وتكەن 2010 جىلدىڭ سوڭى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا استانا قالاسىنىڭ ءبىر توپ زيالىلارى «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-20 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» دەگەن ۇكىمەتتىك جوباعا قاتىستى ءوز مالىمدەمەسىن جاسادى. وندا ءتىلدى ۇيرەنۋگە 10 جىلدىڭ ورنىنا 3 جىل ۇسىنىلعان. ۇسىنىس-ۇندەۋ «ون جىلعا سوزىلماسىن!» دەگەن تاقىرىپپەن 21 جەلتوقسانىندا «جاس الاش» گازەتىندە جاريالاندى. ۇندەۋدى «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى» سياقتى گازەتتەر ءىلىپ اكەتەتىندەي، ارتىنشا بارلىق باسىلىمدار «اتوي» سالاتىنداي كورىنگەن. ويتكەنى، قالىڭ بۇقاراعا كەرەكتىنىڭ تامىرىن تاپ باسقان، الەۋمەتتىڭ بىتەۋ جاراسىن اشۋعا پايدالى باستاما وسىنداي-اق بولار. بىراق... اينالا جىم-جىرت. ادەتتەگىدەي ءتىل مۇددەسىنە بيلىك قۇلىقسىز، قوعام قۇمبىل تۇر.
قيسىن بويىنشا تاۋەلسىزدىك تاڭىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ دە كوركەيۋىنە بارىنشا كەڭ جول اشىلۋعا ءتيىستى بولاتىن. ءىس جۇزىندە جولى جىڭىشكەرىپ، تىنىسى تارىلۋدان كوز اشپاي كەلەدى. تومەندەگى ماقالانى وسى پارادوكستىڭ سىرى مەن تابيعاتىنا ۇڭىلۋگە دەگەن شاعىن تالپىنىس دەپ قابىلداعان ءجون.

سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
اباي.

وتكەن 2010 جىلدىڭ سوڭى تاۋەلسىزدىك كۇنى قارساڭىندا استانا قالاسىنىڭ ءبىر توپ زيالىلارى «تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-20 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى» دەگەن ۇكىمەتتىك جوباعا قاتىستى ءوز مالىمدەمەسىن جاسادى. وندا ءتىلدى ۇيرەنۋگە 10 جىلدىڭ ورنىنا 3 جىل ۇسىنىلعان. ۇسىنىس-ۇندەۋ «ون جىلعا سوزىلماسىن!» دەگەن تاقىرىپپەن 21 جەلتوقسانىندا «جاس الاش» گازەتىندە جاريالاندى. ۇندەۋدى «انا ءتىلى»، «قازاق ادەبيەتى» سياقتى گازەتتەر ءىلىپ اكەتەتىندەي، ارتىنشا بارلىق باسىلىمدار «اتوي» سالاتىنداي كورىنگەن. ويتكەنى، قالىڭ بۇقاراعا كەرەكتىنىڭ تامىرىن تاپ باسقان، الەۋمەتتىڭ بىتەۋ جاراسىن اشۋعا پايدالى باستاما وسىنداي-اق بولار. بىراق... اينالا جىم-جىرت. ادەتتەگىدەي ءتىل مۇددەسىنە بيلىك قۇلىقسىز، قوعام قۇمبىل تۇر.
قيسىن بويىنشا تاۋەلسىزدىك تاڭىمەن بىرگە قازاق ءتىلىنىڭ دە كوركەيۋىنە بارىنشا كەڭ جول اشىلۋعا ءتيىستى بولاتىن. ءىس جۇزىندە جولى جىڭىشكەرىپ، تىنىسى تارىلۋدان كوز اشپاي كەلەدى. تومەندەگى ماقالانى وسى پارادوكستىڭ سىرى مەن تابيعاتىنا ۇڭىلۋگە دەگەن شاعىن تالپىنىس دەپ قابىلداعان ءجون.

سەنبە جۇرتقا، تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،
اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.
اباي.

