ءبىز گازەتىمىزدىڭ وتكەن سانىندا فاست فۋد تاعامدارىنىڭ ادام اعزاسىنا تيگىزەتىن زيانى تۋرالى ءسوز قوزعاعانبىز. بۇگىن دە سول تاقىرىپ اياسىنداعى اڭگىمەنى جالعاستىرىپ، الەكسەيدىڭ تاجىريبەنىڭ كەلەسى اپتاسىندا قانداي كۇي كەشكەنى جايلى جانە ءبىزدىڭ كۇندەلىكتى پايدالانىپ جۇرگەن ەت، ءسۇت ونىمدەرىنىڭ، تاعى باسقا ازىق-تۇلىك تۇرلەرىنىڭ قالاي وڭدەلىپ، تۇتىنۋشىعا جەتەتىنى جونىندە اڭگىمە وربىتپەكپىز.
ءوز اعزاسىندا ۇنامسىز وزگەرىستەر بىلىنە باستاعانىن بايقاسا دا الەكسەي تاجىريبەنى توقتاتپاۋعا بەل بايلادى. ول تىم كۇيگەلەك بولىپ كەتتى، ارىپتەستەرىمەن ءتىل تابىسۋ دا قيىنداي باستادى. باسى قاتتى اۋىرىپ، جوعارى قاباتقا كوتەرىلگەندە ەنتىگىپ قالاتىن، ۇيقىسى دا بۇزىلا باستادى.
وسىدان كەيىن ول تاجىريبەنىڭ ەكىنشى اپتاسىندا تەك ەت، ءسۇت جانە قاقتالعان قۇس ەتىمەن قورەكتەنۋدى ۇيعاردى.
قۇس ەتىنىڭ تەز قورىتىلاتىن، وتە جەڭىل تاماق ەكەنى بەلگىلى. بىراق سول قۇستىڭ تۇتىنۋشىعا قالاي كەلىپ جەتەتىنە ءمان بەرە بەرمەيمىز.
ال، قۇس وسىرۋشىلەر بالاپانداردىڭ ەكى اي ىشىندە تەز وڭالىپ، سالماق قۇراۋى ءۇشىن جەمگە ءتۇرلى دارۋمەندەر مەن اعزانىڭ ءوسۋىن كۇشەيتەتىن ناتري گلۋتاماتى بار جاساندى قوزدىرعىشتار قوسادى. مۇنداي گورموندىق دارۋمەندەر مەن انتيبيوتيكتەردىڭ ادام اعزاسىنا دا زياندى اسەرى وتە كوپ. وعان قوسا، قۇس ەتىن دايىنداۋدا كوبىنەسە سانيتارلىق-گيگيەنالىق تالاپتار ساقتالمايدى. ەتتى قاقتايتىن، ياعني پىسىرەتىن ىدىستار مەن جابدىقتار ءجيى تازالانىپ تۇرمايدى. ال، بىرنەشە رەت قولدانىلعان ماي ونى قىزدىرعان كەزدە كانتسەروگەندى زاتتار پايدا بولىپ، ادام اعزاسىنا وتە زياندى زاتقا اينالادى. دامدەگىش زاتتاردىڭ قۇرامىنداعى حيميالىق ەلەمەنتتەر دە ىستىقتىڭ سالدارىنان قۇرامىن وزگەرتىپ، زالالدى نارسەلەر ءبولىپ شىعارادى.
مىنە، فاست فۋد تاماقتارىنىڭ ادام دەنساۋلىعى مەن جۇيكەسىنە كەرى اسەر ەتىپ، فاست فۋد ونىمدەرىنە دەگەن تاۋەلدىلىك پايدا بولادى. ال، ارتىق سالماق اعزاعا قوسىمشا جۇك تۇسىرەدى.
بۇگىنگى تاڭدا دامىعان ەلدەردىڭ ەكونوميكاسى، نەگىزىنەن، فارماتسەۆتيكا سالاسىنا، كوسمەتولوگيا وندىرىسىنە جانە فاست فۋد تاعامدارىن شىعارۋعا تىكەلەي تاۋەلدى. بۇل كومپانيالارعا بۇكىل ادامزاتتىڭ اش، اۋرۋ، ءارى شەكتەن تىس سەمىز بولعانى كەرەك. ويتكەنى جۇيكەسى ناشار سەمىز ادام تەك قۇلقىننىڭ قامىن ويلاپ، قارىن تويعىزۋدى عانا بىلەدى. اۋىرا قالسا، ءدارىحانالاردا ءتۇرلى ءدارى-دارمەك تولىپ تۇر. ال، بەت-اۋزىنداعى «كەمشىلىكتەردى» كوسمەتيكانىڭ كومەگىمەن ارلەپ، «جونگە» كەلتىرەدى. وسىلايشا دۇنيەجۇزىلىك الپاۋىت كومپانيالاردىڭ اقشا جاساۋ ديىرمەنى توقتاۋسىز اينالىپ تۇرادى.
مالدىڭ نەمەسە قۇستىڭ تاماعىنا قوسىلاتىن انتيبيوتيكتەر مەن ەتتى وڭدەۋدە قولدانىلاتىن حيميكاتتار ونىڭ قۇرامىندا ساقتالىپ قالادى. سوڭعى كەزدەرى ەت ونىمدەرىنەن ۋلانۋدىڭ كوبەيىپ كەتكەنى سودان. رەسەيدىڭ وزىندە 2006 جىلى جۇزدەگەن ادام ەت ونىمدەرىنەن ۋلانىپ، اۋرۋحاناعا جاتىپ شىقتى.
فاست فۋد ونىمدەرىن ءجيى پايدالاناتىن ادام ارتىق سالماق قوسىپ، سونىڭ سالدارىنان اعزاسى كۇيزەلىسكە ۇشىراپ، دەپرەسسياعا تۇسەدى. مۇنداي كەزدە ودان قۇتىلۋدىڭ جالعىز جولى – انتيدەپرەسسانتتار. سترەسس كەزىندە اعزا ەنەرگيانى ەسەپسىز شىعىندايدى. ونىڭ ورىنىن تەك قانا فاست فۋد ونىمدەرى تولتىرادى. وسىلايشا جۇيكەسى بۇزىلعان، ءوز-وزىنە سەنىمسىز تۇلعا قالىپتاسادى.
ال، قازىرگى شۇجىق ونىمدەرى بۇرىنعىدان مۇلدەم باسقاشا. كەڭەس ۋاقىتىندا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنە گوست جۇيەسى ەنگىزىلەتىن. بۇگىندە بۇل ونىمدەر تەحنيكالىق شارتتارعا (تۋ) سايكەس شىعارىلىپ جاتىر. ماسەلەن، گوست تالاپتارى بويىنشا، ەتتەن جاسالاتىن ونىمدەرگە ازىقتىق قوسپالار قوسۋعا مۇلدەم تىيىم سالىنعان ەدى. ال، تەحنيكالىق شارتتارعا سايكەس، مۇنداي نۇسقاۋلار الىنىپ تاستالىپ، ساپاسىز ەتكە سويا اقۋىزىن، ءونىمنىڭ ساپاسىن جاساندى تۇردە ارتتىراتىن باسقا دا حيميالىق زاتتار قوسۋعا شەكتەۋ قويىلمادى. سەنسەڭىز، قازىر دۇكەندە تۇرعان شۇجىقتىڭ قۇرامىندا ەت جوق. دايىن ءونىم دام اعزاسىنا وتە زياندى سويا كونتسەنتراتىنان، دامدەگىش، سالماق كوبەيتكىش، ەت ءدامىن بەرەتىن ءتۇرلى حيميالىق قوسپالاردان تۇرادى. سولاي بولا تۇرا، ەت ءونىمىن شىعارۋشىلار تۇتىنۋشىنى ءونىمنىڭ قۇرامىنداعى حيميالىق قوسپالار وتە از مولشەردە، ەش زيانسىز دەپ سەندىرەدى. بىراق حيميالىق زاتتار جىلدار بويى اعزامىزعا شوگىپ، ىشكى مۇشەلەرىمىزدى زيانداپ جاتىر. شىن مانىسىندە، مۇنداي شوگىندىلەر ادام اعزاسىندا تىپتەن بولماۋى كەرەك. ال، فاست فۋدتى پايدالانعان سايىن اعزانىڭ ءوزىن ءوزى تازالاۋ قابىلەتى جوعالا بەرەدى.
ال، ءسىز ءوزىڭىز جاقسى كورەتىن جىڭىشكە شۇجىقتىڭ (سوسيسكا) قۇرامىندا نە بار ەكەنىن بىلەسىز بە؟ ونىڭ 25 پايىزى – سويا اقۋىزىنان، 15 % – قۇس ەتىنەن، 7 % – مال ەتىنەن، 5 % – كراحمال ۇنىنان، ال 45 % – مالدىڭ تەرىسىنەن، تارامىس-تامىرلارى مەن بۇيرەك-باۋىرلارىنان جاسالعان ەمۋلسيادان تۇرادى. مىنە، ءسۇيىپ جەيتىن تاعامنىڭ سيقى وسىنداي.
ەڭ سوراقىسى – وتپەي قالعان شۇجىق ونىمدەرى ەت كومبيناتىندا قايتا وڭدەۋدەن ءوتىپ، ساۋدا نۇكتەلەرىنە قايتا اكەلىنەدى. مۇندايدا بۇرىنعىسى ازداي، ونىڭ قۇرامىنا قايتادان ازىقتىق قوسپالار قوسىلادى.
حيميالىق ازىقتىق قوسپالارمەن ساۋدا جاسايتىن كومپانيالاردىڭ ءوز جارنامالارىنان مىناداي ۇسىنىستاردى كوپتەپ كەزدەستىرۋگە بولادى:
«ءبىزدىڭ ونىمدەرىمىز بيزنەسىڭىزدىڭ العا ىلگەرىلەۋىنە كومەكتەسەدى، شۇجىق، تاعى باسقا ەت ونىمدەرىنىڭ قۇرامىنداعى ەتتى جاساندى جولمەن 10%-عا كوبەيتەدى. مۇندايدا ءوندىرىستى دامىتۋ ءۇشىن قوسىمشا قاراجات تالاپ ەتىلمەيدى، جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋدىڭ قاجەتى جوق. جارتىلاي ىستالعان شۇجىق ونىمدەرىن 8-10%-عا كوبەيتۋ ءۇشىن ازىقتىق قوسپانىڭ 400 گرامىن عانا 100 كگ فارشقا قوسساڭىز جەتكىلىكتى. ءونىمنىڭ تارتىمدىلىعى، ءدامىنىڭ ەرەكشەلىگى ويداعىداي بولادى». مۇنداي جارناماعا پىكىر ايتۋدىڭ ءوزى – اعات.
ازىق-تۇلىك ساتىپ العان كەزدە ءونىمنىڭ تاۋار قۇلاقشاسىنداعى (ەتيكەتكا) كانتسەروگەندى زاتتار تۋرالى مالىمەتكە مۇقيات نازار سالعان ءجون. ساپاسى تومەن، كانتسەروگەنى وتە جوعارى ءونىمدى تۇراقتى تۇردە پايدالانىپ جۇرگەن كىسىنىڭ دەرتىنە داۋا جوق. قىلتاماق سياقتى ەمى جوق اۋرۋلاردىڭ ءبارى دە وسى كانتسەروگەندىك زاتتاردان تۋاتىنىن عىلىم دالەلدەپ وتىر. جىلدار بويى ۋلى زاتتار جينالعان اعزا گەنەتيكالىق وزگەرىستەرگە ۇشىرايدى. ال، گەننىڭ وزگەرۋى ادامنىڭ ازۋىنا، كوڭىل-كۇيىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەلىپ سوعادى. باۋىردىڭ، تالاقتىڭ، بۇيرەكتىڭ قاتەرلى ىسىگىنە شالدىعۋعا وسى كانتسەروگەندەر سەبەپشى بولادى. ەگەر تاماقتىڭ تاۋار قۇلاقشاسىندا قۇرامىندا «ە» دەگەن دەگەن زات بار دەپ كورسەتىلسە، وندا ونىمگە ازىقتىق قوسپالار، حيميالىق دامدەگىشتەر، جاساندى بوياۋ قوسىلدى دەگەن ءسوز. ولار ءونىمدى بۇزىلۋدان ساقتايتىن كۇشتى رەاگەنتتەر.
ازىقتىق قوسپانى ادامزات ەرتە كەزدەن پايدالانىپ كەلەدى. مىسالى، تابيعي اس تۇزى ەتكە، بالىققا، كوكونىسكە قوسىلسا، استىڭ ءدامى كىرىپ، تابەت شاقىرادى. ال، حيميالىق قوسپالاردىڭ ادام اعزاسىنا زيانى ۇشان-تەڭىز. سوندىقتان دۇنيەجۇزىلىك تاماق وندىرىسىندە ازىقتىق قوسپانىڭ ءۇش ءتۇرىن مۇلدەم قولدانۋعا تيىم سالىنعان. ولار ە-121 قوسپاسى – قىزىل تسيترۋس تاعامدىق بوياۋى، ە-123 – امارانت بوياۋى، ە-240 – فورمالدەگيد كونسەرۆانتى. بۇل قوسپالار شوكولادقا قوسىلاتىن.
بۇگىندە ە-240 كونسەرۆانتىنىڭ ازىق-تۇلىككە كەرى اسەر ەتەتىنى دالەلدەنگەن. كەيبىر ازىقتىق قوسپالار اللەرگيالىق رەاكتسيا تۋعىزادى، اسقازان-ىشەك جولىندا قابىنۋ پايدا بولىپ، تايانىش-قوزعالۋ مۇشەلەردىڭ جۇمىسىنىڭ بۇزىلۋىنا الىپ كەلەدى. بۇل تۋرالى عىلىمي جۋرنالداردا ءجيى ايتىلىپ ءجۇر.
دامدەگىش ەكى تۇرگە بولىنەدى: جاساندى جانە تابيعي. وڭدەلگەن ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنە جاساندى دامدەگىش تابيعي ءدام بەرەدى. بۇلاردىڭ ءبارى حيميالىق جولمەن الىناتىندىقتان مۇنداي قوسپالارعا وتە ساقتىقپەن قاراۋ كەرەك.
ەكسپەريمەنتتىڭ ون ءبىرىنشى كۇنى الەكسەيدىڭ اسقازانىن شانشي باستادى. ۇيقىسى بۇزىلىپ، تۇندە قايتا-قايتا ويانا بەردى. بەيمازا كۇيگە ءتۇسىپ، كوڭىل-كۇيى بولمادى. اس قورىتۋ قىزمەتى ناشارلادى.
مامانداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل تالاق جۇمىسىنىڭ ناشارلاۋىنىڭ بەلگىسى. ەندى الەكسەيگە ءسۇت ونىمدەرىنەن جاسالعان تاعامداردى ىشۋگە كەڭەس بەرىلدى.
كەيبىر ءسۇت ونىمدەرى 100 پايىز جاساندى ەكەنى، زاۋىتتان شىققان ءسۇت ونىمدەرىنىڭ ادام اعزاسىنا زياندىلىعى تۋرالى كوپ ايتىلىپ ءجۇر. تابيعي ءسۇت اسىپ كەتسە 3-4 كۇن عانا ساقتالادى. سوسىن اشىپ كەتەدى. ال، ساۋدا نۇكتەلەرىندەگى «تابيعي ءسۇت» بەلگىلى ءبىر تەمپەراتۋرادا 6 ايعا دەيىن ساقتالادى. ءبىزدى دە ويلاندىراتىنى – وسى جاعداي. ماسەلە ءسۇتتىڭ قۇرامىنا قوسىلعان كونسەرۆانتتار مەن ءسۇت ساقتالاتىن اسەپتيكالىق قوراپتا تۇرعان سياقتى.
اسەپتيكالىق قوراپ دەگەنىمىز نە؟ بۇل قوراپقا انتيبيوتيكتەر ءسىڭىرىلۋى مۇمكىن، الدە ول زالالسىزداندىرىلاتىن زاتتارمەن بايىتىلادى. مۇنداي قوراپتا كوپ ساقتالعان ءسۇت ونىمدەرى ادام اعزاسىنا وتە قاۋىپتى ازىققا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن. ايران مەن يوگۋرت 0 جانە -1 گرادۋستا كوپ ساقتالسا، ونىڭ قۇرامىنداعى ءتىرى ميكرواعزالار ءومىر سۇرە المايدى. يوگۋرتتىڭ ساقتالۋ مەرزىمى – 3 اي. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، 3 ايعا دەيىن ساقتالاتىن يوگۋرت ءوزىنىڭ تاۋارلىق قۇنىن مۇلدەم جويعان بولىپ ەسەپتەلەدى. سەبەبى يوگۋرتتاعى ميكروورگانيزم ولمەي، ءتىرى ساقتالۋى ءتيىس.
ايراندى قالاي ساقتاۋعا بولادى؟ ايتاتىنى جوق، وعان تەك كونسەرۆانت قوسۋ قاجەت. نەمەسە تۇراقتاندىرعىشتار، انتيبيوتيكتەر قوسىپ، رادياتسيا ساۋلەسىمەن قايتا وڭدەۋدەن وتكىزۋ كەرەك. يوگۋرت، ايران جانە تاعى باسقا ءسۇت ونىمدەرىنەن جاسالعان ونىمدەردى تۇراقتى تۇردە پايدالانساڭىز، ومىرىڭىزگە قاۋىپ توندىرەتىنىڭىزدى دە ەستەن شىعارماڭىز.
جاقىندا شۆەيتساريا اقپارات قۇرالدارىندا تاڭ قالارلىق دەرەكتەر جاريالاندى. بۇدان وتىز جىل بۇرىن جەرلەنگەن ادام مۇردەلەرى سول كۇيىندە بۇزىلماي ساقتالعان. ءدال ءبىر جەتى بۇرىن دۇنيەدەن وزعان ادامدار سياقتى دەرسىڭ!
ولگەن ادامنىڭ دەنەسى 3-4 جىلدىڭ ىشىندە ءىرىپ-ءشىرىپ، تەك قۋ سۇيەگى عانا قالۋى كەرەك ەدى. بۇل ەلدىڭ زاڭنامالارىنا سايكەس، بۇرىن زيرات بولعان جەرگە 17 جىلدان كەيىن عانا قايتا ادام جەرلەۋگە رۇقسات ەتىلەدى. ال، وتىز جىل بويى ءمىنى قۇراماي تۇرعان مايىتتەر تۋرالى نە ايتۋعا بولادى؟ ارينە، عالىمدار بۇل جاعدايدى زەرتتەي كەلە، دەنەلەردىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا جەگەن تاماقتارىنىڭ قۇرامىنداعى كوگسەرۆانتتاردىڭ تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىن انىقتادى. كونسەرۆانتتار سول كەزدىڭ وزىندە گازدالعان ىشىمدىكتەردە، ءتاتتى تاعامدار مەن سۋسىنداردىڭ جانە فاست فۋد ونىمدەرىنىڭ قۇرامىندا كوپ بولعان. ءومىر بويى اعزاعا جيناقتالعان كونسەرۆانتتار ول ولگەننەن كەيىن دە دەنەسىنىڭ بۇزىلماي ساقتالۋىنا اسەر ەتەدى ەكەن.
ازىق-تۇلىكتىڭ ساقتالۋ مەرزىمىن ۇزارتۋ – تاماق ونەركاسىبىمەن اينالىساتىن كوپتەگەن كومپانيالاردىڭ باستى ماقساتى. كوكونىس جانە جەمىس-جيدەكتەردى، اۋەلى، حيميالىق قوسپالارمەن «ءولتىرىپ»، زالالسىزداندىرادى، سوسىن كونسەرۆانتتاردىڭ كومەگىمەن تاعى دا قايتا وڭدەلەدى.
اناناس، بانان، ءجۇزىم، ت.ب. كوكونىس ونىمدەرى ءمىنى قۇراماي تۇتىنۋشىعا جەتۋ ءۇشىن حيميالىق جولمەن الدىن-الا وڭدەلەدى. مىسالى، الما قابىعى ءپارافيننىڭ جۇقا قاباتىمەن قاپتالادى. وسىنداي ءتاسىل المانى ەكى جىل ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. المانى جەمەس بۇرىن ءجاي عانا سۋمەن جۋ جەتكىلىكسىز. ونى ششەتكامەن مۇقيات ىسقىلاپ، بىرنەشە مينۋت ىستىق سۋمەن جۋىمىز قاجەت.
بازارداعى كوزدىڭ جاۋىن العانداي ورىك قاعى – تابيعي تۇردە وسىنداي بولىپ قاقتالىپ قالۋى ەكىتالاي نارسە. ەگەر ورىك تابيعي تۇردە كەپتىرىلگەن بولسا، ونىڭ قۇرامىنداعى ادام دەنساۋلىعىنا پايدالى زاتتاردىڭ ءبارى دە ءمىنسىز ساقتالادى. ال، حيميالىق جولمەن قاقتالعان ورىكتەگى كەرەكتى زاتتاردان دانەڭە قالماي، ادام اعزاسىنا پايداسىنان زيانى كوپ زاتقا اينالادى.
ءسوزىمىز تياناقتىراق بولۋى ءۇشىن ءبىر مىسال كەلتىرىپ كەتەيىك. كارتوپتان جاسالعان فري – الەمدە ەڭ كوپ تاراعان جەڭىل تاعام. ماكدونالدستە ونى دايىنداۋ ءۇشىن قىرۋار ۋاقىت جۇمسالاتىن. بىراق ول گامبۋرگەرمەن بىرگە تۇتىنۋشىلار اراسىندا ۇلكەن سۇرانىسقا يە بولىپ، فيرما ءۇشىن وراسان زور تابىس كوزى بولعاندىقتان، قانشا ۋاقىت كەتكەنىنە قاراماستان، ونى دايىنداي بەردى. مىنە، وسىنى ەسكەرگەن كارتوپ ءوسىرۋشى فەرمەر دجەي ارسينگ كارتوپ وڭدەۋدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن ويلاپ تاپتى. قازىرگى كارتوپ زاۋىتى وسىلايشا پايدا بولدى. وندىرىستىك پروتسەسس بۇل جەردە تولىق اۆتوماتتاندىرىلعان. كارتوپ ىرىكتەلىپ، جۋىلىپ كەپتىرىلگەننەن كەيىن ىستىق بۋدىڭ كومەگىمەن قابىعى سىدىرىلادى. ودان سوڭ ول اۆتوماتتى قوندىرعىدا تۋرالىپ، ۇلكەن ىدىستارداعى قايناپ تۇرعان مايعا سالىنادى دا قىتىرلاق كۇيگە كەلگەنشە قۋىرىلادى. توڭازىتقىشتا مۇزداتىلادى. مىنە، وسىدان كەيىن دايىن تاۋار دۇكەن سورەلەرىنە جول تارتادى.
كارتوپتىڭ پىشاقپەن كەسىلگەن ورنى 4-5 مينۋتتان كەيىن-اق قارايىپ كەتەتىنىن بىلەمىز. ال فاست فۋد ونىمدەرىن دايىندايتىن فيرمالار كارتوپتىڭ وسى قاسيەتىنە قارسى قانداي ءادىس قولداندى؟ بۇل جەردە تاعى دا كونسەرۆانتتاردىڭ، قىشقىلداردىڭ، رەاگەنتتەردىڭ كومەگى ءتيدى.
