شىنىندا، وسى سۇراق توڭىرەگىندە ويلانىپ كورەيىكشى. بايلار بايىعان ۇستىنە بايىپ، كەدەيلەر جوقشىلىقتىڭ زارىن تارتىپ جاتقان زاماندا بۇل دا وزىنشە سالماعى بار سۇراق.

ارينە، ءبىز باي ەمەسپىز، ويتكەنى، ۆيللانى ايتاسىز، بىرنەشە پاتەرىمىز دە جوق، شۆەيتسار بانكتەرىنە اقشا سالۋ تۋرالى ارمانداۋدىڭ ءوزى ابەستەۋ. اناۋ ايتقانداي، كەدەي دە ەمەس سياقتىمىز، قارنىمىز تويعان كۇنى «قۇدايعا شۇكىر» دەپ قويامىز. ايتەۋىر، كورشىمىز قىتاي بولسا، قالاي كيىمسىز بولايىق، ارقايسىسىمىزدىڭ ۇيىمىزدە  جۇرتتان قالمايىق دەپ ءولىپ-تالىپ ساتىپ العان تەلەديدارىمىز، بەينەتاسپامىز، قالتامىزدا «سوتكامىز» بار (تاعى دا قىتاي اعايىنعا ءجۇز راقمەت), ءتىپتى، كەيبىرەۋىمىزدىڭ ەسكى بولسا دا پاتەرىمىز نە جاتاقحانادا بولمەمىز بار ەمەس پە، ەندەشە، قالايشا كەدەي بولامىز؟  دەمەك، ءبىز ورتاشامىز. ءبىر تانىسىمىزدىڭ ۇلى مەكتەپتەن كەلىپ، «پاپا، پاپا، ايتشى، ءبىز ورتاشا وتباسىعا جاتامىز عوي» دەپ قويمايتىن كورىنەدى. اكەسىنىڭ اۋقاتتى ەمەستىگىن بىلەدى، كەدەي وتباسىنىڭ بالاسى بولعىسى كەلمەي، ورتاشا بولعاندى بارىمەن قالاپ تۇرعان بالا اكەسىنەن ءوزى كۇتكەن جاۋاپتى العاسىن بارىپ كوڭىلى تىنىشتالىپتى. انە، بالا ەكەش، بالا دا تىم قۇرىسا ورتاشا تۇرمىس يەسى بولعاندى قالايدى. ەندەشە، ءبىز دە ءوزىمىزدى ورتاشا قازاقپىز  دەپ ەسەپتەيىك.

قاتقان ستاتيستيكا، قۇتىرعان باعا...

شىنىندا، وسى سۇراق توڭىرەگىندە ويلانىپ كورەيىكشى. بايلار بايىعان ۇستىنە بايىپ، كەدەيلەر جوقشىلىقتىڭ زارىن تارتىپ جاتقان زاماندا بۇل دا وزىنشە سالماعى بار سۇراق.

ارينە، ءبىز باي ەمەسپىز، ويتكەنى، ۆيللانى ايتاسىز، بىرنەشە پاتەرىمىز دە جوق، شۆەيتسار بانكتەرىنە اقشا سالۋ تۋرالى ارمانداۋدىڭ ءوزى ابەستەۋ. اناۋ ايتقانداي، كەدەي دە ەمەس سياقتىمىز، قارنىمىز تويعان كۇنى «قۇدايعا شۇكىر» دەپ قويامىز. ايتەۋىر، كورشىمىز قىتاي بولسا، قالاي كيىمسىز بولايىق، ارقايسىسىمىزدىڭ ۇيىمىزدە  جۇرتتان قالمايىق دەپ ءولىپ-تالىپ ساتىپ العان تەلەديدارىمىز، بەينەتاسپامىز، قالتامىزدا «سوتكامىز» بار (تاعى دا قىتاي اعايىنعا ءجۇز راقمەت), ءتىپتى، كەيبىرەۋىمىزدىڭ ەسكى بولسا دا پاتەرىمىز نە جاتاقحانادا بولمەمىز بار ەمەس پە، ەندەشە، قالايشا كەدەي بولامىز؟  دەمەك، ءبىز ورتاشامىز. ءبىر تانىسىمىزدىڭ ۇلى مەكتەپتەن كەلىپ، «پاپا، پاپا، ايتشى، ءبىز ورتاشا وتباسىعا جاتامىز عوي» دەپ قويمايتىن كورىنەدى. اكەسىنىڭ اۋقاتتى ەمەستىگىن بىلەدى، كەدەي وتباسىنىڭ بالاسى بولعىسى كەلمەي، ورتاشا بولعاندى بارىمەن قالاپ تۇرعان بالا اكەسىنەن ءوزى كۇتكەن جاۋاپتى العاسىن بارىپ كوڭىلى تىنىشتالىپتى. انە، بالا ەكەش، بالا دا تىم قۇرىسا ورتاشا تۇرمىس يەسى بولعاندى قالايدى. ەندەشە، ءبىز دە ءوزىمىزدى ورتاشا قازاقپىز  دەپ ەسەپتەيىك.

