XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگiندە شىققان قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق ءباسپاسوزi «تۇركiستان ۋالاياتى» (1870-1882), «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتi» (1888-1902) تاريحتا ۇلتتىق وي ساناعا قوزعاۋ سالۋىمەن كۇندى. بiراق وسى گازەتتەر تاعدىر تالقىسىنا تۇسكەن حالىققا كۇيزەلiستەن شىعۋدىڭ دۇرىس جولىن كورسەتiپ بەرۋگە مۇمكiندiگi بولمادى. سەبەبi, حالىقتىڭ قامىن جەيتiن ازاماتتار iلۋدە-شالۋ، بiرiگiپ باس قوسپاعان بولاتىن. ەكiنشiدەن، حالىقتىڭ ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىسىن وتارشىلدىق ساياسات اياماي تۇنشىقتىرىپ وتىردى. اۋمالى-توكپەلi كەزەڭدە ەل تiزگiنiن ءوز قولدارىنا الۋ يدەياسى ءالi پiسiپ-جەتiلمەگەندiكتەن ۇلتتىق بولمىستى بەيبiت جولمەن ساقتاپ قالۋدى ۇستانۋى زاڭدى ەدi. تۇنشىققان كۇرەسكەرلiك قوزعالىس XX عاسىردىڭ باسىندا قۇلاش جايىپ، بوستاندىق يدەياسى ءورiس الا باستادى. رەسەيدەگi 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيانىڭ سارىنى وتارلىق بۇعاۋىندا بۇلقىنعان ەلدەرگە دە جەتتi. 1905 جىلى ماۋسىم ايىندا ا. بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان وقىعان ازاماتتار قوياندى جارمەڭكەسiندە العاش توپتاسىپ حالىقتى وتارلىق شىرماۋىنان تەك ساياسي كۇرەس ارقىلى قۇتقارامىن دەگەن بiتiمگە كەلەدi. 14500 ادامنىڭ قولى قويىلعان پەتەربۋرگكە جiبەرiلگەن ايگiلi «قارقارالى پەتيتسياسى» وسى كەزدە جازىلادى. تاريحتا حالىقتىڭ بiرلiگi مەن تۇتاستىعى جولىندا جاسالعان بۇل باتىل قادامدى «الاش» پارتياسىنىڭ تۇڭعىش سەزi دەپ تە باعالاپ ءجۇر. قالاي دەسەكتە وسى باسقوسۋدا جاسالعان ءتۇيiن قازاق وقىعاندارىنىڭ ەلدiكتi ساقتاۋدا كۋرەسكەرلiك تاريحىنداعى نەگiزگi نىسانىسىنا اينالدى.

XIX عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگiندە شىققان قازاقتىڭ تۇڭعىش ۇلتتىق ءباسپاسوزi «تۇركiستان ۋالاياتى» (1870-1882), «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتi» (1888-1902) تاريحتا ۇلتتىق وي ساناعا قوزعاۋ سالۋىمەن كۇندى. بiراق وسى گازەتتەر تاعدىر تالقىسىنا تۇسكەن حالىققا كۇيزەلiستەن شىعۋدىڭ دۇرىس جولىن كورسەتiپ بەرۋگە مۇمكiندiگi بولمادى. سەبەبi, حالىقتىڭ قامىن جەيتiن ازاماتتار iلۋدە-شالۋ، بiرiگiپ باس قوسپاعان بولاتىن. ەكiنشiدەن، حالىقتىڭ ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىسىن وتارشىلدىق ساياسات اياماي تۇنشىقتىرىپ وتىردى. اۋمالى-توكپەلi كەزەڭدە ەل تiزگiنiن ءوز قولدارىنا الۋ يدەياسى ءالi پiسiپ-جەتiلمەگەندiكتەن ۇلتتىق بولمىستى بەيبiت جولمەن ساقتاپ قالۋدى ۇستانۋى زاڭدى ەدi. تۇنشىققان كۇرەسكەرلiك قوزعالىس XX عاسىردىڭ باسىندا قۇلاش جايىپ، بوستاندىق يدەياسى ءورiس الا باستادى. رەسەيدەگi 1905 جىلعى رەۆوليۋتسيانىڭ سارىنى وتارلىق بۇعاۋىندا بۇلقىنعان ەلدەرگە دە جەتتi. 1905 جىلى ماۋسىم ايىندا ا. بايتۇرسىنوۆ، ءا. بوكەيحانوۆ باستاعان وقىعان ازاماتتار قوياندى جارمەڭكەسiندە العاش توپتاسىپ حالىقتى وتارلىق شىرماۋىنان تەك ساياسي كۇرەس ارقىلى قۇتقارامىن دەگەن بiتiمگە كەلەدi. 14500 ادامنىڭ قولى قويىلعان پەتەربۋرگكە جiبەرiلگەن ايگiلi «قارقارالى پەتيتسياسى» وسى كەزدە جازىلادى. تاريحتا حالىقتىڭ بiرلiگi مەن تۇتاستىعى جولىندا جاسالعان بۇل باتىل قادامدى «الاش» پارتياسىنىڭ تۇڭعىش سەزi دەپ تە باعالاپ ءجۇر. قالاي دەسەكتە وسى باسقوسۋدا جاسالعان ءتۇيiن قازاق وقىعاندارىنىڭ ەلدiكتi ساقتاۋدا كۋرەسكەرلiك تاريحىنداعى نەگiزگi نىسانىسىنا اينالدى. پەتيتسياعا وزەك بولعان وي-پiكiرلەر ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاق» گازەتiندە ءوربiپ، پiسiپ-جەتiلiپ، كەيiننەن «الاش» اۆتونومياسىن كۇرۋدا تاريح ساحناسىندا ءوز مiندەتiن اتقارىپ، شىقتى. 11 تارماقتان تۇراتىن پەتيتسيانىڭ 3-پۋنكتiندە «قازاق» حالقىنىڭ اعىمداعى قاجەتتiلiكتەرiن ايقىنداۋ ءۇشiن قازاق تiلiندە گازەت شىعارۋ كەرەك، ول ءۇشiن تسەنزۋراسىز گازەت شىعارۋدىڭ جانە باسپاحانا اشۋدىڭ ەشكiمنiڭ كەلiسiمiنسiز شەشەتiن ءتارتiبiن ورناتۋ تالاپ ەتiلەدi» دەلiنگەن. وسىلاي تۇڭعىش رەت قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسiن قورعايتىن سۇرانىس كۇش بiرiكتiرۋدiڭ، ساياسي تاۋەلسiزدiككە جەتۋدiڭ باسى بولدى. ءومiرiن حالقىنىڭ بوستاندىعى جولىنداعى كۇرەسكە ارناعان ا. بايتۇرسىنوۆ قارقارالى پەتيتسياسىندا ويعا العان بيرەسمي گازەت شىعارۋ iسiنە دەن قويادى. ازاتتىقتى اڭساعان قازاقتىڭ ءۇش ارىسى ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆتار تۇڭعىش تاۋەلسiز «قازاق» گازەتiن شىعارۋعا جۇمىلادى. 1913 جىلى «قازاقستان» (1911-1913), «ەشiم دالاسى» (1913-1914), «ايقاپ» (1911-1915) باسىلىمدارى جارىق كوردi. ودان بۇرىن شىققان «سەركە» (1907) مەن «قىرعىز» گازەتiنiڭ عۇمىرى ۇزاق بولمادى. پاتشا تسەنزۋراسى تىيىم سالدى. وسى گازەتتەردiڭ iشiندە شوقتىعى بيiك «قازاقتى» تۇڭعىش ساياسي تاۋەلسiز اتاۋىمىزىڭ وزiندiك سەبەپتەرi بار. ءوز كەزiندە ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان گازەت باسقا باسىلىمدار سەكiلدi حالىقتىڭ بiر بولiگiنiڭ عانا مۇڭ-مۇقتاجىن ايتىپ قانا قويماي، جالپىۇلتتىق، دەموكراتيالىق دەڭگەيگە كوتەردi. تاۋەلسiزدiككە جەتۋدiڭ سان الۋان امالدارىن تۇتاس قاراستىردى. مەملەكەت بيلiگiن ءوز قولىمىزعا الۋدى كوزدەدi. مەملەكەتتiك دۋماعا وكiلدiك سايلاۋعا قۇقىق الۋعا ۇمتىلدى. مەملەكەتتiك دۋما پاتشا وكiلدiگiنiڭ قۇزىرىندا بولعانىمەن قازاق اراسىنان سايلانعان دەپۋتات حالىقتىڭ تالاپ-تiلەگiن جەتكiزەدi, زاڭ قابىلداۋدا قوزعاۋ سالادى دەپ ءۇمiت ەتتi. گازەتتە: مەملەكەتتiك دۋماداعى، ءارتۇرلi پارتيالاردىڭ قىزمەتi, ماڭىزى تۋرالى ءتۇسiندiرiپ وتىردى. زاڭنىڭ قالاي جاسالاتىنىنان حاباردار ەتiپ قانا قويماي، كiمنiڭ پايداسىنا شەشiلەتiنiن دە جازدى. «ەگەر، - دەپ جازدى «قازاق» ۇكiمەت قول استىنداعى حالىققا جانى اشىسا زاڭدارىن لايىقتاپ جاسار ەدi. ال بiزدە مەملەكەتتiك دۋماعا بۇراتانا حالىقتان وكiل سايلاۋعا رۇقسات جوق. سوندىقتان زاڭداردىڭ قانداي ماقساتقا قىزمەت ەتەتiنi انىق. ولاي ەتەتiن سەبەبi: حالىققا كەرەك يiگiلiكتەن باسقا ۇكiمەتتiڭ كوزدەيتiن ءوز ماقساتى دا بار». وقىعان ازاماتتار بiرiكسە ەتەگiمiزدi جاۋىپ، iرگەمiزدi بۇتiندەر ەدiك دەگەن iرگەلi ويلاردى ورتاعا تاستاعان. مەملەكەتتiك دۋمادا قارالعان زاڭدارعا تالداۋ جاساپ، كەمشiلiكتەرiن سىناعان. سونىمەن قاتار، «قازاق» باسقا گازەتتەر سەكiلدi قاۋلى-قارارلاردى تەك كوشiرiپ باسپاي، حالىققا پايدالى-زياندى تۇستارىنا تولىق توقتالىپ، ساۋاتتىلىق تانىتقان، مەملەكەتتiك دۋمادا قازاقتان وكiل سايلاۋ باسقا حالىقتارمەن تەڭ قۇقىلى ەتەدi دەگەن ساليقالى وي تاستايدى. وسىنىڭ بارلىعى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسiن كوزدەگەنi ايقىن. ءوز زاڭدارىن ءوزi جاساپ، بيلiك قىلۋدى، ەركiندiك الۋدى اڭسادى. 1916 جىلى قازاقتان سولدات الۋ ناۋبەتiندە «قازاق» تاعى دا حالىقتىڭ جوقشىسى بولدى. قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسiن كورەگەندiكپەن بولجاعان گازەت 1913 جىلى قالام تارتقان. رەسەيدە سوعىس ءورتi تۇتانعاندا وسى ماسەلە گازەتتە جان-جاقتى ءسوز بولدى. وقىرمان حاتتارىن توپتاستىرىپ بەرiپ تۇردى. گازەت بەتiندە عانا ەمەس، ەل اراسىنا بارىپ، ساياسي ءتۇسiندiرۋ جۇمىستارىن جۇرگiزدi. قازاقتان سولدات الۋ ماسەلەسiن تولىق شەشۋ ءۇشiن ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ن. بەكمەتوۆتاردىڭ پەتروگرادقا ءجۇرiپ كەتكەنiن حابارلادى. ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆتار مايدان شەبiنە جiبەرiلiپ جاتقان قازاق جiگiتتەرiنiڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا قاتىستى. سولداتقا الۋ گازەت بەتiندە ۇلكەن ءسوز بولدى. ءا. بوكەيحانوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ورىنبوردا ءماجiلiس بولىپ، پاتشالىق ۇكiمەتكە 18 پۋنكپەن تۇراتىن تالاپ قويعانىن بiلەمiز. بۇل قارا بۇلتتاي شىرماعان قاسiرەتكە ارا تۇسۋگە ۇمتىلعان iرi قادام ەدi. بۇل «قازاقتىڭ» ءار ماقالاسىنان كورiنiس تاۋىپ وتىردى. گازەت قىزمەتكەرلەرiنiڭ ارالاسۋىمەن سولداتقا الىنۋ 19-43 جاستان 19-31 جاس ارالىعىنا ءتۇستi. 1916 ج. وقيعاسىن زەردەلەي وتىرىپ گازەت حالىقتى ارانداپ قالماۋعا شاقىرعانىن بايقايمىز.

1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسiن «قازاق» گازەتiمەن بiرگە قازاق حالقى دا ەركiن بiر تىنىس العانداي قالىپتا قارسى الدى. گازەت «بوستاندىققا قولىمىز جەتتi» دەپ جار سالدى، جاڭا ۇكiمەتتi كولداۋعا ۇندەۋ تاستادى. مەملەكەتتiگiمiزدi جاساقتاي الماساق ەلدiگiمiزگە سىن دەگەن پiكiر گازەت بەتتەرiن جاۋىپ كەتتi. گازەتتiڭ كوتەرۋiمەن جالپىقازاقتىق تۇڭعىش سەزد ءوتiپ، تاۋەلسiزدiكتi باياندى ەتۋ ءۇشiن 14 ماسەلە بەكiتتi. سەزد جۇمىسىن حابارلاپ، «الاش» پارتياسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋiنە ات سالىستى، پروگرامماسىن جاريالادى. «قازاق» گازەتiنiڭ جارىق كورۋiندە باستى ماقسات ەتiپ الىنعان ءتۇيiن «الاشتىڭ» دا مەملەكەتتiك نەگiزiنە اينالدى. پروگرامماداعى وقۋ ورىندارىنىڭ اقىسىز بولۋى، انا تiلiندە وقىتۋ، جەردi ساتپاۋ تۋرالى ماسەلە بiر-بiرiمەن تىعىز بايلانىستا جازىلىپ كەلگەن بولاتىن. «قازاقتىڭ» بەتiندە تالقىلانىپ، ابدەن-پiسiپ جەتiلiپ بارىپ «الاشوردانىڭ» قازانىنا ءتۇستi. ۇلتتىق مۇددە بۇكiل حالىقتىڭ ساياسي بوستاندىعىنا قول جەتكiزگەندە عانا مۇمكiن ەكەنiن العاش اشىنا ايتقان «قازاق». گازەت 1917 جىلدىڭ قازانىندا ۋاقىتشا ۇكiمەتتiڭ تاقتان كەتۋiنە بايلانىستى وكىعانداردى جىلدامداتىپ ەلدiكتiڭ تiزگiنiن قولدارىنا الۋدى ۇسىندى. الايدا بiر جىلدان كەيiن «قازاق» گازەتi ءومiر ءسۇرۋiن توقتاتتى. Iلە-شالا جاڭا ۇكiمەت «الاشوردانىڭ» ءومiر سۇرۋiنە تىيىم سالدى. ەلدiڭ دەربەستiگiن ساقتاۋ، تۋعان جەردi قورعاۋ سياقتى ماڭگiلiك تاقىرىپ «قازاق» گازەتiندە قۇقىقسىزدىقتان زارداپ شەككەن ەلدiڭ وتارلاۋشى ەلمەن تەرەزەسiن تەڭەستiرۋگە ۇمتىلعان نيەتiندە كورiندi. يمپەريا شەڭبەرiندە اۆتونوميا الۋدى كوكسەگەن وتار ەلدiڭ جانايقايى ۇلتتىق ءباسپاسوز بەتiندە باسىلدى. حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن الاش قايراتكەرلەرiنiڭ تاعدىرىن «قازاق» گازەتiمەن تۇتاستىقتا قاراۋ تاۋەلسiز رەسپۋبليكامىزدىڭ iرگەتاسىن قالاپ كەتكەن ازاماتتاردىڭ ەڭبەگiن شىنايى باعالاۋعا مۇمكiندiك بەرەدi. حالىقتىڭ دەربەستiگi تۋرالى وي ءوربiتۋ العاش «قازاقتىڭ» ۇلەسiنە تيدi. قازاقى عۇمىرعا بەتبۇرىستى وزگەرiستەر اكەلگەن «قازاق» مەملەكەتiمiزدiڭ قۇقىلىق نەگiزدەرiن قالىپتاستىردى. ۇلتتىق مۇددەسiنەن ايرىلۋعا بەت العان حالىققا اراشا ءتۇسiپ، گازەتتiڭ باعىت-باعدارىنا ءجون سiلتەپ، سارا جولدى نۇسقاعان ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ ەڭبەگi زور. «قازاق» دەگەن ۇلت اتاۋى بۇرمالانىپ، جازبا تiلدەن ىعىستىرۋ كۇش العاندا گازەت ساياسي ارەناعا قازاقتىقتى سومدادى. «Iشكi حابارلار»، «سىرتقى حابارلار»، «باسقارمادان»، «سوعىس»، «وقشاۋ ءسوز»، «گازەتالاردان» دەگەن ايدارلار ءداۋiر ۇسىنعان تاقىرىپتارعا باردى. ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ گازەتتiڭ العاشقى سانىندا «قۇرمەتلۋ وقۋشىلار!» دەگەن ماقالاسىندا ايتىلعانداي «قازاق» حالقىنىڭ كوزi, قۇلاعى ءھام تiلi» بولدى. وسى ماقالادا قۇرساۋدان بوساپ شىعۋدىڭ جولدارىن گازەت ماقساتىمەن بiرلiكتە بايانداعان: «جۇرتتىڭ بiلiمدi, پiكiرلi. كورگەنi كوپ كوسەمدەرi گازەتا ارقىلى حالىقتىڭ الدىنا ءتۇسiپ. جول كورسەتiپ، ءجون سiلتەپ، باسشىلىق ايتىپ تۇرادى... جۇرتىم دەپ حالقىنىڭ ارىن ويلاعان، زارىن زارلاپ، نامىسىن جوقتايتىن ازاماتتارى ارقىلى حالىقتىڭ ءسوزiن سويلەپ. پايداسىن كورگەن، زارىنا قارسى تۇرىپ، قارعاعا كوزiن شۇقىتپاسقا تىرىسادى» - دەگەن. وسىلاي 1905 جىلى دۇنيەگە كەلگەن قۇرساۋدان بوساپ شىعۋ يدەياسى «قازاق» گازەتiن شىعارۋعا، توپتاسىپ دەربەس مەملەكەت كۇرۋعا جەتەلەدi. وسى كەزەڭدەگi ءۇش قاتەر جەردەن ايرىلۋ، ساياسي بيلiكتەن قاعىلۋ، ۇلت تiلiنiڭ ءمانi جويىلۋى گازەت بەتiندە جان-جاقتى جازىلدى. سەبەبi, جەرiنەن، انا تiلiنەن ايرىلعان حالىق ۇلت بولىپ قالا المايدى. ساياسي بيلiك باس بiرiكتiرۋ ءۇشiن قاجەت ەدi. ەلدiكتi ساقتاۋدا «قازاقتىڭ» ماقساتى سول كەزەڭدەردەگi باسقا باسىلىمداردان وزگەشە بولدى. «ايقاپ» ماڭىنداعىلار دا تاۋەلدi ەلدەردiڭ قاتارىندا كۇن كەشۋدiڭ قايشىلىعىن جان تانiمەن ءتۇسiندi. بiراق تاۋەلسiزدiككە بەيبiت قادامدار ارقىلى جەتۋدi كوكسەدi. ال، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «قازاعى» باتىستىق مادەنيەتتi قولداي وتىرىپ، ونەر-بiلiمدi تاۋەلسiزدiككە جەتۋ جولىنداعى قارۋ دەپ ءتۇسiندi. قاراڭعىلىقتان سىتىلىپ شىعۋدىڭ جولى ساياسي ومiرگە قاتىناسۋ دەپ ۇقتى. «قازاق» ارقىلى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەلدiكتi ساقتاۋ ارمانى ناقتى شىندىققا اينالدى. ءوز تiزگiنiمiزدi قولعا الىپ دەموكراتيالى، قۇقىقتىق مەملەكەت بولعان شاقتا تاۋەلسiزدiك جولىندا قاسىق قاندارىن اياماي كۇرەسكەن ازاماتتار مەن ۇلتتىق باسپاسوزiمiزگە شىنايى باعاسىن بەرۋ ۋاقىت تالابى. ەل بولىپ ەتەگiن جيناۋدى قازاقتىڭ وقىعاندارى ءباسپاسوز اشۋدان باستاسا، سول جادiگەرلەردi حالىققا جەتكiزۋ، رۋحاني اينالىمعا سالىپ وتىرۋ بۇگiنگi ۇرپاقتىڭ ۇلەسi. بۇل ازاتتىقتىڭ ماڭگiلiك كۇرەسiن ساباقتاستىرىپ تۇراتىن كۇرە تامىر.

«arka.medialaw.kz» سايتى