كارتوپتان جاسالعان فري مەن ءۇي جاعدايىندا پىسىرىلگەن كارتوپتى بولەك ىدىسقا سالىپ ساقتالدى. ارادا 45 كۇن وتكەندە ۇيدە پىسىرىلگەن كارتوپتىڭ بۇزىلىپ، ءشىرىپ كەتكەنىن، ال فاست فۋدتا دايىندالعان فري ءوزىنىڭ تاۋارلىق ءتۇرىن جويماي ساقتاعانىن كوردىك.
ساۋدا ورىندارىندا ساتۋعا شىعارىلعان ازىق-تۇلىك زاتتارىنىڭ 80 %-ى الدىن الا وڭدەۋدەن وتكەن نارسەلەر. سوندىقتان دا ولار بۇزىلماي كوپ ۋاقىت تۇرا بەرەدى. وسىلاي ءبىز سوڭعى 50 جىلدا حيميالىق زياندى زاتتارمەن وڭدەلگەن تاماقتاردى عانا جەۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز.
جەڭىل تۇزدالعان سەلەدكا بالىعىن الىپ قارايىق. ونى ۇزاق مەرزىمدە ساقتاۋ ءۇشىن ۋروتروپين قوسپاسىمەن وڭدەيدى. بىراق، تاماق ونەركاسىبى ماماندارى وسىنداي جولمەن ساقتالعان بالىقتاردىڭ ودان ءارى دە كوبىرەك ساقتالۋىن كوزدەپ، بالىقتى سىركە قىشقىلىمەن وڭدەۋدى ۇسىنادى. سىركە قىشقىلىنا قوسىلعان ۋروتروپين وتە ۋلى فورمالدەگيد قوسپاسىنا اينالادى. بۇل – ادام اعزاسى ءۇشىن وتە قاۋىپتى زات. ول كورۋ، ەستۋ، دەم الۋ مۇشەلەرىنە زالال كەلتىرىپ، ورتالىق جۇيكە جۇيەسىن دە زاقىمداۋى مۇمكىن. فورمالدەگيد كينوتاسپا شىعارۋ ءوندىرىسى مەن اعزالاردى كونسەرۆاتسيالاپ ساقتاۋعا كەرەكتى حيميالىق نارسە. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ولىكتى بالزامداۋ جۇمىسىندا پايدالانىلادى.
قازىر گەنى موديفيكاتسيالانىپ وزگەرتىلگەن ازىق-تۇلىك تۇرلەرى دە قاپتاپ كەتتى. بۇدان 35 جىل بۇرىن ستەندفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىمدارى ءتۇرلى اعزالاردان الىنعان ەكى گەندى بىرىكتىرىپ، ءبىر گەن جاسادى. مىنە، وسىلايشا، ءبىرىنشى رەت اعزانىڭ گەندىك كىلتىن وزگەرتۋگە جول اشىلدى. بۇل زەرتتەۋ ناتيجەسىندە گەنى وزگەرتىلگەن وسىمدىكتەر ومىرگە كەلدى. بىرنەشە جىلدان سوڭ اقش-تا گەنى وزگەرتىلگەن ونىمدەردى يندۋستريالىق تۇردە شىعارۋ جولعا قويىلدى. بۇل ءادىستىڭ ارقاسىندا ءتۇرلى وسىمدىكتەر مەن كوكونىستەر سۋىققا ءتوزىمدى، ۇزاق ساقتالۋ قاسيەتىنە يە بولدى. ولاردى زيانكەستەر دە جەمەيدى. گەنى وزگەرتىلگەن داقىلدان الىناتىن ءونىمنىڭ كولەمى دە جوعارى. 1994 جىلى قاراپايىم قىزاناقتىڭ گەنىن كامبالا بالىعىنىڭ گەنىمەن شاتىستىردى. وسىنداي توماتتان جاسالعان كەتچۋپتەر الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە ساتۋعا شىعارىلدى. ال، كارتوپ گەنىنە بايشەشەك گۇلىنىڭ گەنى كىرىكتىرىلدى. قازىر دۇنيە جۇزىندە مىڭعا جۋىق گەنى وزگەرتىلگەن وسىمدىكتەر پايدا بولدى. سولاردىڭ ءجۇز شاقتىسىن قولدانۋعا رۇقسات ەتىلگەن. بۇلاردىڭ ىشىندە سويا، جاڭعاق، جۇگەرى، بيداي جانە كارتوپ تا بار.
تاجىريبەگە قاتىسۋشى الەكسەي ەكىنشى اپتانىڭ سوڭعى كۇنىن كلينيكادا وتكىزدى.
جۇرەك، قانتامىر جۇيەسى، اسقازان جۇمىسىندا كۇردەلى اۋىتقۋلار بايقالدى. سونداي-اق، تاحيكارديا، وكپە تۇسى شانشۋى باستالىپ، قان قىسىمى جوعارىلادى. ورتالىق جۇيكە جۇيەسى دە بۇزىلدى. ۇيقىسى قاشىپ، مازاسىز ءتۇس كورەتىن. ەستە ساقتاۋ قابىلەتى تومەندەدى. ەگەر الەكسەي وسىلاي فاست فۋد تاعامدارىمەن تاماقتانۋدى جالعاستىرا بەرسە، اتالعان اۋرۋلاردىڭ اسقىنىپ كەتۋ قاۋپى تۋدى.
قاننىڭ گەندىك سكانەرلەۋ ساراپتاماسى قانىنىڭ قۇرامىندا وتتەگىنىڭ ازايىپ، جاسۋشالاردىڭ دارمەنسىزدىگىن انىقتادى. دەنساۋلىعى كۇشتى جىگىتكە وسىلاي اسەر ەتكەن فاست فۋد بالالارعا قالاي اسەر ەتەدى؟ ەگدە جاستاعى نەمەسە دەنساۋلىعى ناشار ادامارعا شە؟
الەكسەيگە بۇدان بىلاي تاماقتانۋ ءۇردىسىن تۇپكىلىكتى وزگەرتۋ قاجەت، بولماسا، گيپەرتونيا، قانت ديابەتى، اتەروسكلەروز اۋرۋلارىنىڭ پايدا بولۋ قاۋپى بار. مۇندايدا يممۋندىق قابىلەتتىڭ تومەندەۋى دە عاجاپ ەمەس.
«سوڭعى ساراپتامادان كەيىن فاست فۋد تاماقتارىمەن قورەكتەنەتىن كىسىنىڭ قان قۇرامى قانداي بولاتىنىن ءوز كوزىممەن كوردىم. بۇدان بىلاي گامبۋرگەر، حوت-دوگ، جالپى فاست فۋد تاعامدارىن جەمەيتىن بولامىن»، – دەيدى الەكسەي.
ول ەكى اپتانىڭ ىشىندە 6 كەلىگە سەمىرىپ، باۋىرى ۇلكەيىپ، قانداعى حولەستەرين دەڭگەيى 1,5 ەسەگە ارتتى.
“الەكسەيدىڭ اعزاسى جارتى جىلدان سوڭ قالپىنا قايتا كەلەدى”، – دەيدى دارىگەر ماماندار.
بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – شۇجىقتىڭ ورنىنا سيىر ەتىن جەپ، تابيعي ءسۇت ءىشۋ كەرەك. يوگۋرت، باسقا دا وڭدەلگەن ايران ونىمدەرىن شەكتەپ، كوكونىس، جەمىس-جيدەكتەردى تەك بازاردان ساتىپ الىپ، قايناتىلعان ەتتىڭ سورپاسى، جەمىس-جيدەكتىڭ ءسولى، شاي، سۋ سياقتى سۋسىنداردى ءجيى ءىشۋ – ادام اعزاسىنا پايدالى.
ويتكەنى دەنساۋلىقتان قىمبات ەش نارسە جوق.

جاقان تولەگەن
«ءۇش قيان» گازەتى 4 ماۋسىم 2009 جىل