اڭگىمە قوعامنىڭ مىنەزىنە قاتىستى بولعاندىقتان، ونى سانا مەن تىلگە انىقتاما بەرۋدەن باستايىن. ادام جانىنىڭ سيپاتتارى مەن قاسيەتتەرى جيىنتىعىن «سانا» دەيمىز. سايىپ كەلگەندە، جان تازاسى مەن سانا تازاسى ءبىر ۇعىم. ال تىلگە كەلەر بولساق، ول قاتىناستىڭ جانە كۇللى مادەني-رۋحاني دامۋدىڭ پارمەندى قۇرالى.
گاپ سوندا، ەكى فەنومەن ء(تىل مەن سانا) ءوزارا اسەر ەتپەي قالمايدى، ءبىرى ەكىنشىسىنىڭ ەتەگىنە تابيعي تۇردە جارماسىپ جۇرەدى. سوندىقتان ءتىل توقىراعان جەردە، سانانىڭ تولىسۋى نەعايبىل، بالكي مۇمكىن ەمەس. بۇل-ءبىر.
كەلەسى ايتارىم: ادامزات تاريحى بىزگە ءبىر ەلدىڭ باسقا ەلدىڭ جەر، سۋىن جاۋلاپ الۋىن پاش ەتەدى. مۇنى وتارلاۋ يا بولماسا باسقىنشىلىق دەيدى. قارۋمەن وتارلاۋ - جاعالاۋعا ۇرعان سويقاندى تولقىن سياقتى، كۇشى سارقىلسا بولدى، كەرى قايتادى. ال، ءبىر ءتىلدىڭ ەكىنشى ءتىلدى جاۋلاپ الۋ ەرەكشەلىگى نەدە؟ بۇل الەم بويىنشا تەك وتكەن عاسىردىڭ سوڭىندا عانا قارقىن العان، سوندىقتان سىرى بەيمالىم قۇبىلىستىڭ ءبىرى. بالكىم، ءبىزدىڭ قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان تىلگە، اسا نازىك ماسەلەگە بولۋعا ءتيىستى جاناشىرلىق پەن قامقورلىقتىڭ جوقتىعىن، كوپتىڭ بەيقامدىعى مەن قاپەرسىزدىگى سەبەبىن وسى ارادان ىزدەستىرۋ كەرەك شىعار.
ءتىلدىڭ ءارى-ءسارى ءولىنىڭ حالىندە بولۋى ۇلتقا قاتەر توندىرەتىنى كۇمانسىز. ونى ءبىرىنشى كەزەكتە جاڭا ايتقانداي سانا سايازدىعىنان كورە الامىز.
دالەلگە كۇندەلىكتى ومىردەن بىرەر مىسالداردى كەلتىرە كەتەلىك. جۇرت اۋزىنا قاراعان ازاماتتارىمىز ءبىرىنىڭ ءسوزىن ءبىرى توتىقۇستاي قايتالاپ ءجۇر. ماسەلەن، كەيبىرەۋلەرى «وزگە ەلدەردەن قارا ۇزدىك، ويقاستاپ وزدىق» (بۇعان عىلىمنان، رۋحانيلىقتان، دەموگرافيادان دالەلىڭ كانە، توقتىقتى جەتىلۋمەن شاتاستىرساق، قۇداي ۇردى) دەسە، ەندى بىرەۋلەرى «20 جىل - قاس-قاعىم عانا ءسات» دەپ قاسقايادى. شىندىعىندا بۇل ءبىر تولقىن اۋىساتىن ۋاقىت قوي. مىنا شاپشاڭ زاماندا 20 جىل تۇگىلى، نەبارى 10 جىل ىشىندە ۇرپاقتار ساباقتاستىعى ۇزىلمەك. كوزىڭ كۇندە كورەدى، اكە مەن بالا، اتا مەن نەمەرە اراسىنداعى تىلدىك قاتىناس قيىنداعاندىعىن، وعان دالەل كەرەك ەمەس.
