جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي وتپەۋى ءتيىس

1986 جىلعى قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كولەمى جانە ۇلتتىق مۇددەلەرگە تەرەڭ تامىر جىبەرۋى جاعىنان سول كەزەڭدە سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەڭەستەر وداعىنداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ كوشباسشىسى بولعانى ۇلكەن دەڭگەيدە سان رەت ايتىلدى ءارى جازىلدى.  بۇرىن كەڭەستەر وداعىنىڭ  قۇرامىندا، قاراماعىندا بولىپ كەيىن جەكە شاڭىراق كوتەرگەن مەملەكەتتەردىڭ ءبارى دەرلىك، ۇلتتىق، تىلدىك مۇددە ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى باتىل تۇردە قىر كورسەتۋدە ۇلگى بولا بىلگەنى ءۇشىن وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بورىشتار ەكەنى كۇمانسىز. بۇل الەمدىك دەڭگەيدە قالىپتاسقان ۇستانىم. سول ءۇشىن دە كەزىندە ەلباسىنىڭ ارنايى جارلىعىمەن ءار جىلدىڭ 17 جەلتوقسانى «دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ كۇنى» دەپ جاريالانعانى ءمالىم.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 25 جىلدىعى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي وتپەۋى ءتيىس

1986 جىلعى قازاقستانداعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى كولەمى جانە ۇلتتىق مۇددەلەرگە تەرەڭ تامىر جىبەرۋى جاعىنان سول كەزەڭدە سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەڭەستەر وداعىنداعى دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ كوشباسشىسى بولعانى ۇلكەن دەڭگەيدە سان رەت ايتىلدى ءارى جازىلدى.  بۇرىن كەڭەستەر وداعىنىڭ  قۇرامىندا، قاراماعىندا بولىپ كەيىن جەكە شاڭىراق كوتەرگەن مەملەكەتتەردىڭ ءبارى دەرلىك، ۇلتتىق، تىلدىك مۇددە ءۇشىن توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى باتىل تۇردە قىر كورسەتۋدە ۇلگى بولا بىلگەنى ءۇشىن وسى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بورىشتار ەكەنى كۇمانسىز. بۇل الەمدىك دەڭگەيدە قالىپتاسقان ۇستانىم. سول ءۇشىن دە كەزىندە ەلباسىنىڭ ارنايى جارلىعىمەن ءار جىلدىڭ 17 جەلتوقسانى «دەموكراتيالىق جاڭعىرۋ كۇنى» دەپ جاريالانعانى ءمالىم.

جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 24 جىلدىعى قارساڭىندا، ياعني 2010 جىلدىڭ 16-17 جەلتوقسانىندا «ۆرەميا» گازەتىندە قازاقستان بيوگرافيالىق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتورى دانيار اشىمباەۆتىڭ «كراح وپەراتسي «پرەەمنيك» اتتى قازاق حالقى تاعدىرىنداعى ايتۋلى وقيعانىڭ ءمان-ماڭىزىن جوققا شىعارۋعا تىرىسقان كولەمدى ماقالاسى جارىق كوردى. كەزىندە (2001-2002 جىلدارى) بيلىكتەگى كەيبىرەۋلەردىڭ جاسىرىن تاپسىرماسىمەن فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جۋرناليست توقتاسىن بەركىمباەۆ 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە جالا جابۋ ماقساتىندا جانە كوتەرىلىستەگى ەلدىك، ۇلتتىق مۇددەلەرگە كولەڭكە ءتۇسىرۋ نيەتىمەن «اقيقات» جۋرنالىنىڭ 17 سانىنا 17 ماقالا باستىرىپ ەدى. د.اشىمباەۆتىڭ ماقالاسى - بەركىمباەۆتىڭ ابىرويسىز وقيعاسىنان كەيىنگى ۇلتتىق مۇددەمىزگە جاسالعان ەكىنشى شابۋىل.