قاتقان ستاتيستيكا، قۇتىرعان باعا...

ءوزىمىزدى ورتاشا قازاقتىڭ ساناتىنا قوسىپ قويىپ، «ءبارى جاقسى-اۋ، تەك ينفلياتسيا بولماسا» دەپ ءجۇرىپ جاتىرمىز. وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا ينفلياتسيا سالماعى كادىمگىدەي بىلىنەدى. ودان بەرى ونەركاسىپ تاۋارلارى قۇنى، اقىلى تولەمدەر قۇنى، ونەركاسىپتىك ەمەس زاتتار بىرنەشە ەسە  ءوستى. ستاتيستيكا «ينفلياتسيا بالەن پايىز دەڭگەيدە» دەيدى، «ستاتيستيكا سويدەيدى» دەپ وعان دا ءشۇباسىز سەنىپ قالماڭىز، بۇل دا ساياسات. ويتكەنى، كەيبىر تاۋارلار قۇنىنىڭ ءبىر جىل ىشىندە 50-80 پايىزعا وسكەنىن كورىپ وتىرمىز. جانار-جاعارماي وڭدەيتىن ءۇش بىردەي زاۋىتى بار قازاقستان  حال¬قى بەنزيندى دە قىمباتقا ساتىپ الا¬دى، جىلدا ميللياردتاعان توننا استىق جيناپ، نان جەتپەي جات¬قانداي ونى دا 70 تەڭگەگە ءبىر-اق شىعاردى. قازاقستاندى قىمباتشىلىققا اكەلىپ تىرەپ وتىرعان  جاعداي بار دا شىعار، ءوندىرىستىڭ دامىماي وتىرعانىن ءوزىمىز دە كورىپ ءجۇرمىز عوي. ەگەر سىرتقا مۇنايدى شيكىزات كۇيىندە ەمەس، تاۋار، بەنزين رەتىندە شىعارسا، جاعداي، مۇمكىن، باسقاشا بولار ما ەدى؟ مىسالى، وتكەن جىلدىڭ باسىندا 20 مىڭ تەڭگەمەن بازارعا بارساڭ، قىرۋار تاماق الاتىنسىڭ. قازىر نە الىپ، نە قويعانىڭدى ءوزىڭ دە بىلمەيسىڭ. قىسىپ-قىسىپ ءبىر كەلىدەن العاننىڭ وزىندە كوكونىستىڭ وزىنە 5-6 مىڭ تەڭگەڭ شىعىپ كەتەدى. اقشا قۇنسىزداندى، مەم-لە¬كەت تاراپىنان باعانى باقىلاۋ، مونوپولياعا قارسى كۇرەس دەگەن مۇلدەم جوق، وسى كۇنى مونوپو¬ليستەر حالىقتى حابار¬دار ەتىپ باس اۋىرتپايدى، قىرىق سەبەپ تاۋىپ، قىزمەتىن قالا-عانىنشا قىمباتتاتىپ وتىرا بەرەدى. وتكەن جىلى گاز ءۇشىن  ءبىر ادامعا بەس ءجۇز بىردەڭە تولەيتىنبىز، ەندى ول دا قىمباتتادى. بىراق، ەلەپ جاتپايمىز، «ە-ە» دەپ مۇرىندى ءبىر تارتىپ تولەي سالامىز. سالىقتىڭ نەشە اتاسى بار، سونىڭ ءبارىن تولەپ وتىرعان قاراپايىم حالىق. مونوپوليستەر دە قارىزىنا مۇقيات قارايتىن زەينەتكەرلەردى جاقسى كورەدى. بىراق، ولاردىڭ زەينەتاقىسى جىلدا ماردىمسىز وسەدى. قارا حالىقتان قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىرسىڭ دەپ ەشكىم سۇرامايدى. ءبىز بولساق، ىلدەبايلاپ، انا ايدان مىنا ايعا جالعاسىپ، قازاقشا ايتقاندا، قارىزعا ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز.

ورتاشا قازاقتىڭ ءومىرى

سونىمەن، ورتاشا قازاق قالاي ءومىر ءسۇرىپ جاتىر؟ تانىسىپ قويىڭىز، قاراپايىم قازاق، اتىن وسپانحان اعامىزشا مىجبان دەيىك. مىجبان قالادا تۇرادى، بيۋدجەتتىك قىزمەتكەر، جالاقىسى 400 دوللارعا جەتپەيدى. پاتەر جالدايدى، بيلىكتىڭ وسى 30-40 جىلدا باسپاناعا قاتىستى بارلىق تۇيتكىلدى شەشەمىز دەگەنىنە سەنەر-سەنبەسىن دە بىلمەيدى، ءۇش  رەت مەملەكەتتىك تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىن «جۇزەگە اسىرۋعا ۇلەس قوسپاق» بولىپ قۇجات تاپسىرعانى بار، بولمادى، ازىرگە ەكى بولمەلى پاتەر ءۇشىن اي سايىن 45 مىڭ تەڭگەسىن جىرىپ بەرەدى. تەلەفون، سۋ، جارىق دەگەندەرگە ءوزى تولەيدى، ورىستىڭ ماتۇشكەسىمەن اراداعى كەلىسىم سولاي. جاسى وتىزدان اسقان مىجباننىڭ كىرىسىنەن شىعىسى كوپ، (قازاق مۇندايدى تاپقانىنان شاشقانى كوپ دەيدى), بىراق، ءومىرى كوڭىلسىز ەكەن دەپ قالماڭىز، ارا- تۇرا بولىپ تۇراتىن تۋعان كۇندەر مەن قوناقتىقتار، قالانىڭ قاي قۋىسىنا كىرىپ كەتسە دە تاۋىپ الاتىن اعىل-تەگىل تۋىسقانى ون¬ىڭ مۇڭايۋىنا مۇمكىندىك بەرمەيدى. بايىعىسى كەلىپ، جاڭا باس قۇراعان ۋاقىتىندا ونى-مۇنىسىن ارتقا ساقتاپ ۇنەمدە¬گەن بولىپ كورگەن، بولمايتىن ءىس ەكەن، قويدى. مىجبان كەدەيمىن دەمەيدى، ءۇش مەزگىل تاماق ىشەدى، ءبىر وزىندە ەكى ادامنىڭ تابەتى بار، تەك ازىق-تۇلىككە ايەلى ەكەۋى تابىسىنىڭ 30 پايىزدان استامى جۇمسالادى. تابىستىڭ 17 پايىزى جولاقىعا كەتەدى، بالا¬سىنىڭ بالاباقشاسىنىڭ اقشاسىن تولەيدى، 10 پايىز تابىس كولەمىن ءارى تارتىپ، بەرى تارتىپ، رەتى كەلگەندە عانا قىتاي بازارىنان يىعىنا بىردەڭە ىلگەن بولادى. مىجبان ۇنەمى وي ۇستىندە جۇرەدى، ساناسىن سارىتاپ ەتكەن «اقشانى قايدان الۋعا بولادى؟» دەگەن عالامدىق سۇراق. مىسالى، مىجباننىڭ اعاسى تىج¬باندى الايىق، وتباسىندا ءوزى، ءومىرى ەشتەڭەگە ريزا بولمايتىن ءبىر ايەلى، ەكى بالاسى بار. ول دا ءوزىن ورتاشا قازاقپىن دەپ ەسەپتەيدى. و-و، ولاي دەپ ايتۋعا تولىق قاقىسى بار، ويتكەنى، ورتاق اۋلادا بولسا دا ەسكى ءۇيى بار عوي. ەسكى بولعاندا ەدەنى ىشىنە قاراي وپىرىلىپ، ىرگەسىنەن جەل سوعىپ، توبەسى دىمدانىپ... بىراق، تىجبان ءۇيىن اۋىستىرۋدى نەمەسە ەۆروجوندەۋ جاساۋ تۋرالى ارمانداپ تا كورمەپتى. قايدا...جوندەۋگە ايەلى ەكەۋىنىڭ شاشىن قوسسا دا جەتپەس، سونداي-اق، جاسى قىرىقتان اسا باستاعان بيۋدجەتتىك مەكەمە قىزمەتكەرىنە تۇرعىن ءۇي باعدارلاماسىنىڭ تالاپتارى دا تومپاقتاۋ ەكەن.

تىجبان «باقىت» دەگەندى اق¬شا دەپ بىلەدى، ول «باقىتىن» ەر¬تەڭگە ۇنەمدەپ ءجۇر، ارمانى اي-دالعان ەسكى ينوماركا الۋ. ءوزى سياقتى باسقا قازاقتاردان قالعىسى كەلمەگەنى. جانە ءبىر ارمانى سول ينوماركانى باسقا ءبىر ەسىرگەن اقشالى بىرەۋ ءتۇيىپ وتسە دەيدى (تۋھ، ارمانى قانداي جامان ەدى), سوسىن جوندەتۋگە دە كوپ اق¬شا كەتپەس ەدى. «سوڭعى ون بەس جىلدا ءبىر جاققا بارىپ، ادام سياقتى دەمالمادىم-اۋ» دەپ ۇن¬جىرعاسى تۇسپەيتىن تىجباننىڭ ەڭ سۇيىكتى ءىسى بار: مۇمكىندىگىنە قاراي ءدامدى تاماق ءىشۋ، ويتكەنى، كۇندە-كۇندە روجكيدى جەي-جەي، باسقا تاماقتىڭ ءدامىن ۇمىتا باستاعانداي (ەتتىڭ كەلىسى 1000 تەڭگەگە جەتكەنىن كورىپ كوڭىلى ءتۇس¬كەنى ءوز الدىنا),سوسىن ءتاپ-ءتاتتى قىلىپ ۇيىقتاپ السا جانە تەلەديدار الدىندا وتىرسا. وندا دا تەلەديداردان جاقسى بىردەڭە كۇتكەننەن ەمەس، بىردەڭەنى ەلدىڭ سوڭىنان ەستىپ جۇرمەيىن دەگەننەن. ونىڭ ۇستىنە تىجبان ءىنىسى مىجبان سياقتى ەمەس، وپتيميستەۋ، ءوزى ايتپاقشى، وتىرعان جەردە «پروپاگاندا» تۋرالى، قالا بەردى، قازاقستاننىڭ بايلىعى تۋرالى  ايتقاندى ۇناتادى. قىسقاسى، تىج¬بان ءوز ومىرىنە ريزا. جامان با، ءوزىڭىز ويلاڭىز.

- وسكەندە كىم بولاسىڭ؟

- كيم بولام!

كىم بىلگەن، بارا-بارا ءبىزدىڭ بالالارىمىز وسىلاي دەيتىن شىعار. ايتپەسە، مىجبان مەن تىجبان بولىپ قانا ءومىر ءسۇرۋ اسا قيىن ەمەس قوي. مەملەكەتىمىز باي، بايلاردىڭ قاتارى دا كوبەيىپ كەلەدى. اسىرەسە، اتا-باباسى تۇگىلى ءوزى دە بۇل جەردە  تۋماعان، سوندا دا ەل ىرىسىنىڭ يگىلىگىن ءبىز¬دەن بىرنەشە ەسە مول كورىپ وتىرعان  قازاقستاندىقتاردىڭ بايلىعىنا ەسىڭ كەتەدى. جامان ويلاپ قالماڭىز، بۇل - «بەلايا زاۆيست». ايتپەسە، ەۋرازيالىق ونەركاسىپ قاۋىمداستىعى سەركەلەرى سانالاتىن ماشكەۆيچ، شوديەۆ، ءتىپتى، بولماسا يبراگيموۆ بولام دەسە قازاقتىڭ قولىن بىرەۋ قاعىپ پا؟ قازىرشە قازاق ميللياردەرلەرىنىڭ كوشىن باستاپ تۇرعاندار ساۋساقپەن سانارلىق قانا. بۇدان ەكى جىل بۇرىن «اتامەكەن» كاسىپكەرلەر مەن جۇمىس بەرۋشىلەر وداعى مۇشەلەرىمەن كەزدەسۋىندە سويلەگەن سوزىندە پرەزيدەنتتىڭ بىلاي دەگەنى كوپشىلىك ءۇشىن جاڭا اڭگىمەنىڭ باسىنداي اسەر ەتكەنى بەلگىلى. «بىزدە باي ادامدار بار، ول اشىق كورسەتىلۋگە ءتيىس. ابراموۆيچ وزىندە قانشا قاراجات بار ەكەنىن ايتا الادى، ءبىز ايتا المايمىز. جەكەمەنشىككە، باقۋاتتى ادامدارعا قۇرمەتپەن قاراۋ ادەتىن بويعا دارىتۋ كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. ەندەشە، ەلدەگى ءبىرلى-جارىم اسا باي ادامداردى تۇگەندەپ شىقساق ايىبى بولماس. ءبىز ادەتتە ماشكەۆيچتى كوبىرەك ايتامىز، مىسالى، تسەنتر ازيا رۋ بايان ەتەدى: «كارمەت» كومبيناتىنىڭ يەسى، ەل پرەزيدەنتى جانىنداعى شەتەلدىك ينۆەستورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى لاكشمي ميتتال اسا باي ادام سانالادى (28,5 ملرد دوللار). «قازاقمىس» اق (شىعىس قازاقستان) اكتسيالارىنىڭ التى پايىزدان استامىنىڭ، «kazastur zink AG» شۆەيتسار كومپانياسىنا  تيەسىلى قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتى، تاعى بىرنەشە ەنەرگەتيكا جانە كومىر ءوندىرۋشى  كاسىپورىنداردىڭ يەسى ميتتال ەندى مۇناي سەكتورىنا دا ارالاسا باستاعان. وتكەن جىلى «Mittal investments» ينۆەستيتسيالىق قورى 980 ملن دوللار بولعان. اتاقتى باي ۆلاديمير كيم دە ەڭ كوپ اكتسيالار پاكەتىن بىرىكتىرىپ ۇستاپ وتىرعان الپاۋىت. «قازاقمىس» مۇناي مەن گاز-كەن ورىندارىن ساتىپ الۋ ارقىلى بيزنەسىن ودان ءارى ادەمى گۇلدەندىرۋدە. 2006 جى¬لى تىركەلگەن «ENKO» جارعىسى، كازحروم، قازاق ءاليۋمينيى، سوكولوۆ-سارىباي كەن بايلىعىن ءوندىرۋ ورنى، ەۋرازيا ەنەرگەتيكالىق كورپوراتسياسىنىڭ، ت. ب. كوپتەگەن «سۇبەلى» ورىنداردىڭ پاكەتتەرى كيم مىرزانىڭ باعى اسقان باسىنا بۇيىرعان. مىنە، دەرەك كوزدەرى وسىلاي دەيدى. وسىناۋ ءتىزىمنىڭ اياعىنا ءبىزدىڭ مىجبان، تىجباندار قاشان ىلىگەر ەكەن...

جادىرا شامۇراتوۆا،

باتىس قازاقستان وبلىسى

«زاڭ» گازەتى