مىناۋ دا ءوڭى قاشىپ ەسكىرگەن مىسال، كەز كەلگەن مەملەكەتتىك مەكەمەدە ءىس-قاعازدار الدىمەن ورىس تىلىندە دايارلانادى، ونان سوڭ قازاقشاعا ەش ساپاسىز، شالا-شارپى اۋدارىلعان بولادى. قورلىق ەمەي نە؟! مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ عىلىمداعى جانە ۇلتارالىق قاتىناستاعى رولىنە دە قارنىڭ اشيدى.
ەستۋىمىزشە، قازاق ءتىلىنىڭ عىلىم سالاسىنداعى ۇلەسى 10 پايىزدان اسپايدى. ال، ونىڭ ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى رەتىندەگى ءرولىن ءسوز ەتۋدىڭ ءوزى دە ۇيات. راس، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوبەيۋدە دەسەدى. بىراق بۇل جۇبانىشىمىز كوشەنىڭ، ينتەرنەتتىڭ، بارشا اقپارات تاسقىنىنىڭ استىنا كومىلىپ قالدى.
اباي زامانىندا قازاقتىڭ ءتىلى، ءدىلى ءمارمار تاستاي تۇتاس بولسا، ءدىنى دە سونداي تۇتاستۇعىن. قازىرگى الاشۇبار تىلدىك احۋال ەلىمىزدە ءتۇرلى دىندەردىڭ قاۋلاپ، ونىڭ ىشىندە يسلام تارماقتارى كوبەيۋىنە قۇنارلى توپىراق بولۋدا.
قاي قىرىنان الىپ قاراساق تا، انا ءتىلىمىزدىڭ شاراسىزدىعىنىڭ كۋاسىمىز. وزگە ءتىلدىڭ جىلدان جىلعا ۇدەگەن باسقىنشىلىعىنا شوشىنا قاراپ، شىنى كەرەك، انا ءتىلىمىزدىڭ كەڭەستىك كەزەڭدەگى جاعدايىنا جىلاپ كورىسەتىن بولدىق. ەڭ سوراقىسى، جاس بۋىن ساناسىندا قازاق ءتىلى كەرەكسىز، پايداسىز دەگەن تەرىس پىكىر ورنىعۋدا. ءتىلدى بىلمەيدى ەمەس، بىلە تۇرىپ سويلەمەيتىن توپتاردى قايتەرسىڭ.
قورىتا ايتقاندا، ءتىل مەن سانانى ءبىرىن بىرىنە كىرىكتىرىپ، ولاردىڭ ءبولىپ-جارۋعا كەلمەيتىن تۇتاس ارحيتەكتۋراسىن، ۇيلەسىمىن تابۋدىڭ ۋاقىتى جەتتى. ءتىلدىڭ دامۋى مەن قوعامنىڭ رۋحاني كەلبەتى قالىپتاسۋىن ورتاق ارناعا بۇراتىن بىرەگەي باعدارلاما، يدەولوگيالىق جاڭا ۇستانىم كەرەك.
استانالىق باستاماشىل توپ ۇندەۋلەرىن: «انا ءتىلىن، كونستيتۋتسيادا جازىلعان مەملەكەتتىك ءتىلدى 33 جىل وقىعان الەمدە ەشبىر حالىق، ەشبىر مەملەكەت جوق» دەگەن سوزدەرمەن اياقتاپتى. مۇنى قۇر بايبالام، شىندىق ەمەس دەپ كىم ايتار. اينالايىن اعايىندار-اۋ، الگى احۋال تاعى ون جىلعا جالعاسسا، وندا نە بولدىق؟!
