويىنشا ءاربiر جىل 5 ءتۇرلi بولادى. مىسالى، قىتاي جىلناماشىلارىنىڭ ەسەبiنشە جىل تۇرلەرi «التىن، سۋ، اعاش، توپىراق، وت» دەپ بولiنەدi. مىسالى، قويان جىلى التىن قويان، اعاش قويان، سۋ قويان، وت قويان، توپىراق قويان بولىپ جiكتەلەدi. جىلدىڭ قاسيەتتەرi وت، سۋ، اعاش، توپىراق التىن (مەتالل) سياقتى زاتتاردىڭ قاسيەتiنە بايلانىستى جورامال جاسالادى.

شاياحمەت جاڭگiرۇلى «جىل توپشىلارى» اتتى ەڭبەگiندە «جىلناماشىلار قوياننىڭ تابانى جالپاق، ءجۇرiسi دىبىرسىز، ەپشiل، جۇيرiك، جۇندەرi مايدا بولىپ، بۇلار كۇندiز جۇرمەي جاتاققا (جىمىندا - ي. نۇراحمەت) جاتاتىندىقتان، قويان جىلدارىندا (كوكشە قوياننان باسقالارى) قار قالىڭ جاۋسىن، ياكي جاۋماسىن، قىسى جىلى، بورانى از، اياز جوق، قىس اياعى قىسقا بولادى دا، جاز ەرتە شىعادى. جاز كوكتەمدi, ءشوپ قۇنارلى، مال سەمiرگiش بولاتىنى ايتىلادى» دەيدi. بۇل - قويان جىلدارىنا بەرiلگەن جالپىلىق سيپاتتاما. قويان جىلى تۋرالى: «قوياننىڭ تابانى جالپاق، ءجۇنi مايدا»، «قويان جىلدىڭ قوزىسى - سيىر جىلدىڭ تۇساعى» دەگەن ماتەلدەر بار. بۇدان قويان جىلىنىڭ مالعا، اسiرەسە، قويعا جايلى بولاتىنىن كورەمiز.

جىل ەسەپشiلەرiنiڭ تاجiريبەلەرi بويىنشا جىلدىڭ جاقسى بولۋى ءۇش جاقتان باعالانادى. بiرi, مالعا جايلى، مالشىعا قۇت بولاتىن كۇننiڭ جىلىلىعى مەن ءشوپتiڭ قۇنارلىلىعىن ولشەم ەتەدi. ەكiنشi, ەلدiڭ بەيبiت، زاماننىڭ تىنىشتىعىن ولشەم ەتەدi. بۇل رەتتەردە قويان جىلى جامان جىل دەلiنبەگەن. ۇشiنشiدەن، قازاق ۇعىمىندا كەلەر ۇرپاقتىڭ قانداي ادام بولماعى جىلعا بايلانىستى دەپ قارايدى. بۇل تۋرالى جىل ەسەپشiلەرi قويان جىلىن سونداي جاقسى اتامايدى.

«قويان جىلدارى تۋىلعان بالا قورقاق، ات ۇركەك كەلەدi» (شاياحمەت جاڭگiرۇلى) دەپتi. تiپتi بالالاردا ەرiنi جىرىق تۋاتىندار دا بولاتىن كورiنەدi. قويان ءالجۋاز، قورقاق جانۋار بولعاندىقتان بۇل جىلى تۋعان بالادان ەل قامىن ويلايتىن ۇلكەن ازامات شىعا قويماسا كەرەك.

الايدا، بۇل تۇجىرىمدار قويان جىلدارىنىڭ جالپىلىق سيپاتىن كورسەتسە دە، بارiنە سايكەس كەلە بەرمەيتiن كورiنەدi. ونى «كوكشە قويان كiرگەندە كول سۋالعان، مال جەلiنi ءسۇت بەرمەي ول سۋالعان» دەگەن حالىق ولەڭiنەن دە كورۋگە بولادى. جالپى قوياننىڭ ون ەكi ءتۇرi ون ەكi ءتۇرلi بولىپ كەلەدi.

«اق قويان» - ءجۇنi قارداي اپپاق، دەنەسi باسقا قويانداردان كەسەك، تاۋلى جەردە بولادى.

