قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا - 555 جىل!

قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تاريحى تۋرالى تولعانىستار بۇگىندە ارقيلى. قازاق تاريحىنىڭ باستاۋىن سوناۋ عۇن، ساق داۋىرىنەن باستاعان ءجون دەيدى بىرقاتار تاريحشىلار، ەكىنشىلەرى - ۇلى تۇرىك قاعاناتى داۋىرلەگەن ءۇ-ءۇىى عاسىردان بۇگىنگە قاراي ويىسۋدى ۇسىنسا، ۇشىنشىلەرى - جوشى ۇلىسى نەمەسە التىنوردا ءداۋىرى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىنىڭ باستاۋى بولا الادى، تورتىنشىلەرى اقوردا داۋىرىنەن باستاۋ الادى دەپ توپشىلايدى. بىراق، ءبىر نارسە ايقىن - قازاق تاريحشىلارى بۇل تۇرعىدان ازىرگە ءبىر پىكىرگە توقتاي الماي ءجۇر. ال، بيىل قازاق حاندىعى دەگەن رەسمي اتپەن تاريح ساحناسىندا پايدا بولعانىمىزعا 555 جىل تولىپ وتىر.

قالالاردا كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اتىندا كوشە بار ما

جالپى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ساناسى  تۋرالى ويدى ءجيى ايتامىز. بۇگىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىن قازاق تاريحىن قانشالىقتى بىلەدى؟ ولار ءۇشىن قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك كىم؟ ولاردى  ۇلىقتاۋ ءالى كۇنگە دەيىن ءوز دەڭگەيىندە ەمەس، وكىنىشكە قاراي، تاريحي جادىمىزدى جاڭعىرتۋ تۇرعىسىنان، جاس ۇرپاقتى ءوز وتكەنى ءۇشىن ماقتانا الاتىنداي دارەجەگە جەتكىزۋ ءۇشىن ىستەلىپ جاتقان شارالار دا ماردىمسىز.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا - 555 جىل!

قازاقتىڭ مەملەكەتتىك تاريحى تۋرالى تولعانىستار بۇگىندە ارقيلى. قازاق تاريحىنىڭ باستاۋىن سوناۋ عۇن، ساق داۋىرىنەن باستاعان ءجون دەيدى بىرقاتار تاريحشىلار، ەكىنشىلەرى - ۇلى تۇرىك قاعاناتى داۋىرلەگەن ءۇ-ءۇىى عاسىردان بۇگىنگە قاراي ويىسۋدى ۇسىنسا، ۇشىنشىلەرى - جوشى ۇلىسى نەمەسە التىنوردا ءداۋىرى قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ تاريحىنىڭ باستاۋى بولا الادى، تورتىنشىلەرى اقوردا داۋىرىنەن باستاۋ الادى دەپ توپشىلايدى. بىراق، ءبىر نارسە ايقىن - قازاق تاريحشىلارى بۇل تۇرعىدان ازىرگە ءبىر پىكىرگە توقتاي الماي ءجۇر. ال، بيىل قازاق حاندىعى دەگەن رەسمي اتپەن تاريح ساحناسىندا پايدا بولعانىمىزعا 555 جىل تولىپ وتىر.

قالالاردا كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اتىندا كوشە بار ما

جالپى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ساناسى  تۋرالى ويدى ءجيى ايتامىز. بۇگىنگى ءوسىپ كەلە جاتقان جاس بۋىن قازاق تاريحىن قانشالىقتى بىلەدى؟ ولار ءۇشىن قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك كىم؟ ولاردى  ۇلىقتاۋ ءالى كۇنگە دەيىن ءوز دەڭگەيىندە ەمەس، وكىنىشكە قاراي، تاريحي جادىمىزدى جاڭعىرتۋ تۇرعىسىنان، جاس ۇرپاقتى ءوز وتكەنى ءۇشىن ماقتانا الاتىنداي دارەجەگە جەتكىزۋ ءۇشىن ىستەلىپ جاتقان شارالار دا ماردىمسىز.

كەزىندە سوتسياليستىك مەملەكەتتەردىڭ باس كوشەسى - لەنيننىڭ اتىمەن اتالاتىن. مەملەكەتتەردىڭ استاناسىنداعى ورتالىق كوشەدەن باستاپ، وبلىس، اۋدان، اۋىلدىڭ باس كوشەلەرىنىڭ ءبارى «كۇن كوسەمنىڭ» اتىندا بولۋشى ەدى. بۇل ءبىر يدەولوگياعا جۇمىلدىرۋدىڭ باستى ماقساتى بولعانى الەمگە ايان. ال، تاۋەلسىزدىك العانىنا 20 جىل تولىپ وتىرعان قازاق مەملەكەتىنىڭ ورتاق يدەولوگياسى نە؟ ونى ايتۋ قيىن. ءار وبلىستىڭ، ءار ءوڭىردىڭ ءوز باتىرى، ءوز حانى اتقا مىنگەن زامان بولدى. ءار ءوڭىر ءوز رۋىنىڭ باتىرلارىن ۇلىقتاپ، سولاردى دارىپتەپ اۋرە. ال، ابىلقايىردان ءبولىنىپ، قازاق حاندىعىن قۇرعان تۇڭعىش حاندارىمىزدىڭ اتىندا ەشقانداي ەلدى مەكەندە، قالادا ءالى كۇنگە دەيىن كوشە جوق! بار بولسا، ساۋساقپەن سانارلىق. الماتىدا بۇرىنعى كوممۋنيستەر كوشەسىنىڭ اتىن ابىلاي حان يەلەنسە، استانادا ءىرى كوشەلەردىڭ ءبىرىنىڭ اتىن حان كەنەگە بەرگەن. ال، ورتالىق كوشەلەرىمىزدىڭ كەيبىر اتاۋلارى ءالى كۇنگە دەيىن وتارشىلدىق تاڭباسى رەتىندە كوممۋنيستەردىڭ بەرگەن اتاۋىمەن تۇرسا دا، تۇڭعىش حانداردىڭ اتىنا كوشە بەرۋ جاعىن ءالى ەسكەرمەي كەلەمىز.

ەسىك قالاسىندا بارەلەف اشىلدى!

كەرەي مەن جانىبەك ەسىمىن ۇلىقتاۋ ءىسىن اۋەلى بولىپ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى سوزاق اۋدانى قولعا الدى. تاريحقا جۇگىنسەك، قازاقتىڭ العاشقى ورداسى وسى سوزاق وڭىرىندە قوزىباسى دەگەن جەردە تىگىلگەن ەكەن. قازاق حاندارىنىڭ قاسيەتتى مەكەن تۇركىستانعا جەرلەنۋىنىڭ دە سىرى وسىندا جاتسا كەرەك. سوزاق اۋدانىنىڭ اكىمى سوزاقباي ابدىقۇلوۆ مىرزانىڭ باستاماسىمەن كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اسقارالى ەسكەرتكىشى سوزاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى شولاققورعان كەنتىندەگى كىرە بەرىستە «جاستار ساياباعىندا» بوي كوتەرگەن. ال، ەكىنشى ەسكەرتكىش كەشەن ەلوردامىز - استانادا بىلتىر ماۋسىم ايىندا تۇرعىزىلدى. اۋەلى بۇل ەسكەرتكىش قازاق ەلى مونۋمەنتىنە ورنالاستىرىلادى دەلىنگەن ەدى. الايدا، قىتايدا جاسالىنعان كەرەي مەن جانىبەك حانعا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر جارامسىز دەپ تانىلىپ، قوقىسقا تاستالدى.  سوسىن ارنايى بايقاۋ جاريالاپ، قازاقتىڭ تۇڭعىش حاندارىنىڭ ەسكەرتكىش ءمۇسىنىن تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ مۇراجاي ساياباعىنا ورنالاستىرۋعا شەشىم قابىلداندى. ءسويتىپ، 2010 جىلدىڭ 1 ماۋسىم كۇنى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزى اشقان ەسكەرتكىش ءمۇسىن ەل بولىپ، مەملەكەت بولىپ قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان ۇلى حانداردى ۇلىقتاۋدىڭ باسى بولعانى بەلگىلى.

ونىڭ ۇزىندىعى 12 مەتر. مۇسىندىك كومپوزيتسيانىڭ بارلىق ەلەمەنتتەرى ءبىر قالىپتا ازىرلەنىپ، تازا قولادان قۇيىلدى. سالماعى 16 توننادان اسادى. بۇل تۋىندىنىڭ اۆتورى استانالىق ساۋلەتشى رينات ابەنوۆ.

جاقىندا الماتى وبلىسى ەڭبەكشى قازاق اۋدانىنىڭ ورتالىعى ەسىك قالاسىندا قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك حاندارعا ارنالعان بارەلەف اشىلعان ەكەن. بۇل جاعىمدى جاڭالىققا قۋانىپ، ەسىك قايداسىڭ دەپ تارتىپ وتىردىق. ءبىز بارعاندا ەسىك قالاسىندا اۋدان اكىمىنىڭ كەزەكتى ەسەبى بولىپ جاتىر ەكەن. حالىقپەن جۇزدەسۋ اياقتالعاننان كەيىن، وسى بارەلەفتى ۇيىمداستىرۋشى، يدەيا اۆتورى، ەڭبەكشى قازاق اۋداندىق ءماسليحاتىنىڭ حاتشىسى ءادىلباي تالقانباەۆ جانە ەسىك قالاسىنىڭ اكىمى اسحات المابەكوۆ مىرزالارمەن كەزدەسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.

بارەلەف ەسىك قالاسىنداعى كۇرە جول - الماتى كوشەسىندە، قالالىق اكىمشىلىكتىڭ قاراما-قارسىسىندا ورنالاسقان ەكەن. تىم بيىك تە ەمەس، تىم كولەمدى دە ەمەس، الايدا قالانىڭ كورنەكى جەرىندە بوي تۇزەگەن بارەلەفتىڭ نەگىزگى يدەياسى دا، ايتار ءپالساپاسى دا ايقىن - قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان تۇلعالاردى ۇلىقتاۋ، ولاردىڭ تاريحي تۇلعاسىن بولاشاق ۇرپاق زەردەسىنە ۇيالاتۋ. يدەيا اۆتورى ءادىلباي تالقانباەۆ بىلتىر استانادا حاندارعا ارنالعان ەسكەرتكىش كەشەندى اشىپ تۇرىپ ەلباسىنىڭ قازاق ءۇشىن اسا ماڭىزدى تاريحي قوس تۇلعانى ءبىر-بىرىنەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايتىندىعىن ايتقاندىعىن ەسكە الدى:

- ءبىزدىڭ ەسىك قالاسى تۇركيانىڭ تارسۋس قالاسىمەن باۋىرلاس قالا بولعان ەدى. وسى رەتتە ءبىز تۇركيادا ادانادا، تارسۋس قالالارىندا بولىپ، ءوزارا باۋىرلاستىعىمىزدى ناسيحاتتاپ قايتتىق. ەندىگى كەزدەسۋ بىزدە ەسىك قالاسىندا وتەتىن بولدى.  مەن  رەسپۋبليكالىق تۇرىك ەتنو-مادەني ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى زياتدين حاسەنوۆقا وسى كەزدەسۋ بارىسىندا قازاقتاردىڭ مادەني-رۋحاني گۇلدەنۋى ءۇشىن ءبىز دە سەپتىگىمىزدى تيگىزدىك دەپ ماقتانىپ جۇرەتىن ءبىر ءىس قىلىڭىز دەپ ايتتىم. ول بۇل ۇسىنىستى قۋانا قابىلدادى. ءسويتىپ، ىسكە كىرىسىپ كەتتىك. بولاشاقتا وسى الماتى كوشەسىن كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ ەسىمىمەن اتاۋدى دا ويعا الىپ ءجۇرمىز. ءسويتىپ، ۇزىندىعى 3-4 شاقىرىمعا سوزىلاتىن، 260 مىڭداي تۇرعىنى بار الماتى وبلىسىنىڭ ەڭبەكشى قازاق اۋدانىنىڭ ورتالىعىنداعى باس كوشەنى ۇلى حاندارىمىزدىڭ اتىمەن اتاپ، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ تۇگەندەلۋىنە ۇلەس قوسۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز، - دەيدى ءادىلباي تالقانباەۆ.

بارەلەفتىڭ باس ساۋلەتشىسى، مادەنيەتكە ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر ابداليەۆ ابىدكارىم، ءمۇسىنشىسى  سىرلىباەۆ، باس دەمەۋشىسى ز. حاسەنوۆ.

P.S. بۇل ءتول تاريحىمىزدى قاستەرلەۋدىڭ باسى. ەلدەگى ەڭكەيگەن قارتتان، ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن قازاقتىڭ تۇلعالارى جايىندا جاتقا بىلە ءجۇرۋى ءتيىس. كەزىندەگى «بۇل -قازاقتىڭ قازاق بولىپ قالىپتاسۋى جولىندا تەر توككەن ءاربىر تۇلعانى بۇگىنگى ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ، ولاردىڭ ەرلىگىن بولاشاققا پاش ەتۋ - بىزگە امانات!

«تۇركىستان» گازەتى