ءتىلى مەشەل ەل استە سانا سايازدىعىنا ۇرىنادى. جاساندىلىققا، داڭعازا ساياسي ناۋقانعا ۇيىرسەك كەلەدى. «كارى قۇداڭ - قىس كەلىپ، الەك سالعان» شاقتا كونە سەمەيدەن باستاماشىل توپ شىقتى. ارادا نەبارى ەكى جۇما وتكەندە رەفەرەندۋمدى قولداپ 5 ميلليوننان استام ادامنىڭ قول قويعانىن ەستىپ وتىرمىز. 200 مىڭ ادام دا جەتكىلىكتى ەكەنىن ەسكەرگەندە، بەلسەندىلىك عاجاپ! بىراق ماقتان ەتۋگە تۇرارلىق ابىرويلى ارەكەت پە، ءوزى؟ سابىر ەتسەك، الەم مويىنداعان ەلباسى كونستيتۋتسياعا سايكەس پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا تۇسسە دە ۇتىپ شىعارى كامىل ەدى عوي. جەر استىنان جىك شىقتى دەگەندەي، باستاماشىل توپتىكى قاي ساسقاندىق؟ مىناسى الەمگە كۇلكى قىلاتىن ساياسي اۆانتيۋريزمگە كوبىرەك ۇقسايدى. وعان ءبىزدىڭ قوعامنىڭ مىنەزىن اڭداتاتىن وقيعا رەتىندە توقتالىپ وتىرمىن. جارىقتىق اباي: «...كوپتە اقىل جوق. ەبىن تاپ تا، جونگە سال» دەمەي مە؟!
ەگەر ءتىلدى ءتىرىلتۋ مەن ەنگىزۋگە ميلليون تۇرماق، مىڭ بەلسەندى شىعار بولسا، ارمان جوق. ناعىز حالىقتىق پروبلەما بولىپ تابىلاتىن ءتىل مۇددەسىن قورعاۋعا نەگە ءازىر ەمەسپىز؟ ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى كوپ. كەزىندە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاپپاي جابىلۋى ەڭ باستى وبەكتيۆتى سەبەپ. «ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ بوساڭدىعى، جەكە باسقا تابىنۋشىلىق پەن جاعىمپازدىق دەرتىنىڭ دەندەۋى، كەڭەس وداعىنىڭ «توقىراۋ» دەپ اتالاتىن سوڭعى كەزەڭىندەگى پارتوكراتتىق ءتالىم-تاربيەنى بويىنا سىڭىرگەن بۋىننىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى سياقتى سۋبەكتيۆتى سەبەپتەر ءوز الدىنا ءبىر توبە.
ءسوزدىڭ اشىعى، قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ قاجەتتىلىگى تومەن، ياكي ءتىپتى جوق.
سونىڭ سالدارىنان اتى «قوستىلدى» زاتى «ءورىستىلدى» ورتا مىقتاپ ورنىقتى - مەملەكەتتىك ءتىلدى قاجەتسىنبەيتىن، كەرەك دەسەڭىز، وعان قارسى ارەكەتتەگىلەردىڭ قاراسى جىلدان جىلعا مولايىپ، قالىڭ نوپىرگە اينالدى قازىر. قاشان «توعىز توڭقىلداق ءبىر شىڭكىلدەكتى» تىڭداعان؟...
ءتىلى سورلاعان ەلدىڭ سالت-ساناسى سولعىنداپ، رۋحى ازىپ-توزىپ، تومەنشىكتەيتىنىن كورە بىلگەن ۇلت كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ: «ءتىلدىڭ ولگەنى، حالىقتىڭ ولگەنى» دەسە، حالىق قاھارمانى باۋىرجان مومىشۇلى: «قازاق پەن قازاقتىڭ قازاقشا سويلەسپەگەنىنەن قورقامىن» دەگەن. اباي، مۇحتاردىڭ تىلىنەن جەرىگەن، ەلدىڭ مۇڭ-زارىنا ميىعىنان كۇلەتىن توعىشار توپتاردان نە قايىر، نە ءۇمىت؟ كوپتى جالاڭ اقىلمەن يلىكتىرۋگە قيىن، ابايشا «كوزدىڭ جاسى، جۇرەكتىڭ قانىمەنەن، ەرىتۋگە بولمايدى ىشتە مۇزىن». الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ۇندەۋدىڭ البەتتە حالىقتىڭ وزىنە ەمەس، بيلىكتىڭ اتىنا جولداناتىنى سول. سورماڭداي ءتىلىمىزدىڭ قۇرباندىققا شالىنۋى توقتاتىلۋى، ورمەلەپ ىلگەرى بارۋى - ۇكىمەت جارلىعىنا، زاڭ قۋاتىنا تاۋەلدى ەكەنى ءسوزسىز.