«اق قويان» كiرەتiن جىلى اق ءتۇستi مالدىڭ تويىنىسى جاقسى بولادى دەيدi. سونىمەن بiرگە تاۋلى جەردiڭ قويانى اپپاق بولاتىن كورiنەدi ەكەن.

«اق قويان» جىلى قار قالىڭ بولعانىمەن، كۇن اسا سۋىق بولماي، بوران از سوعىپ، قىس ەرتە شىعادى ەكەن. بۇل تۋرالى عاراپiل مۇساجانۇلى:

اق قويان قارىڭ قالىڭ، بورانىڭ جوق،

بولعانمەن تۇماۋ پۇشپاق «قوناعىڭ» كوپ.

كۇزەتكە كەبەنەكسiز مالشى شىققان،

قورىقپاي اياز قىسىپ توڭامىن دەپ، - دەپ جىرلاعان ەكەن. دەمەك، «اق قويان» جىلى اۋا رايى جايلى بولعانمەن، تۇماۋ كوپ بولاتىن كورiنەدi.

بۇل جىلى قار قالىڭ بولسا دا ۇلپا كۇيiندە جاتادى، جىلقى جايىلىسپەن قىستان شىعادى. ال قار قالىڭ بولعاندىقتان سيىرعا دالا جايىلىسى قيىنداۋ كەلەتiن بولسا كەرەك. مۇنى ارعىنبەك اپاشبايۇلى:

قوياندا جىلقى سەمiز، سيىر ارىق،

ەشكiنiڭ ونان بەتەر كۇيi عارiپ،

توقتاماي قارى قالىڭ ويپاڭ جەرگە،

كەتەدi قىر ساعالاپ كيiك اۋىپ،

- دەپ تۇيiندەپتi. وسىدان «اق قويان» جىلىنىڭ ءار تۇلiككە بiردەي جايلى بولمايتىنىن دا بايقاۋعا بولادى.

«اق قويان» جىلى تۋعان ەر بالانىڭ مiنەزi كەڭ، جۇمساق، كەك ساقتامايتىن اق كوڭiل بولادى. رۋحى ءالسiز، باسقالارعا جالتاقتاعىش كەلەدi. قىز بالا مەيiرiمدi, بەرەكەلi بولادى دەيدi.

«ور قويان» - جونىندا، جاعىندا قوڭىرقاي جولاعى (ساعالى) بار بوزشا قويان.

ور-ور قويان، ور قويان،

ور قويان اتتى بiر قويان،

ون ەكi كوجەك اتاسى،

قاۋدىر قۇلاق شال قويان دەپ، - شالگيز جىراۋ جىرىندا ايتىلاتىن ور قويان وسى.

«ور قويان» كiرەتiن جىلى اقسەلەۋ بويلاپ ءوسiپ، ور قويان كوبەيەدi. اشا تۇياقتى مالدا «ساربۋىن» (اقساق ) اۋرۋى كوبەيiپ، جىلقى تاسىرقاعىش كەلەدi.

ور قوياننىڭ باۋىرى اقشىل كەلەدi. «ور قويان» جىلى تاۋلى جەرلەردە قار از، وي جەرلەردە قار قالىڭ تۇسەدi ەكەن. بۇل جىلى كۇشتi بوران سوقپاسا دا جاياۋ بوراسىن كوپ سوعاتىن كورiنەدi. تاۋلى ءوڭiردiڭ قارىن جاياۋ بوراسىن ۇرلەپ جەردi قارايتىپ كەتەدi دە، ويلى جەرلەردە جەلەمiك كوپ بولىپ قار سiرiلەنiپ، مالدىڭ جiلiنشiگi قوتىر-جارا بولىپ، كوكتەمگە تامان پىراق، كوتەرەم كوپ شىعادى. بiراق جۇت بولمايدى دەلiنگەن.

بۇل جىلى تۋعان ەر بالا ەكi ءسوزدi, اشۋى قاتتى، اقىلى ازداۋ، جول تاپقىش، سوزدەن گورi iسكە شەبەر كەلەدi. قىز بالا وسەكشi, وتiرiكشi, اڭگiمەشiل، ازiلكەش كەلەدi ەكەن.

«قارا قويان» - اسا سيرەك كەزدەسەدi, ءجۇنi كوكشiل قارا بولىپ كەلەدi.

قارا قويان كiرەتiن جىلى وزەن بويلارىندا، قوعالى جەرلەردە قارا قويان كوبەيiپ، تاۋدا قويان ازايىپ، تۇلكi ويعا تارتقىش كەلەتiن كورiنەدi.

«قارا قويان» كiرگەن جىلى قىسى قارسىز، قارا سۋىقتى بولىپ، تۇماۋ كوبiرەك بولادى ەكەن. جازدا مالدىڭ اعى تارتىڭقى. «قارا قويان» جىلى قارا ءتۇستi مالدىڭ ەتiنiڭ دارiلiك قۋاتى كۇشەيەدi. قارامىق، سۋ شەشەك سياقتى جۇقپالى بورتكەندەردiڭ ميكروبى قوزعىش كەلەدi.

قارا قويان جىلى تۋعان ەر بالانىڭ مiنەزi وتە قاتتى بولىپ، اينالاسىنا كەسiرi كوبiرەك تيەدi ەكەن. ويلاعان ويىن قايتكەندە iسكە اسىراتىن ەركi مىقتى، قىز بالا قولى تار، ءسوزi مايدا، دiلi قاتتى، ايتقانىنا ەل تەز يلانعىش، بەرەكەلi, قاسىن دوسىنا اينالدىراتىن پەيiلi كەڭ كەلەدi. ەرiنە زيانى كوپ تيەدi دەپتi. دوستارىنا پايدالى iسi كوپ بولادى.

«كوك قويان» - ءجۇنi اقكوك، دەنەسi كiشiلەۋ قوياننىڭ ناشار تۇقىمى سانالادى.

كوك قويان كiرەتiن جىلى قوياننىڭ ءتۇسi قارا كوك بولادى. كوكشiل مال سەمiز، اق مالدىڭ تويىنىسى كەم بولاتىنى ايتىلىپتى.

«كوك قويان» جىلى كوكتەم جاقسى بولادى. الايدا، ءشوپتiڭ جۇعىمى ازداۋ بولىپ، كۇزدە مال ەرتە سۋالىپ، ەرتە ارىپ كەتەدi ەكەن. قىسىندا قار ازداۋ تۇسەتiندiكتەن وي ولكەلەردە دە، تاۋلى وڭiرلەردە دە جۇت بولمايدى.

بۇل جىلى تۋعان ەر بالا سوزiندە سەنiم جوق، ۋادەسiندە تۇرمايتىن، بiراق، ەشكiمگە زيان-زاردابى تيمەيتiن، تابىسى كوپ، بەرەكەسi جوق، بوس ءسوزi كوپ، شەشiمدi تەز قابىلداعىش، قولى اشىق جومارت بولادى دا، قىز بالا سىرتى سۇلۋ، مiنەزi جايسىزداۋ، وسەكشi, تiلi اششى، ءوز ورتاسىنا بەدەلدi, بiر كورگەن ادامعا جاقسى اسەر قالدىراتىن، شەشەن بولىپ كەلەدi.

«كوكشە قويان» - دەنەسi iرi, ءجۇنi كوكسۇر، بالاق تاۋلاردا جاسايتىن قويان.

كوكشە قويان كiرەتiن جىلى كوكشە قويان كوبەيiپ، جاز ورتاسىندا شەگiرتكە قاپتاپ، ءشوپ ەرتە قۋرايدى. مالدىڭ تويىنىسى ناشار. يت ۇلىعىش، سيىر موڭiرەگiش كەلەدi.

«كوكشە قوياننىڭ» جىلى كوكتەم ناشار، ءشوبi قۇنارسىز، قىسى اپاتتى، وتە سۋىق. قىستا قار ارالاس جاڭبىر جاۋادى دا، جەر كوكشە مۇزعا اينالىپ قاتىپ قالادى. سوندىقتان، قاي تۇلiككە بولسا دا اۋىر تيەدi. «كوكشە قويان» جىلى تۋرالى:

قوياننىڭ ساقتا، ءتاڭiرiم، كوكشەسiنەن،

تەسiلدi تەرi شارىق وكشەسiنەن.

تەرەم دەپ قاراسۋدىڭ ءۇش بۇرىشىن،

ءبولiندi تاقىر شالبار بوكسەسiنەن ء(ۇش بۇرىش - سۋدا بولاتىن، جاڭعاق تەكتi جەمiس), - دەگەن ولەڭ بار ەكەن. قويان جىلدىڭ جۇتىن ابiقاي نۇرتازين «تاس مەشiن» پوەماسىندا: «جۇت كوردiم جەتi جاستا «قويان» دەگەن»، - دەيدi. اقىن ابiقاي نۇرتازين 1871 جىلى تۋعان. ەندەشە كوكشە قوياننىڭ جۇتى 1878 نەمەسە 1879 جىلدارى بولعان. كەلەسi كوكشە قويان جىلى 1879 جىلدان باستاعاندا 144 جىلدا، ياعني 2023 جىلى كەلسە كەرەك.

كوك قويان، كوكشە قويان جىلدارى كوكشiل مال سەرگەك، جازدا تويىنعىش، قىستا ەت ۇستاعىش كەلەتiن كورiنەدi.

كوكشە قويان جىلى تۋعان ەر بالا بiربەتكەي، باتىل، قىڭىر، ءوزiن ءوزi جوعارى سانايتىن ءوزiمشiل كەلەدi. بiراق سوزiنە ەل ەرمەيدi, ەلگە قادiرi ازداۋ. ال، قىز بالا مiنەزi قاتال بولسا دا، كوڭiلi جۇمساق، كوز جاسى كوپ، جوق نارسەگە جىلاعىش كەلەدi. بۇل جىلى تۋعان قىزداردان كوزiندە «جاس ۇياسى» بار ادام كوپ كەزدەسەدi, ونداي ادامنىڭ پالەسi جارى مەن بالالارىنا كوپ تيەدi ەكەن.

«سارى قويان» - بۇل قوياندا وتە سيرەك كەزدەسەتiن ءتۇس.

سارى قويان كiرەتiن جىلى قوياننىڭ ءتۇرi قىزىل سارى، قارساق ءجۇن بولىپ كەلەدi. بiراق قويان كوپ بولمايدى. سارى مالدىڭ تويىنىسى ناشار بولادى.

«سارى قويان» جىلى جاز قۋاڭ بولسا دا، ءشوپ قۇنارلى بولىپ، مال جاقسى تويىنادى. قىستان ەتiن ساقتاپ كۇيلi شىعادى. قىستا قار جۇقا بولادى. سارى اۋرۋ، سۇزەك كوپ بولىپ، ادامدا شىعىن بولادى. سارباس سىزداۋىق قاپتايدى. بۇل جىلى تۋعان ەر بالا ۋايىمشىل، iسiنە ۇقىپتى، قىز بالا اۋرۋشاڭ كەلەدi دەلiنگەن.

«قىزىلكوز قويان» - قىزىل كوز اق قويان. «قىزىلكوز قويان» كiرەتiن جىلى قويان از بولادى، جازدا مال سۇزiسكiش كەلەدi. قورادان مال كوپ ۇركەدi. اق ءتۇستi مالدار ەت المايدى. ادامدا كوز اۋرۋى كوپ بولادى.

«قىزىلكوز قويان جىلى» ءشوپ قۇنارسىز، مال ارىق بولادى. اق ءتۇستi مالدا كوكقارىن اۋرۋى كوپ كەزدەسەدi. قار قالىڭ بولعانىمەن ەرتە كەتەدi دە، ارتىق جۇت بولمايدى. قىزىلكوز قويان جىلى تۋعان ەر بالا دۇنيەقور، ۇساقشىل، پالەقور كەلسە، قىز بالا پىسىق، قولى بەرەكەلi بولادى ەكەن.

«قوڭىر قويان» - ءجۇنi قوڭىرقاي سۇرى، دەنەسi iرi كەلەدi. «قوڭىر قويان» كiرەتiن جىلى قويان كوپ، ءتۇسi قوڭىر بولىپ كەلەدi. جازدا تۇيەگە كاتەر كوپ بولادى. باس اۋرۋى بار ادامدار ول جىلى اۋىرمايدى. جاس بالالاردىڭ جىلاۋى ازايادى. قوڭىر قويان جىلى جاز قوڭىر سالقىن، ءشوپ سiلبi, بiراق، قىستا قار جۇقا بولىپ، كۇن اسا سۋىق بولمايدى ەكەن. مالدىڭ تويىنىسى جاقسى بولماسا دا، قىستان امان شىعادى. بۇل جىلى تۋعان ەر بالا ەل الدىنا ءتۇسۋدi ماقسات تۇتپايتىن، قوڭىر قالتا، قاراپايىم، مومىن، ەرiنشەك جالقاۋ كەلەدi. ات سۇرiنشەك بولادى. قىز بالا مiنەزدi, بەرەكەشiل كەلەدi ەكەن.

«سۇر قويان» - ويلى جەرلەردە كوپ كەزدەسەتiن ءجۇنi سۇرجاعال قويان. «سۇر قويان» كiرەتiن جىلى قوياننىڭ ءتۇسi سۇر بولىپ، وزدەرi توپتالىپ جۇرەدi. ادامدا تەرi اۋرۋلارى كوپ بولادى. جەمiس-جيدەك قىسىراپ قالادى.

سۇر قويان جىلى جاز قۋاڭ، شوپتە الاقۇرت اۋرۋ كوپ بولادى. قىستا قار وتە جۇقا، كۇن جىلى بولعاندىقتان جۇت بولمايدى دەلiنiپتi. بۇل جىلى تۋعان قىز بالا ءسوزi از جۋاس كەلەدi. ۇل بالا وتە جاسىق، سوزگە ەرگiش كەلەتiن كورiنەدi.

«سۇرشا قويان» سۇر قوياننىڭ بiر ءتۇرi, قامىستى، شيلi وڭiرلەردە بولادى. سۇر قوياننان گورi اقشىلداۋ كەلەدi. «سۇرشا قويان» كiرەتiن جىلى، قوياننىڭ ءتۇرi سۇرعىلت بولىپ كەلەدi. جازدا قويان كوپ ولەدi, قارشىعا كوبەيiپ كەتەدi. جاۋىن-شاشىن ازداۋ بولىپ، مال جاقسى تويىنباي قالادى. ادامدا قىزىلشا كوپ شىعادى. جۋسان كوكتەمەي قالادى.

«سۇر قويان» جىلى جاز جاڭبىرلى، جەردiڭ كوكتەمi جاقسى، بiراق مالدىڭ تويىنىسى تەگiس بولمايدى. قىستا قار از تۇسەدi دە، مال جايىلىستان تارىقپاي كۇيلi شىعادى ەكەن.

بۇل جىلى تۋعان ەر بالا كەدەي بولادى، وتiرiكشi, اڭعارىمسىز كەلەدi. تiلiنەن زيان شەگiپ جۇرەدi. بiرەۋگە ادەيiلەپ قاستىق ويلاماسا دا، جاقىن ادامدارىنا زيانى كوپ تيەدi. جىلناماشىلار مۇنى «ات سۇرiنشەك، ۇل ەرiنشەك» دەپ قورىتىپتى. سىيىمسىزداۋ كەلەدi. قىز بالا مiنەزi جۇمساق، كوڭiلشەك كەلەدi.

«بۋرىل قويان» جىلى مولشىلىق بولادى دەيدi. بۋرىل قويان - جىڭعىل، سەكسەۋiل اراسىندا، قۇمداۋىت جەردە جاسايتىن جانۋار.

بۋرىل قويان كiرەتiن جىلى قۇم كوشكiش، قاڭباق كوپ وسەدi. قوياننىڭ ءتۇرi بۋرىلداپ كۇزدە كوزگە كوپ كورiنبەيدi. ادامنىڭ شاشى اعارعىش، تەرi اۋرۋلارى كوپ كەزدەسەدi.

«بۋرىل قويان» جىلى كوكتەم ءار جەردە ءار ءتۇرلi بولىپ، جازى قۋاڭ كەلەدi. قىسى قارا سۋىقتى بولعانىمەن قار از، جەر بەتi بۋرىلداپ قانا قار تۇسەدi.

«بۋرىل قويان» جىلى تۋعان ەر بالا ەكi ءسوزدi, مiنەزسiز، پايداكوس، پىسىق بولادى. قىز بالا وسەكشi, تiلi اششى كەلەدi.

«بورتە قويان» بوكتەردە بولادى. «بورتە قويان جىلى» مالعا جايلى، جانعا جايسىز جىل ەكەن. بورتە قويان كiرەتiن جىلى ءشوپ جاز ورتاسى اۋا قۋارىپ، اعاش جاپىراقتارىن كوكتەي تاستايدى. سۋ ەرتە سۋيدى.

«بورتە قويان» جىلى جون تاۋلاردا قار قالىڭ، بوكتەردە، بالاق تاۋلاردا قار جۇقا تۇسەدi. كۇن بورانسىز بولعاندىقتان قار ۇلپا كۇيiندە جاتادى. قىسى مالعا جايلى كەلەدi. ادامعا اۋىرتپالىق كوپ تۇسەدi, جاس ءولiم كوپ بولادى.

بورتە قويان جىلى تۋعان ەر بالا دالابەزەر، ءۇي تiرشiلiگiنە ولاق، اڭقاۋ كەلەدi. ال قىز بالا ادۋىن مىقتى، تiلi وتكiر، اۋزىنا كەلگەن ءسوزدi iرiكپەيتiن بەيپiل اۋىزداۋ كەلەتiن كورiنەدi.

قاي جىلى تۋعان بالانىڭ قانداي ادام بولاتىنى تۋرالى ايتىلعان پiكiرلەردە قايشىلىق بار سياقتى كورiنەتiنi راس. بiراق، ادامنىڭ قاي جىلدا تۋعانى عانا ەمەس، جىلدىڭ قاي مەزگiلiندە، كۇننiڭ قاي مەزگiلiندە تۋعانى دا ماڭىزدى. ونان قالسا، اۋا رايىنىڭ قانداي بولۋى دا ادام بولمىسىنا اسەر ەتەدi. سوندىقتان قويان جىلى تۋعان ادامدار اتالعان كەمشiلiكتەر مەن ارتىقشىلىقتاردىڭ ءبارiن ءوز باستارىنان iزدەمەۋi كەرەك. ولاردىڭ بiر ادامدا بiرi بولسا، بiرi بولمايتىنى انىق.

بۇل ماقالانى قويان جىلىنىڭ قۇپياسىن اشۋدى ماقسات تۇتىپ جازعانىمىز جوق. ول مۇمكiن دە ەمەس. تەك قانا قويان جىلىنىڭ قۇپياسى كوپ ەكەنi تۋرالى ءسوز بولدى. قۇپيا بارلىق جىلدا دا بار. ونى جۇرتتىڭ ءبارi دە بiلەدi. ال، سول كوپ قۇپيانى تۇگەندەپ، جۇرت يگiلiگiنە جاراتۋ ءۇشiن كوپ بولىپ iزدەنۋ كەرەك-اق.

قويان جىلىنىڭ ەڭ باستى سيپاتى - مالعا جايلى، ادامعا جايسىز بولاتىندىعى ەكەن. ونىڭ بiر دالەلi رەتiندە 1722 جىلعى «اقتابان شۇبىرىندىنى» ايتادى.

قازاقتىڭ جىلنامالىق ەسەپتەرi بiزگە تولىق جەتپەگەن، بiزدiڭ مالدانىپ جۇرگەنiمiز اركiمنiڭ ەسiندە قالعان، شاشىراندى پiكiرلەر عانا. جىلنامالىق ەسەپتiڭ بiرشاما جيناقتالعان ءتۇرi - شىعىس تۇركiستاندا وتكەن ەتنوگراف شاياحمەت جاڭگiرۇلىنىڭ «جىل توپشىلارى» اتتى قولجازباسى. مەن وسى ماقالادا سول قولجازبادا ايتىلعان قويان جىلى تۋرالى بولجامداردى نەگiزگە الدىم. بۇل قولجازبا شىعىس تۇركiستاننىڭ التاي، ەرەنقابىرعا، تارباعاتاي وڭiرiندەگi ەلدiڭ تاجiريبەسi نەگiزiندە قورىتىلعان. ونىڭ ۇستiنە اۆتوردىڭ سۋبەكتيۆ پiكiرلەرi دە ارالاسقان ءتارiزدi. دەسە دە، بولاشاقتا باسىپ شىعارىپ ارى قاراي زەرتتەسە، جىلنامالىق ەسەپتiڭ قالپىنا كەلۋiنە سەبi تيەر بولار قۇندى جازبا ەكەنi داۋسىز.

يمامعازى نۇراحمەتۇلى,اقىن، ف.ع.ك.، قازاق ۇلتتىق ونەر ۋنيۆەرسيتەتiنiڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرi

«astana-akshamy.kz» سايتى