بىرنەشە جىل بۇرىن «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنە «مەن قازاق ءتىلىن مۇلدە بىلمەيمىن» دەپ سۇحبات بەرگەن، قازاققا ءتۇرى عانا ۇقساعانىمەن ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق، تىلدىك مۇددەلەرىنە مۇرىن شۇيىرە، ءجۇردىم-باردىم قارايتىن د.اشىمباەۆ اتالمىش ماقالاسىنداعى نەگىزگى ويىن مىسقىلمەن بىلاي قورىتادى:

«...ا يتوگوم ستالا وچەن ۋدوبنايا دليا ۆسەح پوليتيچەسكايا وتسەنكا - ستيحينوە ۆىستۋپلەنيە مولودەجي ناتسيوناليستيچەسكوگو (نىنە - ناتسيونال-دەموكراتيچەسكوگو) تولكا.

ۋ ناتسيونال-پاتريوتوۆ پوياۆيليس سۆوي «گەروي»، ۋ سيلوۆيكوۆ - وپىت رازگونا دەمونستراتسي، ۋ ۆلاستي مولودوي نەزاۆيسيموي سترانى - كراسيۆايا يلليۋستارتسيا ك لوزۋنگۋ و بوربە زا نەزاۆيسيموست، ۋ تەح، كتو پريشەل نا پلوششاد - ۆوزموجنوست نازۆاتسيا گەرويامي-رەۆوليۋتسيونەرامي، ۋ ناسەلەنيا - ستراشيلكا نا تەمۋ مەجناتسيونالنىح ستولكنوۆەني، ۋ «گەروەۆ» - پراۆو ترەبوۆات س گوسۋدارستۆا كۆارتيرى، پەنسي ي پوسوبيا... نۋجنو لي پەرەسماتريۆات تاكۋيۋ كراسيۆۋيۋ، گەرويچەسكۋيۋ، ا گلاۆنوە، وچەن ۆوسترەبوۆاننۋيۋ يستوريۋ؟..»

د.اشىمباەۆ وسى ماقالاسىندا جەلتوقسان وقيعاسى توڭىرەگىندەگى بيلىك تاراپىنان كەتكەن ادىلەتسىزدىكتى تۇڭعىش رەت رەسپۋبليكا اۋقىمىندا عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدە دە كوتەرگەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ قازاقستان لكسم ورتالىق كوميتەتىنىڭ پلەنۋمىندا، گ.كولبين ساياساتىنىڭ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە سويلەگەن ءسوزىن بۇرمالاپ جاريالاعان گازەتتەن ءۇزىندى كەلتىرىپ، ونىڭ بەدەلىن تۇسىرمەككە كۇش سالادى. مۇنى شاحانوۆقا بۇرىننان ءتىسىن قايراپ جۇرەتىن، اقىننىڭ حالىق اراسىنداعى بەدەلىن مۇلدە قابىلداي المايتىن  جاسارال قۋانىشالين  مەن  حاسەن قوجا-احمەت وزىنشە پايدالانباق ويمەن  الدىمەن ءباسپاسوز ماسليحاتىن وتكىزىپ، 2011 جىلدىڭ 5-قاڭتارى كۇنى ينتەرنەتتە (quorum.kz) مالىمدەمە جاساپتى. بۇعان قوسا ولار وتە ۇلكەن تارالىممەن «وب يستيننوم وبليكە مۋحتارا شاحانوۆا» (مۇحتار شاكالوۆتىڭ شايتاندىقتارى تۋرالى) اتتى كولەمى كىشىگىرىم پوۆەستەي پاراقشا-جيناق شىعارىپ، ونىسىن ارنايى جاساقتالعان توپ ارقىلى مەكەمەلەرگە، جوعارعى وقۋ ورىندارىنا، حالىق كوپ جينالاتىن جەرلەرگە، تۇرعىن ۇيلەرگە تاراتا باستاپتى. زاڭعا تىكەلەي قايشى كەلەتىن بۇل شاراعا قارجىنى كىم بەرىپ وتىر جانە قۋانىشالين مەن قوجا-احمەتتىڭ ارتىندا كىمدەر تۇر؟ ەگەر  پاراقشا-جيناقتىڭ سوزىنە يلانساق، شاحانوۆتىڭ ەل يگىلىگى ءۇشىن جاساعان ينەنىڭ جاسۋىنداي دا يگىلىكتى ءىسى جوق ەكەن. ەكەۋىنىڭ  ويدان شىعارعان وتىرىكتەرى ازداي، اتتارىن بۇركەپ، ينتەرنەتتەگى وزدەرى جازعان جانە ەسىمى بەلگىسىز بىرەۋلەردىڭ وسەكتەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ونى «ۇلت»، «ءتىل»، مۇددەلەرىن ساتتى دەپ عايباتتاعان بىلاپىت سوزدەردى شاماسى جەتكەنشە ساپىرعانىن وقۋ ۇلكەن قيىندىق تۋدىرادى.