ۇلت ءتىلىنىڭ جانسىزدانۋى، جالپى ۇلتسىزدانۋ پروتسەسسى، تاعى ءبىر ايتايىق، بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا ءبىر قۇبىلىس. سونىڭ ايعاعى، قازاق دانالارى ءتىلىمىز قايتسەك داميدى دەگەن اڭگىمەنى كوتەرمەگەن. ال، پويىزدىڭ ۆاگوندارى سياقتى ءتىل قۇدىرەتىنە تىركەلەتىن سانا، يمان، رۋح ماسەلەسى، جۇرەك تازالىعى، ياعني ادامنىڭ ادامدىعى تاقىرىپتارى دەسەڭىز اڭگىمە باسقا.
جوعارىدا ايتىلعان وي-پىكىرلەرىمدى ابايدىڭ: «پايدا ويلاما، ار ويلا» دەگەن اقىل-كەڭەسىمەن بەكىتەيىن. «ار» ۇعىمىنىڭ سوزدىك ماعىناسى وجدان، ۇيات دەپ بىلەمىز. ال، تەرميندىك ماعىناسىنا كەلسەك، ول - ادىلدىك، ءادىل بولۋ. سول سەبەپتى، «ارلى ادام» مەن «ءادىل ادام» جاقىن تۋىس ۇعىمدار. مىسالعا قاريالار باتا بەرگەنىندە:
ار-ادىلەت ازىق بولسىن،
جۇرگەن جەرىڭ جازىق بولسىن، - دەپ جاتادى. اباي 38-سوزىندە: «بالكي عادالەت بارشا ىزگىلىكتىڭ اناسى ءدۇر. نىساپ، ۇيات - بۇلار عادالەتتەن شىعادى» دەپ تۇيەدى. شاكىرتى شاكارىمنىڭ «ار ءىلىمى» كونتسەپتسياسىن «ادىلەتتى ءومىر ءسۇرۋ قاعيداسى» دەپ ۇقساق، ءمان-ماعىناسى ايقىندالا تۇسپەك.
ءيا، ار-ادىلەت - كەز كەلگەن قوعامنىڭ ىرگەتاسى. ونى جەتىلۋدىڭ، بەرەكە-بىرلىكتىڭ ەڭ زور زاڭى دەسە دە بولادى. ءتىلدىڭ، رۋحانياتتىڭ دامۋى، ارينە، وسى قۇدايىلىق زاڭنىڭ اياسىندا وتەدى ءھام ونىڭ ءبىر ۇلكەن تارماعىن قۇرايدى.
ەندەشە ەلدىگىمىزدىڭ ءمانى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مۇراتى - مەملەكەتتىك ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرۋعا اسىعايىق، اعايىن! عاسىرلار اسۋىندا سانامىز تەنتىرەپ «اي، قاپ!» دەپ سان سوعىپ، قاپى قالماۋ ءۇشىن، ەڭ باستىسى، الەمدىك تاريحتا قازاق بولىپ قالعىمىز كەلسە استانالىقتاردىڭ «ءتىلدى ۇيرەنۋگە 3 جىل» دەگەن ۇرانىن ءبىر كىسىدەي قولداپ، ىسكە اسىرعان ابزال. بۇل جاڭا ايتقانداي ار-ادىلەتتىڭ تالابى ءارى كەلەشەك ۇرپاق الدىنداعى پارىزىمىز ەكەنى حاق.

اسان وماروۆ، ابايتانۋشى
استانا

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى