بۇگىنگى كۇنى قازاقستاننىڭ قارۋلى كۇشتەر سالاسىندا ساربازداردا ۇلتتىق رۋح، قازاقى مىنەز قالىپتاستىرۋ – ەلدىڭ قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن اسكەردى قارۋلاندىرىپ، ماشىقتاندىرۋمەن قاتار جاسالاتىن وتە ماڭىزدى شارۋا. سوندىقتان، ەستە جوق ەرتە زامانداعى باتىرلارىمىزدان باستاپ، كەشە دۇنيەدەن وتكەن باۋىرجان مومىشۇلىنداي تۇلعالاردىڭ ەرلىگىن، شىعارمالارىن جاس ساربازدىڭ بويىنا سىڭىرۋگە بارىنشا مۇقتاج بولىپ وتىرمىز.
شىنى كەرەك، بۇگىندە ءبىزدىڭ ساربازىمىزدىڭ مەرەيى ۇستەم. الەمدەگى بىردەن ءبىر بەيبىت ەلدىڭ قورعاۋشىسى. «الايدا، ساربازدى ساردار ەتەتىن، جۇرەگىنىڭ تۇگى بار رۋحتى، حاس قاھارماندىق كۇشتى قايدان تابامىز؟» دەگەن سۇراق – ەلگە جانى اشىعان كەز-كەلگەن ادامنىڭ كوكەيىندەگى ساۋال. بابالارىمىز ول قۋاتتى قايدان الدى؟ جارقىن بەينەسى ەل ەسىندە ماڭگى قالاتىنداي ناعىز ەر ازاماتتى قالاي تاربيەلەيمىز؟
بايقاساڭىز، قازاقى ەرتەگىدە بالا باتىردى اۋەلى اجەسى باۋليدى. عايىپقا سەنۋگە ۇيرەتەدى. سول اجەدەن ەستىگەن ەرتىگى-جىردىڭ كەيىپكەرىن بالا تۇسىندە كورىپ، باتىرلار الەمىن قيالداپ وسەدى. سوسىن بارىپ قانا اتا تاربيەسىنە وتەدى. وندا دا، بەلىنە شوقپار بايلاپ، بىردەن تاجىريبەدەن باستاپ كەتپەيدى. قۇدايدان تىلەپ، مەيىرىمدىلىك، اقجۇرەكتىلىك، ادالدىقتى بويىنا ءسىڭىرىپ، سىناپ، شىڭدايدى. اقتامبەردى جىراۋدىڭ: «…بالا بەرسە تەزىنەن، پىرلەردىڭ بىتسە دەمىنەن، شىلتەننىڭ ءتيىپ شىلاۋى، ارتىلىپ تۋسا وزىمنەن!» دەگەنى – وسى ءسوزىمىزدىڭ جارقىن مىسالى. دەمەك، قازاقتىڭ ءار ساربازى: تاربيەلى، مەيىرىمدى، سابىرلى، اقىلدى، ناعىز ەر تۇلعالى بولعان. وعان اۋلەت، ەل ارقا سۇيەگەن. قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي، شاقشاقۇلى جانىبەك رايىمبەك باتىر، ەردىڭ سوڭى – ەسەت، ءپىردىڭ سوڭى – بەكەت دەگەن اياۋلى ەسىمدەر وسىلاي ەلدىڭ ماڭگى ەسىندە قالدى.
ال، ەندى سول سارباز تاربيەسى بۇگىندە قالاي بەرىلىپ وتىر؟
وتكەن اپتادا عانا سونداي ءبىر عيبراتتى باستامانىڭ كۋاسى بولدىق. جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانى وتار اۋىلىنداعى №82796 جانە №75263 اسكەري بولىمدەرىندە جاس ساربازدار وتان الدىنداعى قاسيەتتى ءسوز – انت قابىلدادى. ەل ىشىندەگى وزەكتى ماسەلە ۇلتتىق تاربيەگە بارىنشا اتسالىسىپ كەلە جاتقان «سەنىم.ءبىلىم.ءومىر» رەسپۋبليكالىق قوعامدىق بىرلەستىگى ۇيىتقى بولىپ، «ياساۋي» ۆوكالدى توبىنىڭ رۋحاني كەشى پودپولكيۆنيك ەرمان قاسىمبەكوۆتىڭ قولداۋىمەن №82796-ءشى اسكەري بولىمىندە ءوتتى. انت قابىلداۋ راسىمىندە قازاقى تاربيەنىڭ باسى، رۋحاني بىرلىگىمىزدىڭ وزەگى قوجا احمەت ياساۋي حيكمەتتەرى ورىندالدى. اسكەريلەردىڭ ماراپاتىنا يە بولعان حيكمەتشىلەر ءتۇس اۋا پودپولكوۆنيك بەرىك قابىلوۆ جانە پودپولكوۆنيك ەربول ابۋوۆتىڭ شاقىرتۋىمەن № 75263-ءشى اسكەري ءبولىمنىڭ ينجەنەرلىك-ساپەرلىك بريگاداسىندا جالعاستىردى. ساربازدارعا «كيەلى قازاقستان» اتتى ەتنو-مادەني ەكسپەديتسيا اياسىندا دايىندالعان حيكمەتتەر ورىندالدى. اسىرەسە، احمەت ياساۋي، سۇلەيمەن باقىرعاني حيكمەتتەرى، قاشاعان، اقتامبەردى جىراۋدىڭ جىرلارى قاتتى اسەر قالدىرعاندىعىن ولاردىڭ اياعىنان تىك تۇرىپ، قۇرمەت كورسەتىپ تاماشالاعانىنان كوردىك. «مۇنداي جيىنعا كۋا بولامىز دەپ ويلاماپ ەدىك»، – دەيدى كەش سوڭىنان وي بولىسكەن جاۋىنگەرلەر.
سالتاناتتى كەزدەسۋدە ءسوز العان تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سايات ىبىراي بىلاي دەدى: «احمەت ياساۋي بابامىزدىڭ مازارىنا ۇلتىمىز ەڭ ايالۋى ۇلدارىن جەرلەدى. سول ورىننان جاي تابۋ – ءار قازاق ءۇشىن قاي زاماندا دا ەڭ ۇلكەن باقىت بولعان. مىنە، وسىنداي تۇلعا تولعاعان حيكمەتتەر بىرلىك پەن ەرلىكتىڭ نەگىزىن ناسيحاتتاپ جاتىر. ەلباسى ق.ا.ياساۋي اتامىزدى “قازاق حالقىنىڭ رۋحاني بىرلىگىنىڭ سيمۆولى” دەپ كورسەتىپ وتىر. مىنە، وسى بىرلىكتىڭ ارقاسىندا عاسىرلار بويى ەلىمىز ەل بولىپ كەلدى. سوناۋ ورحون-كەرۋلەننەن باستاپ، دۋناي-دنەپرگە دەيىنگى ۇلان عايىر جەردى قازاق ەلى وسى رۋحاني ءىلىمنىڭ ارقاسىندا گۇلدەندىردى. ءبىزدىڭ حالقىمىز – بۇرىن-سوڭدى دۇنيەدە بولماعان دەموكراتيا ۇلگىسىن جاساعانى، تاريحىمىز ادام سەنگىسىز ەرلىكتىڭ ۇلگىلەرىنە تولى بولاتىندىعى، باۋىر-ماشىلدىقتىڭ، مەيىرىم-ماحابباتتىڭ ساۋلەسىن تانىتقاندىعى – وسى ءىلىمنىڭ ارقاسى»، – دەدى عالىم.
بۇل جيىندا باتىرلىقتان بارىمتاشىعا، بارىمتاشىدان ۇرىعا اينالدىرعان جالعان نامىس، سوقىر ەرلىك تۋرالى دا ءسوز قوزعالدى. فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى، فولكلورتانۋشى عالىم بولات قورعانبەك قارىنداستى اعاعا، اعايىندى تۋىسقا ايداپ سالاتىن قياناتشىلدىق ءوز ىشىمىزدە وتىرعانىن ايتتى. «ونى جەڭۋ – ناعىز باتىردىڭ بەلگىسى. قازاق: «جاۋدى جەڭگەن – جارتى باتىر، ءوزىن جەڭگەن – ناعىز باتىر» دەگەن وسىنداي ايتىلسا كەرەك»، – دەدى.
رۋحاني كەشتىڭ قورىتىندىسىندا «سەنىم.ءبىلىم.ءومىر» رقب-ءنىڭ رۋحاني ۇستازى نارىمباي رازبەكقاجىۇلى بولىمشە ساربازدارىن انت قابىلداۋ ساتىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ءتۇيىندى اتالى ءسوز ايتتى:
«قۇداي ۇرعان وڭالادى، ال انت ۇرعان ەكى دۇنيەدە دە جاقسى بولمايدى. انتقا بەرىك بولۋ – ەڭ الدىمەن ساردارعا، اسكەرباسىلارعا قالتقىسىز باعىنۋ. ءوزارا ىمىرالى بولىپ، تەمىردەي تارتىپكە مويىنسۇنۋ – انتقا ادالدىق»، – دەدى.
وسى جەردە ساربازدارعا، قاتىسىپ وتىرعان بىزدەرگە «انت» دەگەن ۇعىم مەن انتقا ادالدىقتىڭ باسى اشىلعانداي بولعانى ءسوزسىز. سەبەبى، عالىم اسكەرباسىن تىڭداماۋ – وتان ساتقانمەن بىردەي ەكەندىگىن ەسكەرتتى. «ەر ازامات دەگەن كىم؟»، – دەپ ورتاق سۇراق قويدى دا، ءسوزىن ءوزى جالعاستىردى. «ەر ازامات ەلىن، جەرىن رياسىز شىن ىقىلاسپەن قورعايتىن بولسا، سول ناعىز ازامات بولماق. ونى «ەر ازامات!» دەيدى. ەر ازامات ءوزى ءۇشىن تۋىپ، وتانى ءۇشىن ولەدى. سوندىقتان دا وتان قورعاۋدان ابىرويلى ءىستىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. وتاندى ءسۇيۋ – يماننان. قازىر ءدىن اتىن جامىلعان نەشە ءتۇرلى جات پيعىلدىلار قياناتتى ءىس جاساپ ءجۇر. ونداي سىرتقى كۇشتەر بىزگە عانا ەمەس، بۇكىل الەمگە قاتەر ءتوندىرىپ تۇر. سولاردىڭ ايتقاندارىنا ەرىپ، الدانىپ قالىپ جۇرمەڭىزدەر. شاكارىم قاجى كەزىندە:
قازاقتىڭ كوزسىز بالاسىن،
قاڭعىرتىپ قايدا باراسىڭ؟
ارىڭدى ساتىپ ارامعا،
ادالداپ قايتىپ الاسىڭ؟
– دەگەن. سول ايتقانداي، بۇل توپتاردىڭ قۇرامىنا كىرگەندەر مىندەتتى تۇردە وتانىنا جاۋ بولىپ شىعادى. ولاردىڭ دىنمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. ءدىن – ەڭ الدىمەن حالىققا ادال قىزمەت ەتۋگە ۇيرەتەدى. ودان باسقا ونىڭ ماقسۇتى جوق. ادال قىزمەت جاساعانعا اللا تاعالا رازى بولادى. اللا تاعالا رازى بولعانعا ەكى دۇنيە دە شاتتىق بار. وتانعا، ەلگە قىزمەتتىڭ ريزالىعىن تابۋ ءسىز بەن ءبىزدىڭ مۇراتىمىز» – دەدى.
ودان ءارى نارىمباي رازبەكقاجىۇلى ساربازدار اراسىن-داعى ەڭ اۋىر ماسەلە الىمجەتتىككە قاتىستى دا ءسوز قوزعادى: «…باۋىرلار، ءتۇبىمىز ءبىر: قارعا تامىرلى قازاقپىز. ءبىر-ءبىرىڭدى كەشىرە بىلىڭدەر. ءبىزدىڭ قانشاما اسكەرگە كەتكەن ۇلدارىمىز وتباسىنا مۇگەدەك بولىپ كەلىپ جاتىر. ادام تاعدىرىمەن ويناۋعا ەشكىمنىڭ حاقىسى جوق. ول جارىمجان بولىپ، ەرتەڭ اتا-اناسىنا ماسىل بولسا، كىمگە قانداي پايدا؟! ۇكىمەتكە، حالقىمىزعا قانداي زيان كەلەدى دەسەڭىزشى. وڭ قولىڭ اشۋعا تارتسا، سول قولىڭ اراشاشى بولسىن! اللا تاعالا ەلىمىزدى تىنىش، ەلباسىمىزدى امان قىلسىن!» – دەپ باتا بەردى. «مەن ەندى ءسوزىمدى قر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءبىر اۋىز سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى» دەپ، پرەزيدەنتتىڭ 2002 جىلى تۇركىستاندا وتكەن دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا سويلەگەن ءسوزىن ءۇنتاسپادان تىڭداتتى.
ۇنتاسپاداعى ءسوزدى ءبىز دە ءماتىن تۇرىندە بەرە كەتكەندى ءجون كوردىك. «…ەل بىرلىگى تۋرالى ءسوز بولعاندا ءبىز ءوز ءدىنىمىز – يسلامعا توقتالماي كەتە المايمىز. ءبىز بۇل ارادا يسلامنىڭ تاريحي تۇرعىدا قازاق حالقى عانا ەمەس، بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال جاساعانىن تىلگە تيەك ەتپەكپىز.
ءدىننىڭ تۇتاستىعى – قاشان دا ەلدىڭ تۇتاستىعى. ءدىني الاۋىزدىق ۇلتتىق الاۋىزدىققا سوقتىراتىنى تاريحتان بارشامىزعا بەلگىلى. بىرنەشە ءدىن وكىلدەرىنەن تۇراتىن حالىقتاردىڭ مۇسىلمان، حريستيان بولىپ، ال ءبىر ءدىندى ۇستانىپ وتىرىپ-اق ونىڭ تارماق-تارماعىنا ءبولىنىپ، ءوزارا الاكوز بولعان ەلدەردىڭ باستان كەشىپ وتىرعان تاۋقىمەتتەرىن كورىپ تە، ءبىلىپ تە وتىرمىز. سوندىقتان، قالىپتاسقان دىنگە وزگەرىس ەنگىزبەك بولىپ، وزدەرىنشە جاڭاشىلىق تاپپاقشى بولىپ جۇرگەندەرگە وتپەن ويناۋعا بولمايدى دەگەن ەسكەرتۋ جاساعىمىز كەلەدى.
قازاق دالاسىندا دانىشپان بابامىز احمەت ياساۋي وسى جاعدايلاردى ەسكەرە وتىرىپ، تۇركى جۇرتىنداعى يسلام داستۇرلەرىن قالىپتاستىردى. وسى داستۇرمەنەن مىنەكي، اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سانا-سەزىمدەرىن قالىپتاستىرىپ كەلەدى. سوندىقتان ۇلتتىق سيپاتقا اينالعان ءداستۇر مەن دۇنيەتانىمىمىزعا سىرتتان كەلىپ، تۇزەتۋ جاساعىسى كەلگەندەرگە جول بەرە المايتىندىعىمىزدى اشىق ايتامىز».
انىعىندا، ساربازدارعا ارنالعان ءتۇرلى جيىن وتەدى. ال، ناقتى تاربيە ماسەلەسىندە ۇلتتىق دۇنيەتانىم نەگىزىن ارقاۋ ەتكەن، اۋىلىنان الىستا جۇرگەن ازاماتتىڭ كوڭىلىنە جاقىن مۇنداي شارانىڭ ءجيى وتە بەرمەسى انىق. تاربيەنىڭ وزەگىن، ۇلتتىق بولمىسىنىڭ تامىرىن كورسەتكەن وسىنداي كەشكە ۇيىتقى بولعان ازاماتتارعا ساربازداردىڭ العىسى شەكسىز بولدى. ساحناداعى «ياساۋي» توبىن جىبەرگىسى كەلمەگەن ولار قول سوعىپ جانە ءبىر حيكمەت ورىنداتتى. بۇل سۇرانىس تۇسكە دەيىن دە، تۇستەن كەيىن دە وتكەن ەكى اسكەري بولىمدە دە قايتالاندى.
№82796 اسكەري ءبولىم جەتەكشىسى پولكوۆنيك ەرمان قاسىمبەكوۆ، №75263 اسكەري ءبولىم جەتەكشىسى بەرىك قابىلوۆ، تاربيە جونىندەگى ورىنباسار ەربول ابۋوۆتاردىڭ ساربازداردىڭ تاربيەسىنە، ولاردىڭ ۇلتتىق دۇنيە تانىم كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە جاساعان جۇمىستارىن وزگەگە ۇلگى ەتەرلىك.
راس، ءبىز ەرلەردى، ەرلىكتى ايتامىز دا وعان جەتەر جولدى، سىردى اشا الماي قالامىز. ساربازعا ەڭ كەرەكتى وتانشىلدىق ءور رۋحتىڭ باستاۋىنان ەركىن قانا الماي، انتتىڭ قاسيەتتىلىگىن بىلسەك تە انتقا ادالدىقتى جەتە سەزىنە بەرمەيتىنىمىز شىندىق. كەشەگى رۋحاني جيىن ءدال وسى جايدىڭ ارا-جىگىن اشىپ بەرگەندەي بولدى…

ابىلاي مامىرايحان، الماس قۋانباي،
«ءۇش قيان» گازەتى 4 ماۋسىم 2009 جىل