«كاكوە ون يمەل پراۆو تاك گوۆوريت وت يمەني نارودا؟.. ا سپۋستيا دۆا گودا پوسلە ناشەگو وسۆوبوجدەنيا شاحانوۆ ۆىستۋپال ۆ موسكۆە ۆ تەچەنيە ترەح مينۋت ي ستال گەروەم جەلتوكسانا. نو نا ساموم دەلە ۆو ۆرەميا دەكابرسكيح سوبىتي ەگو ۆووبششە ۆ كازاحستانە نە بىلو، ون پروۆوديل ۆ موسكۆە سۆوي پوەتيچەسكي ۆەچەر ي داجە بليزكو نە پودحوديل ك ۆوسستانيۋ...» - دەيدى حاسەن قوجا-احمەت. ولاردىڭ وربىتكەن وسەگىنە سەنسەك، شاحانوۆتىڭ جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ مۇددەسىندە دە، ارال قاسىرەتى، ۇلت، ءتىل، ماسەلەسى توڭىرەگىندە دە شارۋاسى بولماي، بيلىككە تۇگەلدەي ساتىلىپ، ءبىر بايدىڭ 17 جاسار ءبۇلدىرشىن قىزىنا ۇيلەنىپ، بىشكەككە قازاقستاننىڭ ەلشىسى قىزمەتىنە تايىپ تۇرىپتى. تۇپتەپ كەلگەندە "قازاقستاندىق ۇلتتى» دا، كەدەندىك وداق  پەن قىتايعا جەر بەرىلۋگە قارسىلىقتى دا،  العاش رەت ۇيىمداستىرعان شاحانوۆ  باسقارعان «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» قوزعالىسى ەمەس، جاسارال قۋانىشالين جەتەكشىلىك ەتكەن توپ سياقتى. مۇنداي جۇيەسىز، نەگىزسىز عايباتقا نە دەسەك ەكەن؟  ال، جاسارال قۋانىشالين جۇرت نازارىن وزىنە اۋدارماق بوپ اشتىق جاريالاعاندا ونى كىم قولدادى؟ ءۇش-ءتورت ادامنان وزگە قاستارىندا ەشكىم بولمادى. وسىدان-اق ولاردىڭ ەل اراسىنداعى سالماعىنىڭ قانشالىقتى ەكەنى ايقىندالدى. ال، شاحانوۆ «قازاقستاندىق ۇلتقا» قارسى اشتىق جاريالاماقشى بولعاندا بۇكىل ەل كوتەرىلىپ كەتە جازدادى. ءتورت مىڭنان استام ادام ىشىندە اتاقتى ادەبيەت، ونەر، عىلىم قايراتكەرلەرى دە بار، ونىمەن بىرگە اشتىق جاريالاۋعا تىلەك ءبىلدىردى. سونىڭ ارقاسىندا بيلىك ولارمەن ساناسۋعا ءماجبۇر بولىپ، «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنداعى «قازاقستاندىق ۇلت» يدەياسى تۇبىرىمەن الىنىپ تاستالدى جانە دوكتريناعا «قازاقستاننىڭ ءار ازاماتى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلۋگە ءتيىس» - دەگەن سويلەم ەندىرىلدى. بۇل از جەڭىس پە ەدى؟

وسەك-پاراقشانىڭ ۇلكەن بولىگى شاحانوۆتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە جاساعان زيانكەستىگىنە ارنالىپتى. 1989 جىلى قازاق كسر جوعارى كەڭەسى  ورىس جانە قازاق ءتىلىن بىردەي مەملەكەتتىك ءتىل ەتىپ قابىلداپ جىبەرگەندە، شالاقازاق دەپۋتاتتار جۇرەگى جارىلا، ءبىر-ءبىرىن قۇتتىقتاپ جاتقاندا،  شاحانوۆ قايتا داۋىس كوتەرىپ، «بۇل شارانىڭ ەكىنشى جەلتوقسان وقيعاسىنا  الىپ باراتىنىن» ەسكەرتكەندە عانا بيلىك اياعىن تارتىپ، قازاق ءتىلىن جەكە مەملەكەتتىك ءتىل جاساعانىن ۇمىتۋعا بولا ما؟ الگىلەردىڭ وسەك سوزىنە  نازار بۇرساق شاحانوۆ  گ.كولبين كەزىندە ورىس جانە قازاق تىلدەرىنە بىردەي مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن بەرۋ كەرەك دەپ بايبالام سالىپتى. ال، شىن مانىندە سولاي بولسا،  وندا نەگە بۇكىل كەڭەستەر وداعىندا  ەكى ميلليوننان استام تارالىمى بار «ليتەراتۋرنايا گازەتا» باسىلىمىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.كولبين نەگە مىنانداي  سۇحبات بەرەدى:

«ۆوت ۆ ەتوم كونتەكستە يا ي حوتەل بى پورازمىشليات نا تەمۋ، كوتورايا ۆەسما پوپۋليارنا نىنە ۆ وپرەدەلەننىح وبششەستۆەننىح كرۋگاح، - و گوسۋدارستۆەننوستي كورەننوگو يازىكا، نا چەم، ۆ چاستنوستي، ناستايۆايۋت كازاحسكيە پيساتەلي م.شاحانوۆ، س.شايمەردەنوۆ... ۆ بەسەداح س نيمي يا پونيال گلاۆنۋيۋ پريچينۋ پريۆەرجەننوستي ەتوي يدەە. ونا زاكليۋچاەتسيا ۆ بلاگورودنوم سترەملەني ليۋدەي سوزدات س پوموششيۋ زاكونا تۆەردىە پراۆوۆىە گارانتي رودنومۋ يازىكۋ...

يا چاستو بەسەدۋيۋ پو دۋشام س يزۆەستنىمي پرەدستاۆيتەليامي كازاحسكوگو نارودا و گوسۋدارستۆەننوستي يازىكا، ي منوگيە يز نيح گوۆوريات: ۋتۆەرجدەنيە كازاحسكوگو يازىكا كاك گوسۋدارستۆەننوگو نە پرينەسەت پولزۋ ناشەمۋ نارودۋ».

(«ليتەراتۋرنايا گازەتا»، 7- دەكابريا، 1988 گ)

«وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام» دەگەن وسى ەمەس پە؟

راس، م.شاحانوۆ 1986 جىلدىڭ 12-21-جەلتوقسانى ارالىعىندا ماسكەۋدە بولدى. ورىستىڭ كۇللى الەم مويىنداعان اتاقتى اقىنى ە.ەۆتۋشەنكو جۇرگىزگەن م.شاحانوۆتىڭ پوەزيا كەشى ماسكەۋدەگى ەكىنشى جەلتوقسان وقيعاسىنا اينالىپ كەتە جازدادى. 19-جەلتوقسان كۇنى اقىننىڭ پوەزيا كەشى وتەتىن جەردەگى ەكى مەترو «تەحنيكالىق سەبەپپەن» جابىلدى. كەلەسى كۇنى ەۆتۋشەنكونىڭ وتىنىشىمەن كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ۆورونوۆ شاحانوۆتى قابىلدادى. «جەلتوقسان وقيعاسى ۇلتتىق، تىلدىك مۇددەنىڭ قىسپاققا تۇسۋىنەن بولدى» دەگەن يدەيانى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە العاش رەت جەتكىزگەن دە م.شاحانوۆ بولاتىن. بۇل ارادا د.اشىمباەۆ تا، ح.قوجا-احمەت تە، ج.قۋانىشالين دە بوسقا الەكتەنەدى. ەگەر شاحانوۆ 1988 جىلى قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ پلەنۋمىندا، 1989 جىلى كرەملدىڭ سەزدەر سارايىندا وتكەن كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە، ارتىنشا كرەملدە، كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ ءبىرىنشى سەسسياسىندا بۇكىل قازاق حالقىنا ۇلتشىلدىق ايىبىن ارقالاتقان كوكپ ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ شەشىمىنە باتىل تۇردە قارسى شىقپاعاندا نە بولار ەدى؟ ءتىپتى ونىڭ سول سوزىنەن كەيىن دە گورباچەۆ بيلىگى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى دەپۋتاتتارىنان جەدەل تۇردە جاساقتالعان، اراسىنا جاستاردىڭ بەيبىت شەرۋىن باسىپ-جانشىعان قىلمىستى ادامدار دا ەنگەن العاشقى كوميسسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى «الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ءبارى قوناەۆ بيلىگىنىڭ قۇيىرشىقتارى ەدى» دەگەنگە ساياتىن شەشىم ازىرلەۋ بولاتىن. كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى ميحايل گورباچەۆتىڭ شاحانوۆقا «سەنىڭ اۋزىڭدى جاباتىن مۇمكىندىك تابامىز» دەپ كۇش كورسەتۋىنىڭ ارعى جاعىندا وسىنداي ءمان جاتقان-دى. بۇل ىسكە شاحانوۆ اندرەي ساحاروۆتىڭ اقىلىمەن، گورباچەۆقا اشىق تۇردە قارسى شىعىپ جۇرگەن، كەيىننەن رەسەي فەداراتسياسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بولعان بوريس ەلتسيندى ارالاستىرماعاندا، جانە گورباچەۆ ودان قاتتى قاۋىپتەنبەگەندە، كەلىسىلگەن  ستسەناري بويىنشا جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە بەرىلگەن باعا ابىروي-بەدەلدەن جۇرداي «قوناەۆتىڭ قۇيىرشىقتارى» دەڭگەيىندە قالاتىنى ءسوزسىز ەدى. جەلتوقسان شىندىعىن ايگىلەۋ جولىندا مىرزاليەۆ كوميسسياسىنان باسقا 4 كوميسسيا قۇرىلعانىن، ونىڭ بارىندە گورباچەۆ بيلىگىمەن كەسكىلەسكەن كۇرەس جۇرگەنىن جۇرتتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. كوميسسيا شەشىمى بويىنشا بيلىك باسىنداعى 44 ادامدى جاۋاپقا تارتۋ شەشىمى دە، ءتىپتى كوتەرىلىس كەزىندە قازا بولعان بەلگىسىز ادامدار تۋرالى پروكۋراتۋراعا ۇسىنىلعان قۇجاتتار دا تەكسەرۋسىز، جىلى جابىلعان كۇيدە قالسا، وعان دا شاحانوۆ كىنالى مە؟

جەلتوقسانشى  حاسەن قوجا-احمەت قانشاما جىلداردان بەرى جۇرتتان قول جيناپ، ءوزىن «حالىق قاھارمانى» اتاعىنا ۇسىندىرۋدان جالىقپاي، شارشاماي كەلە جاتسا، شاحانوۆتىڭ بۇل سالاداعى تۇسىنىگى مۇلدە باسقا. ول جيىرمادان استام شەت مەملەكەتتەردىڭ قۇرمەتىن كورىپ، سىي-سياپاتىن يەلەنسە دە، قازاقستان بيلىگى ۇسىنعان شەن-شەكپەندەردەن، وردەن-مەدالداردان، حالىق قاھارمانى اتاعىن بەرمەك بولعان بيلىكتىڭ ۇسىنىسىنان   دا ءوز ۇستانىمى بويىنشا جۇيەلى تۇردە باس تارتتى. جەلتوقسان شىندىعىن قالىپتاستىرۋ توڭىرەگىندەگى ىستەرىن جانە ۇزاق جىلعى قوعامدىق شارالارىنىڭ ءبارىن ەل الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىم دەپ بىلەتىن م.شاحانوۆتىڭ بۇل ماسەلەدەگى ۇستانىمى مىناداي: «وتان - ءبىزدىڭ ەڭ ۇلى انامىز. اركىم ءوز اناسىنا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن جىلۋ دامەتپەۋى كەرەك. بىراق وتان دا ءوزىنىڭ دارالانعان پەرزەنتتەرىن ماراپاتتاپ وتىرۋى شارت. ونى دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بىراق ول وتە ادىلەتتى بولۋى قاجەت. قازىر كەز كەلگەن ۇلكەن ۇرىنىڭ ەكى وردەن ءۇش مەدالى بار. سولاردىڭ قاتارىندا جۇرگىم كەلمەيدى.» مىنە، نە ىستەسە دە ءوز ار-نامىسىنىڭ جەتەگىندە قىزمەت اتقاراتىن قازاقتىڭ قايسار اقىنىنا ەشكىمنىڭ قارا كۇيەسى جۇعا قويماسى انىق. دەگەنمەن، ادامدى قورلاۋ مەن تۇقىرتۋدىڭ وسىنداي ابىرويسىز تۇرىنە جۇگىنگەن ەكى ازاماتىمىز جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە جالا جاۋىپ وتىرعان د.اشىمباەۆقا قارسى پىكىر ءبىلدىرۋدىڭ ورنىنا، اشىمباەۆ كەلتىرگەن، كولبين بيلىگى تۇسىندا شاحانوۆتىڭ بۇرمالانعان ءبىر ءسوزىن تۋ عىپ كوتەرىپ، مۇنداي ابىرويسىز قيمىلعا بارۋى شەكتەن شىققان ۇيات ءىس بولدى.

بيىلعى جىلدىڭ 17-جەلتوقسانىندا تاۋەلسىزدىك تۋىن جەلبىرەتكەنىمىزگە 20 جىل، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە 25 جىل تولماق. بىراق بيلىك اينالاسىنداعىلار سوڭعى جىلدارى 17-جەلتوقساندى ەسكەرمەۋگە، ەلەۋسىز قالدىرۋعا داعدىلانىپ الدى. ءتىپتى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ 20 جىلدىعى جەتىم قىزدىڭ تويىنداي دا بولعان جوق.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە رۋحاني جول اشقان جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە، ونىڭ 25 جىلدىق مەرەكەسىنە بۇگىنگى تاڭدا مۇلدە جاڭا مىنەز، جاڭا كوزقاراس قاجەت. بيلىك سالاسىنداعى كەيبىرەۋلەر جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قىرىن قاراۋدى قاشان توقتاتادى؟ ولار ەڭ بولماسا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ «عاسىرلار توعىسىندا» اتتى كىتابىنداعى  مىنا سوزىنە نەگە نازار اۋدارمايدى:

«1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى قازاق جاستارىنىڭ سانا-سەزىمىنىڭ قانشالىقتى وسكەندىگىن كورسەتتى. ولار ءجۇز جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى حالىقتى كازارمالىق تارتىپتە ۇستاپ كەلگەن توتاليتارلىق جۇيەنىڭ الدىندا ءبىرىنشى بولىپ ايىلدارىن جيعان جوق. جاستار بۇدان ءارى كەز كەلگەن ۇلتقا ءتان ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمىن قورلاۋعا جول بەرمەيتىنىن ءوز حالقىنىڭ اتىنان اشىق مالىمدەدى.» مىنە، سوندىقتان دا 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ شيرەك عاسىرلىق ءتول مەرەكەسىن وتكىزۋ جونىندە جەلتوقسان قايراتكەرلەرىنەن، قوعامدىق ۇيىمدار مەن پارتيالار وكىلدەرىنەن  ارنايى  كوميسسيا  قۇرىلىپ،  بۇل ماڭىزدى شاراعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەرەكشە  ءمان بەرىلۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.

«جەلتوقسان رۋحى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ اتىنان: باقتىبەك يمانقوجا (توراعا),  قۇرمانعازى ايتمىرزا، ءۇسىپحان سەيتىمبەت، ەرمۇحامەد قۋاندىقوۆ، ەرلان دەكەلباەۆ، قۇدايشۇكىر ابدۋللاەۆ; نۇرلىبەك قۋاڭباەۆ، «جەلتوقسان» رەسپۋبليكالىق حالىقتىق-پاتريوتتار قوزعالىسىنىڭ توراعاسى; جانسايا ءسابيتوۆا، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى، الماتى قالالىق جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ ءتورايىمى; شورا قاراباەۆ, جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسۋشى، ت.رىسقۇلوۆ اتىنداعى قازاق ەكونوميكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى; تولەگەن ءالجان، «جەلتوقسان جاڭعىرىعى» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ جانە وعان تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ كوميسسياسى جۇمىسشى توبىنىڭ مۇشەسى; عازيز الدامجاروۆ، قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى; دۋلات يسابەكوۆ، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، «مادەنيەت» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى; امانگەلدى ايتالى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور; تەمىرحان مەدەتبەك، اقىن، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; عابباس قابىشۇلى، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى; سماعۇل ەلۋباي، جازۋشى، پەن-كلۋبىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى; ءازىمباي عالي، ساياساتتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى; رىسبەك سارسەنباي، «جاس الاش» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; ەرمۇرات باپي «تاسجارعان» گازەتىنىڭ باس وقىرمانى; سەرعازى مۇحتاربەك، «قازاقستان» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى; قوعاباي سارسەكەەۆ، «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى، قر ەنبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەات; قازىبەك يسا، «جاس قازاق ءۇنى» گازەتىنىڭ باس ديرەكتورى،اقىن، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قر مادەنيەت قايراتكەرى; ەرنەست تورەحانوۆ، الماتى قالالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ توراعاسى; بەيبىت قويشىباەۆ، «ادىلەت» تاريحي-اعارتۋ قوعامى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسار; بولات اتاباەۆ، «اقساراي» ميۋزيكل تەاترىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى; قالدىبەك قۇرمانالى, ش.قالداياقوۆ اتىنداعى ءان فەستيۆالى ديرەكتسياسىنىڭ ديرەكتورى «ءشامشى» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى; ايدوس سارىم، التىنبەك سارسەنبايۇلى اتىنداعى قوردىڭ جەتەكشىسى ; داۋرەن قۋات، اباي.kz» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ باس رەداكتورى; اسىلى وسمان، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ مۇشەسى، «مەملەكەتتىك تىلگە قۇرمەت» بىرلەستىگىنىڭ ءتورايىمى; داۋرەن بابامۇراتوۆ، «بولاشاق» رەسپۋبليكالىق جاستار قوزعالىسىنىڭ ليدەرى; نۇرجان وشانبەكوۆ، «تابيعات» ەكولوگيالىق وداعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى; حايروللا عابجاليلوۆ، «الاش» تاريحي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى; مۇحتار تايجان، بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ پرەزيدەنتى; دوقتىرحان تۇرلىبەك، حالىقارالىق تۇركى الەمى تەلەستۋدياسىنىڭ باس ديرەكتورى حالىقارالىق «جامبىل» اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى; مەرەكە قۇلكەنوۆ، جازۋشى، «ولكە» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسىن تەكسەرۋ جانە وعان تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ كوميسسياسى جۇمىسشى توبىنىڭ مۇشەسى; سوفى سماتاەۆ، جازۋشى، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; سەرىك تۇرعىنبەكۇلى، حالىقارالىق «الاش» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى; شاكيزادا ابدىكارىموۆ، قىزىلوردا قوعامدىق تەلەراديوكومپانياسىنىڭ توراعاسى، رەسپۋبليكالىق «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ قىزىلوردا وبلىستىق فيليالىنىڭ توراعاسى;  قۇديار ءبىلال، جازۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرى; كامنۇر ءتالىمۇلى، تالعار اۋداندىق مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى; ەركىن راقىشەۆ، «جاس ۇلان» كينوستۋدياسىنىڭ ديرەكتورى; جۇماش كەنەباي، «تانىم» پىكىرسايىس كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى; جۇمابەك اشۋۇلى، قازاقستان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى; باقىتجان تورەعوجينا ، «ار. رۋح. حاق» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ ءتورايىمى; جانۇزاق اكىم، ساياساتتانۋشى، بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى; جانبولات ماماي، «رۋح پەن ءتىل» كلۋبىنىڭ جەتەكشىسى; الىبەك قالامباەۆ، كسرو حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى، سارىاعاش اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى; بەكقال ءابىش، جازۋشى، ع.مۇسىرەپوۆ اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى; رىسبەك دابەي، اقىن، «الاڭ» ادەبي جاستار بىرلەستىگىنىڭ جەتەكشىسى; اسان سارقۇلوۆ، جۋرناليست-جازۋشى، قر مادەنيەت قايراتكەرى، قازاقستان جۋرناليستتەر وداعى سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى; گەرويحان قىستاۋباەۆ، ۇلت پاتريوتى، «ۇلى دالا» قوعامدىق قوزعالىسىن ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى;