قادىرلى وقىرماندار، تومەندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان اۋدارما ماقالانىڭ اۆتورى – ما رۇڭ بەيجين  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ بۇرىنعى دەكانى، پروفەسسورى. ماقالا وسىدان جەتى جىل بۇرىن «ليڭ داۋجى» - «كوشباسشىسى» جۋرنالىنىڭ  2011 – جىلعى 38/39          ساندارىندا  جاريالانعان   ەكەن. كەيىنىرەك «ۇلتتار قوعامدىق عىلىمدارى» جۋرنالىندا تولىق نۇسقاسىن جاريالاعان. بۇل كۇندەرى الەۋمەتتىك جەلىلەرىندە جالاۋلاتا ناسيحاتتالىپ ءجۇر. ماقالا ءاسىلى   10   ءبولىمدى بولىپ، بۇل رەتتە ىقشامدالعان 6  ءبولىمىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جاريالاعالى وتىرمىز.

ماقساتىمىز قازاق – قىتاي دوستىعىن جالاۋلاتىپ جۇرگەن قىتاي جاعىنىڭ ىرگەدەگى ازعانا قازاقتارمەن باۋىرلاس ۇيعىر، قىرعىز حالقىنا قانداي ساياسات جۇرگىزىپ جاتقانىن، «از ساندى ۇلت» دەپ سۇمىرەيتە اتاپ كەلگەن وسى از حالىقتى ۇلت رەتىندە، حالىق رەتىندە، قىسقا عانا ۋاقىت ىشىندە بۇكىلدەي جويىپ جىبەرۋگە كىرىسكەن بۇگىنگى قىتاي كومپارتياسى دارا بيلىگىندەگى قىتاي وكىمەتى، ونىڭ كۇشتىك قۇرىلىمدارى جۇرگىزىپ وتىرعان «زۇلمات-گەنوتسيدكە» تەوريالىق نەگىزسىماق جاساپ بەرۋگە تىرىشتانعان اسا زالالدى ماقالاسىن وقىرماندارعا تانىستىرۋ.  سونداي-اق قولدان  جاسالعان قىتايداعى «ۇلتتىق ساياسات» دەگەن ناعىز وكتەمدىك، زورلىق-زومبىلىققا نەگىزدەلگەن «زۇلماتتىڭ» شىن سىيقىن مىناۋ بەيعام، اڭقاۋ قازاعىمىزعا اشىپ كورسەتۋ ەدى. بۇل كۇندە اتى وشكەن سوۆەت وداعى كومپارتياسىنا وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارىنان باستاپ، رەۆيزيونيست – سوتسيال جيھانگەر دەپ – وزدەرىن «ناعىز ماركىسشىل-لەنينشىل ەتىپ كورسەتۋگە بارىن سالعان، ماۋ زىدىڭ باستاعان قىتاي كوممۋنيستەرى  كەيىنىرەك «قىتايشا سوتسياليزم» قۇرىپ جاتىرمىز دەپ داۋرىعىپ «ناعىز رەۆيزيونيستەردىڭ قانداي بولاتىنىن اشكەرەلەپ قويعان ەدى.

«قىتايلىق سوتسياليزم» دەگەنى -  ءبىر پارتيانىڭ دارا بيلىگىندەگى شەكتەۋسىز قاندى ديكتاتۋراعا نەگىزدەلگەن كازارمالىق ءسوتسياليزمنىڭ ناعىز جەكسۇرىن فورماسى بولاتىن.

قىتاي كومپارتياسى بۇل كۇندەرى ءبىر مەزگىلدىك ەكونوميكالىق جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەنىمەن سوڭعى جىلدارى الداعى كۇنىنىڭ نە بولارىن ويلاپ ۇرەيگە بوي الدىرعان دا سياقتى.

ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان پروفەسسور ما رۇڭنىڭ (ودان باسقا دا كوپتەگەن ساياساتكەرسىماقتاردىڭ) ماقالاسىنىڭ ورتاق تاقىرىبى «ءححى عاسىردا قىتاي  (جۇڭ گو) تاپ بولار ەڭ زور قاتەر – مەملەكەتتىڭ بولشەكتەنۋى بولماق» - دەپ سۇرەن سالا، پالە شاقىرىپ تۇر.

10 بولىمنەن تۇراتىن وسى بايبالامنىڭ نەگىزگى مازمۇنىمەن جاسىرىن ءھام اشكەرە ماقساتى – قىتايداعى حاندىق ەمەس ۇلتتاردى نە ءۇشىن، قالاي، قانداي ايلاشارعىمەن ۇلت رەتىندە جۇتىپ، جوق قىلۋعا بولادى دەگەن سۇراققا ساياسي، الەۋمەتتىك، دىندىك، رۋحاني سونداي-اق گەوساياسي تۇرعىدان جاۋاپ-تەوريالىق نەگىز جاساپ بەرۋ بولاتىن. بۇل كۇندەرى شينجياڭداعى ۇيعىر، قازاق، دۇڭگەندەر باسىنا تونگەن اۋىر ۇلتتىق ەزگىمەن جازالاۋ شارالارىنىڭ زارداپتارىن شوۆينيست پروفەسسورلاردان عانا كورۋ اڭعالدىق بولار ەدى. بۇل ماڭگىلىكتەن دامەگوي شي جينفيڭ باستاعان جۇڭنانحاي بيلەۋشىلەرىنىڭ ۇر دا جىق ساياساتىنىڭ ناتيجەسى بولاتىن.

ناقتىلاپ ايتقاندا ولار «ۇلت-ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىن تەرىستەپ، ولاردىڭ يمپەريالاردىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلۋ جولىنداعى بارلىق ءىس-ارەكەتتەرىن جوققا شىعارۋ كەرەك دەيدى. ءىس جۇزىندە ونداي ارەكەتتەر بۇرىننان دا ماقساتتى تۇردە استىرتىن  جۇرگىزىلىپ كەلگەن بولاتىن. ەندى اشىققا شىقتى.

ءوزىنىڭ اتامەكەنىندە مىڭداعان جىلداردان بەرى ءومىر ءسۇرىپ، نەبىر قۋاتتى حاندىقتار مەن قاعاناتتار قۇرا العان تيبەتتىكتەر مەن شىعىس تۇركىستانداعى ۇيعىرلاردى «ۇلت» دەپ مويىنداۋعا بولمايدى ەكەن. سوندا وسى تاريحي مەكەنگە كەشە عانا كەلگەن قىتايلاردى كىم دەۋىمىز كەرەك؟

پروفەسسور ما قىتاي مەملەكەتىندە تۇرىپ جاتقان بايىرعى ۇلتتاردى «ەتنيكالىق توپتار-قاۋىمدار» دەپ اتاۋدان تايىنبايدى. سونىمەن وزدەرى ءپىر تۇتىپ كەلگەن ماركس-ەنگەلس، لەنين-ستاليندەردىڭ ۇلت-ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقى جونىندەگى كوزقاراستارىن تەرىستەپ، جوققا شىعاراتىن ۋاقىت كەلدى دەپ ەسەپتەيدى. «ەتنيكالىق توپتاردى» قىتاي تەڭىزىنە باتىرىپ جوق قىلعاندا عانا قىتاي ءححى عاسىردا ءتونىپ تۇرعان «بولشەكتەنۋ قاتەرىنەن امان-ساۋ قۇتىلا الادى. سول ءۇشىن بۇگىنگى قالىپتاسقان الەمدىك قولايلى جاعدايدى ۇتىمدى پايدالانىپ اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋدەن تايىنباۋعا شاقىرادى.

ەندەشە قازاقستاندى سوڭعى ءبىر-ەكى عاسىردان بەرى عانا مەكەندەي باستاعان كەلىمسەكتەرگە تاۋەلسىز قازاقستان كونستيتۋتسياسىندا ۇلىقتاپ، 130-140 ۇلت مارتەبەسىمەن «ۇلتتىق اسسامبلەيا قۇرىپ بەرەتىنىمىزدى قالاي تۇسىنسەك ەكەن؟ سويتە تۇرا ءبىرتۇتاس «قازاقستان حالقىن» (كەشەگى كەڭەس حالقى «قىتايداعى» جۇڭحۋا ۇلتى) قالاي قالىپتاستىرماقشىمىز؟ قىتايشا «گەنوتسيدتىكپەن بە، الدە «اسسامبلەيا» اياسىندا بي بيلەپ ءان سالۋمەن بە؟

قازاقستاندىق جول قانداي بولۋ كەرەك ەدى؟  ارينە بۇلاردان باسقاشا جولمەن. وسىنداي ءومىر مەن ءولىم تايتالاسىنا تاپ بولعان ءححى عاسىر زوبالاڭىن كوزىمەن كورىپ، قولىمەن ۇستاعانداي بولىپ وتىرسا دا «كورشىسىن قۇداسىنداي (قۇدايىنداي دەپ تە سوعامىز) سىيلاعان ەلمىز دەپ «ۇلى اسپان استى ەلىمەن» (باسقا ەلدەر اسپان استىندا ەمەس، جەردىڭ استىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانداي-اق) بايقاپ سويلەۋ كەرەك» دەپ ارا اعايىن بولعىسى كەلىپ دەدەكتەپ جۇرگەن قانداستارىمىزعا «اكەسى ولگەندى دە ەستىرتەدى دەگەندەي كوز الدىمىزدا قىتايلار جۇرگىزىپ جاتقان زۇلمات ساياساتتىڭ بەت-پەردەسىن اشىپ، قۇنىكەرلەردەن قانداستارىمىزدىڭ قۇنىن داۋلاۋعا باتىل كىرىسۋىمىز كەرەك.

قىتاي وكىمەتى جۇرگىزىپ جاتقان جانىشتاۋلاردى «ول ءبىزدىڭ ىشكى ءىسىمىز، باسقالاردىڭ ارالاسۋعا حاقى جوق» دەپ وزەۋرەيدى. ولاي بولسا ولار جۇرگىزىپ جاتقان قاندى قىرعىننىڭ حالىقارالىق ادام قۇقى جونىندەگى دەكلاراتسياسىنداعى «گەنوتسيد-زۇلمات» جونىندەگى باپتارىمەن سالىستىرا وتىرىپ تالداۋ جاساپ كورۋلەرىڭىزدى، ءادىل باعا بەرۋلەرىڭىزدى وتىنەمىز، قادىرلى وقىرماندار.

ولاي بولسا، بولشەۆيكتەر مەن كەشەگى جانە بۇگىنگى قىتاي كومپارتياسى جۇرگىزىپ كەلگەن ساياسات پەن ءىس-ارەكەتتى سالىستىرىپ كورەلىك. بولبشەۆيكتەردىڭ كوسەمى ۆ.ي.لەنين اشىقتان اشىق «جەر بەتىندە بولشەۆيكتەر مەن  بۋرجۋيلاردىڭ بىرەۋى عانا تۇرۋى كەرەك. ال، ەكەۋى دە ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى دەيتىندەر تابىلسا، ولاردى افريكانىڭ كەڭگىرۋلارىمەن بىرگە تەمىر شارباقتا ۇستاۋ كەرەك» - دەپ جار  سالۋى كەڭەستىك رەسەيدىڭ 70 جىلدىق قاندى تاريحى لەنين ايتقان مەجەدەن الدەقايدا اسىپ كەتكەنى، حح عاسىر باسىندا 6 ميلليونعا جەتكەن قازاق حالقى ۇشتەن ەكى بولىگىنەن ايرىلىپ، جەتپىسىنشى جىلدارى ارەڭ 6 ميلليوندىق مەجەگە جەتكەنى تالاسقا جاتپايتىن شىندىق ەدى.

1949-1966 جىلدار ارالىعىندا لەنيننىڭ جولىن ۇستانعان قىتاي كوممۋنيستەرى 26 ميلليون قىتايلىقتى ءولىم جازاسىنا كەسكەنىن، 1935 جىلعا دەيىن قىتاي كومپارتياسىنىڭ باس حاتشىسى بولعان ۋاڭ مين ءوزىنىڭ «جۇڭگىڭ جۇڭياڭ ءيۇي فانتۋ ماۋ زىدۇڭ» كىتابىندا (1970 جىلى ماسكەۋدە باسىلعان) «جۇڭ گو كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى جانە ساتقىن ماۋ زىدۇڭ» دەگەن كىتابىندا  جازعان بولاتىن. ال، 10 جىلعى قان قاساپ «مادەنيەت توڭكەرىسىندە» جانە ودان بەرگى جارتى عاسىرعا جۋىق «پرولەتاريات ديكتاتۋراسىن» قارۋ ەتكەن قىتايدا قانشا ميلليون ادامنىڭ اجال قۇشقانىن كوز الدىعا كەلتىرە المايمىز.

«كۇن ءبىر جاۋسا، تەرەك ەكى رەت جاۋادى» دەمەكشى جالپى قىتايدا جۇرگىزىلگەن رەپرەسسيالىق ناۋقاندار كەزىندە تيبەت پەن شىعىس تۇركىستاندىقتارعا قارسى ەسەلەپ جۇرگىزگەن جانىشتاۋلاردىڭ  زاردابىن، قىتايلاستىرۋ مەن جەرگىلىكتى  حالىقتىڭ دەموگرافيالىق  وسىمىنە شەكتەۋ قويۋلاردىڭ  (جوسپارلى تۋىت) زاردابىن ازسىنعان شي جينپيڭشىلدار قولدانىپ جاتقان «گەنوتسيدتىك» قىرعىنداردىڭ جالپى جاعدايىن بىلايشا اتاپ وتۋگە بولادى.

قىتاي پروفەسسورلارى مەن قىتاي كومپارتياسى ءححى عاسىردا تاپ بولار «بولشەكتەنۋ قاتەرىنىڭ الدىن الۋ ءۇشىن جاساپ شىققان ۇلتتىق ساياساتىن باستى تاقىرىپتار بويىنشا توپتاستىرار بولساق بىلاي بولىپ شىعادى:

ۆ.ي.لەنين مەن ستالين دارىپتەپ قالىپتاستىرعان «ۇلتتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ» جانە «ءبولىنىپ شىعۋعا دەيىنگى قۇقىن» مويىنداعانىن تەرىسكە شىعارۋ كەرەك دەپ كەسىپ ايتادى. ويتكەنى، ءستاليننىڭ ۇلت تەورياسى تاربيەلەپ شىعارعان قازىرگى «ۇلت» ساناسى «اۆتونوميالىق ايماق» جۇيەسى ۇلتتىق بولشەكتەنۋگە اپارادى دەيدى.

تەوريالىق تۇرعىدان ۇسىنىلىپ وتىرعان وسى رەاكتسيون تەوريا ارقىلى قىتاي «ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ» قۇقىن اياققا تاپتاۋعا جول اشىپ وتىر.

قىتاي قولاستىنداعى 56 ۇلتتىڭ «ءوزىن-ءوزى بيلەۋ» قۇقى ساقتالار بولسا قىتاي بولاشاقتا ءاردايىم «ۇلت ىدىراۋىنىڭ تاۋەكەلىندە ءومىر سۇرەدى» ەكەن. پروفەسسور مىرزا كوپ ۇلتتى ەلدەر جاعدايىنا تالداۋ جاساي كەلە بىلاي دەيدى:

«...قىتايداعى ەتنيكالىق دەموركاتسيا مەن ەتنيكالىق ساياساتتى «قايتا قالىپتاستىرۋدى»، ياعني «ساياسيلاندىرۋدى ۇسىنامىن»  «قىتاي ۇلتى» كونتسەپتسياسىن ساقتاپ، «قىتاي ۇلتى»، «ەتنيكالىق قۇرىلىس» پەن «قىتاي ۇلتىن» قايتا جاريالاۋدى، سونىمەن قوسا 56 «ۇلتتاردى» «ەتنيكالىق توپتار» رەتىندە قۇرۋدى ۇسىنامىن».

ما رۇڭ مىرزا ودان ءارى اشىقتان-اشىق، قىتايداعى بارلىق ەتنيكالىق توپتار... بارلىعى ءبىر    ەتنيكالىق توپ قىتاي ۇلتى رەتىندە بىرىگۋى ءتيىس» ەكەن.

ول  ءۇشىن ىستەلەر جانە ىستەلىپ جاتقان قىتايلاندىرۋدىڭ ناقتى تاكتيكالىق جانە ستراتەگيالىق مىندەتتەرى رەتىندە باسا كورسەتىلگەندەرى مىناداي:

1. جەرگىلىكتى شاعىن ۇلتتاردىڭ بالالارىن تولىعىمەن، ەشبىر ويلانباستان بالا باقشادان باستاپ تەك قانا قىتاي ءتىلدى مەكتەپتەردە وقىتىپ، قىتاي ەتىپ شىعارۋ. بۇل ماقسات سوڭعى 10-15 جىلدان بەرى ناقتىلى ىسكە اينالعان.
2. مەكتەپ باعدارلاماسىندا جەرگىلىكتى ۇلت تاريحىنداعى بەلگىلى تاريحي وقيعالار مەن تاريحي تۇلعالار. ناقتىلاپ ايتقاندا قىتايعا قارسى كوتەرىلگەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە بايلانىستى زەرتتەۋلەر، وقۋلىقتار الاستالۋى كەرەك. وقۋشى ساناسىنا ۇلت، ۇلتتىق تاريح، مادەنيەت، ءداستۇر، دىندىك نانىم-سەنىمدەر جونىندە ماعلۇمات بەرگىزبەۋ.
3. جاستارعا كاسىپتىك ءبىلىم بەرۋ جانە قىتايلارمەن كۇندەلىكتى ارالاستىققا جول اشۋ ءۇشىن ىشكى ولكەلەپگە جاپپاي تارقاتا ورنالاستىرۋ.
4. ارالاس نەكەنى بارىنشا دارىپتەپ قىتايلىق وتباسىلار سانىن ارتترۋ.
5. از ساندى ۇلتتاردىڭ دارىندى بالالارىن قولداۋ جەلەۋىمەن قىتايدىڭ تاڭداۋلى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ، كەلەشەكتە سولاردى اكىمشىلىك جۇيەلەرگە تارتۋ ارقىلى قىتايلاندىرۋدى وڭتايلاندىرۋ.
6. يسلام، بۋددا دىندەرىن جەرگىلىكتى حالىق تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن الاستاۋ ءۇشىن «ەكسترەميزم، سوپەراتيزم جانە تەرروريزمگە» قارسى كۇرەس جەلەۋىمەن اياۋسىز جانىشتاۋ، ءدىني راسىمدەردى وتەۋگە جول بەرمەۋ، ءدىني قىزمەتكەرلەردى اياۋسىز جازالاۋ، ءتىپتى ءىز-توزسىز جوق قىلىپ جىبەرۋ.
7. ىشكى قىتايداعى قاعىلعان-سوعىلعاندار مەن يەسىز قالعان شال-شاۋقاڭدى جەرگىلىكتى ۇلت وتباسىلارىنا كىرگىزىپ «باۋىرلاستىرۋ» ارقىلى قىتايلاندىرۋ.

بۇدان باسقا دا تولىپ جاتقان قىتايلىق «قامقورلىقتار» ارقىلى جەرگىلىكتى ۇلتتى ۇلت رەتىندە جويىپ قىتايعا ءتونىپ تۇرعان ءححى عاسىرداعى «ۇلتتىق مەملەكەتتىك بولشەكتەنۋ قاتەرىن» ءبىرجولا جوق قىلۋ، ءسويتىپ ءبىرتۇتاس قىتاي بولىپ تىپ-تىنىش قۇشاقتاسىپ جاتىپ-تۇرۋعا قول جەتكىزۋ.

ما رۇڭ مىرزا، سوندا، قىتاي قول استىنا زورلىقپەن باعىندىرىلعان، بىراق تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن، ءدىنى مەن ءتىلى، سالت-ءداستۇرى ءۇشىن جۇزدەگەن جىلدار بويى جۇزدەگەن ۇلت-ازاتتىق كۇرەستى باسىنىن وتكەرگەن 56 ۇلت، اسىرەسە قىتايلاردان ارتىق بولماسا كەم ەمەس باي مادەنيەتى مەن ءداستۇرى بار ۇيعىر، تيبەت، موڭعول، دۇڭگەن، قازاقتار قىتاي بولۋ ءۇشىن، ۇرپاعىن ميلليارت قىتاي تەڭىزىنە باتىرىپ جوق قىلۋ ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋى كەرەك بولعانى ما؟

قىتايداعى شاعىن 56 ۇلت حالقى الدىندا وسىنداي زوبالاڭ، اياۋسىز جويىمپاز ساياسات ءجۇرىپ جاتقانىن، ونى تەك قانا الەم جۇرتشىلىعى ماقۇلداعان «گەنوتسيدكە» قارسى ورتاق كۇرەسكە شاقىرۋ ارقىلى جۇمىلا كىرىسەتىن ۋاقىت جەتكەنىن اشىق مويىنداۋ كەرەك.

سونىمەن زۇلمات نەمەسە گەنوتسيد دەگەن نە؟ اۋەلى وسى ءسوزدىڭ ماعىناسىن اشىپ، جۇمباعىن شەشىپ الايىق. گەنوتسيد ءسوزى ەجەلگى گرەكتىڭ genos – تۇقىم،  caedere – ءولتىرۋ، قۇرتۋ دەگەن سوزىنەن الىنعان. ناسىلدىك، ۇلتتىق، ءدىني نەمەسە يدەولوگيالىق ءتۇرلى جەلەۋ-سىلتاۋلارمەن حالىقتىڭ كەيبىر بولىگىن، كەيدە تىپتەن ءبۇتىن حالىق نەمەسە ۇلتتىڭ تۇقىمىن قۇرتۋ دەگەن ءسوز. بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 1948 جىلى 9 جەلتوقساندا قابىلدانىپ، 1961 جىلى 12 قاڭتاردان باستاپ كۇشىنە ەنگەن «گەنوتسيدتىك قىلمىس جانە جازالاۋدان الدىن-الا ساقتاندىرۋ تۋرالى كونۆەنتسياسىنىڭ ءى بابىندا «كەلىسىمگە قاتىسۋشى تاراپتار زۇلمات بەيبىت نەمەسە سوعىس كەزىنىڭ قايسىسىندا جاسالعانىنا قاراماستان ادام قۇقىعى ەرەجەلەرىنىڭ نورمالارى بۇزىلعان بولسا وعان قارسى ەسكەرتۋ جاساۋعا تىپتەن جاسالعان قىلمىسقا قاتىسۋشىلاردى جازالاۋعا مىندەتتى» دەپ كورسەتكەن. ال، كونۆەنتسيانىڭ ءىى بابىندا «قانداي دا ءبىر ۇلتتىق، ەتنيكالىق، ناسىلدىك جانە ءدىني توپتاردى ءبىرجولا نەمەسە ءبىر ءبولىمىن جويىپ جىبەرۋگە باعىتتالعان ءىس قيمىل گەنوتسيد دەپ تانىلادى» دەپ جازىلعان. مۇنداي ارەكەتتەرگە:

ا) نىسانالى توپتاردىڭ مۇشەلەرىن ءولتىرۋ;

ب) توپ مۇشەلەرىنە دەنە جاراقاتىن بەرۋ نەمەسە رۋحاني كۇيزەلىسكە ۇشىراتۋ;

س) قانداي دا ءبىر توپتاردى تۇگەلىمەن جانە كەيبىر بولىمدەرىن قۇرتۋعا باعىتتالعان العى شارتتار جاساۋ مىندەتى جۇكتەلگەن جازالاۋشى ۇيىم، توپ قۇرۋ;

د) كوزى قۇرتىلۋعا ءتيىستى توپ ادامدارىنىڭ بالا تۋدىرۋ جولىن كەسۋگە باعىتتالعان شارا ۇيىمداستىرۋ;

ە) ادامزاتتىڭ ءبىر توبىنىڭ ۇرپاقتارىن باسقا ءبىر توپقا كۇشپەن اۋدارۋ، مىنە وسىلار جاتادى.

ال ەندى وسىلاردى بوشەۆيكتەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز. «مەنشىك يەلەرى، باي، كۋلاكتار مەن بۋرجۋيلاردى تاپ رەتىندە جويۋ»  تۋرالى جوباسىن العاش بولشەۆيكتەردىڭ كوسەمى ۆ.ي.لەنين ۇسىندى. «جەر بەتىندە بولشەۆيكتەر مەن بۋرجۋيلاردىڭ بىرەۋى عانا تۇرۋ كەرەك. ال، ەگەر دە ەكەۋى دە ءومىر سۇرۋگە قۇقىلى دەيتىندەر تابىلسا، ولاردى افريكانىڭ كەنگۋرۋىمەن بىرگە تەمىر شارباقتا ۇستاۋ كەرەك» دەپ سالدى كۇن كوسەمىنىڭ ءوزى. بۇل ءىس جۇزىندە ۇلتتىڭ ءبىر ءبولىمىن جازالاۋ تۋرالى جارلىق بولاتىن.

كوممۋنيزم قۇرۋ ستراتەگياسى، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ سالدارىنان تەك كەڭەس وداعى عانا ەمەس كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالىنداعى بارلىق ۇلتتار جاپا شەكتى. ولاردىڭ ىشىنەن زۇلماتتان ەڭ اۋىر جاپا شەككەنى بىلىكتى، بىلىمدىلەر مەن ءدىن ادامدارى جانە كوشپەندى مالشى قاۋىم بولدى. ويتكەنى بولشەۆيزم تەورياسى جۇمىسشى، شارۋالارعا ارنالعاندىقتان جوعارىدا اتالعان ءۇش توپتىڭ تابيعاتىنا جات بولاتىن. وسى جاتتىق ولارعا اسىرە زۇلمات اكەلدى. بىلىكتى، ءبىلىمدى توپ بولشەۆيكتەر ءۇشىن «اقىلدى جاۋى» سانالدى. ونداي جاۋلار جەر باسىپ ءجۇرۋى مۇمكىن ەمەس ەكەن، سول ءۇشىن جويىلدى. ال ءدىندارلار بولشەۆيزم دوگماسىمەن كەلىسپەگەنى ءۇشىن، كوشپەندى قاۋىم كوممۋنيزم تەورياسىنا جات قۇبىلىس بولعانى ءۇشىن جازالاندى.

• 1929-1933 جىلدارى قازاقستاندا وگپۋ-ءدىڭ تىزىمىنە 22933 ادام ىلىگىپ، ولاردىڭ 3386-سى اتىلىپ، 13151 ادام 3-10 جىل ۋاقىتىمەن كونتسلاگەرلەرگە ايدالعان. وگپۋ جانالعىشتارى ۇستالعاندارعا جازاسىن مويىنداتۋ، كاەلەشەكتە ولاردى ءۇرىم-بۇتاقسىز قالدىرۋ ءۇشىن كەڭەستەر وداعى پروكۋراتۋراسىندا ۇيعارىلعان «جازالاۋ ىشكى ەرەجەسى» بويىنشا تومەندەگى جازالاۋ شارالارىن قولدانعان:
• ماڭداي تىستەرىن قاعىپ ءتۇسىرۋ.
• ەر ادامداردىڭ جىنىس مۇشەلەرىنە ىستىك جۇگىرتۋ.
• ەكى اياعىن سالبىراتىپ ءىلىپ قويىپ باسىنان ىستىق بۋ، جالىنمەن قاقتاۋ.
• جازالىلاردىڭ بالالارىن ءۇرىم-بۇتاقسىز قالدىرۋ ءۇشىن ىزعار، مۇز، قىراۋعا وتىرعىزۋ.
• ۇكىم شىعارعاندا ادەيى تاڭدالىپ الىنعان ىرىتكى سالۋشىلار، ءسوز تاسۋشىلار، قۇپيا حابار بەرۋشىلەردىڭ جالعان كۋالىگىن نەگىزگە الۋ ت.ب.

مۇنى كۇن كوسەمدەرىن قىزعىشتاي قورعاشتاپ جۇرگەن كوممۋنيستەر بىلمەگەنىمەن اتىلعان، ايدالعانداردىڭ ۇرپاقتارى بىلەدى. وگپۋ-دىڭ بۇل رەكومەنداتسيالارى 1956 جىلعى جىلىمىق باستالار الدىندا جويىلعان.

ال، ءححى عاسىردىڭ بۇل كۇندەرىندە بۇكىل قىتاي اۋماعىندا مۇنداي رەكومەنداتسيالار ودان ءارى تولىقتىرىلىپ، تۇرلەنىپ، اياۋسىز ءتان جانە رۋحاني ازاپتاۋ وركەنيەتتى الەم الدىندا اشىق-اشكەرە قولدانىلىپ وتىر.

قادىرلى وقىرماندار، مەن ءبىلىم-بىلىگىمنىڭ جەتكەنىنشە، سونداي-اق ازاماتتىق پارىزىما ادالدىعىمدى ءبىلدىرۋ  ماقساتىمەن وزدەرىڭە وي سالۋ ءۇشىن وسىلاردى جازدىم

قىتايمەن قارىم-قاتىناستىڭ قانداي بولۋى ازعانتاي قازاق حالقىنىڭ بولاشاعىنا تىكەلەي بايلانىستى، وندا دا اسا قاۋىپ-قاتەرى مول گەوساياسي ماسەلە.

قۇداي تاعالا ۇلان-بايتاق جەرگە يە ەتكەن قازاقستان الەمدىك تاريحتا زورلىق-زومبىلىق پەن يمپەريالىق جاۋلاۋشىلىقپەن جامان اتى شىققان ورىس پەن قىتايعا كورشى ەتىپ قويىپتى. قىتاي كورشىلەس شاعىن حالىقتاردى قۇشاقتاپ تۇرىپ تۇنشىقتىرىپ ولتىرۋگە ابدەن ماشىققان «زۇلىمدىق يمپەرياسىنا» اينالعان. ول تاريحتا كورشىلەرىنە قاراتا «حۋاي رۋي جىڭسى –الدارقاتۋ ساياساتىن» قولدانسا، بۇل كۇندەرى «جۇمساق ساياسات» دەگەن كولگىرسىگەن زۇلىمدىق ساياساتىن كەڭىنەن قولدانۋدا. ولار قازاقستان مەن ورتالىق ازيا ەلدەرىن زەرتتەيتىن ونداعان اشىق ءارى بۇركەمەلەنگەن مەكەمەلەرمەن جۇمىس ىستەپ وتىر. بۇل كۇندەرى قازاقستان ولار ءۇشىن وقىلىپ، جاتتالىپ قويىلعان ءوز كىتاپتارى سياقتى. قۇپيا دەيتىن ەشتەڭەمىز قالعان جوق.

ال، قازاق  وكىمەتى، ونىڭ ديپلوماتتارى، قارسى بارلاۋ ورگاندارى قايدا قاراپ وتىر؟ تىم بولماسا قىتاي ءتىلى مەن تاريحىن، ساياساتىن بىلەتىن عالىمدار  مەن ساياساتتانۋشىلار جانە ماماندانعان جۋرناليستەردىڭ باسىن قوسىپ قىتاي ءباسپاسوزىن باقىلاپ، ساراپتاپ ءتيىستى ورىندارعا ۇسىنىس بەرىپ وتىراتىن بەدەلدى ورتالىق اشىپ، ىسكە قوسۋى كەرەك.

قىتاي ءوز ەلىندەگى قانداستارىمىزبەن دىندەس، ءتۇبى ءبىر تۇركى مۇسىلمانداردى تۇگەلدەي جويىپ جىبەرۋ جولىنا كەشەلى بەرى عانا كىرىسكەن جوق ەدى عوي. ەندى ولار شەكتەن شىعىپ، ۇلى قىتايلىق ارانى اشىلىپ، تاياۋ جارتى عاسىردا «كەزىندە قولدان كەتكەن» دەلىنگەن قازاق، قىرعىز، تاجىك جەرلەرىن، موڭعوليانى تۇتاستاي، ءتىپتى قيىر شىعىستاعى رەسەي اۋماعىن قايتارىپ الۋ جوسپارىن باسپاسوزدەرىندە اشىق، اشكەرە جاريالاپ، وكىمەتىنە ءوز ۇسىنىسسىماقتارىن جولداۋدا. وقۋلىقتارىندا اشىق جازىپ، قىتاي جاستارىن شوۆينيزممەن ۋلاۋدا. وسىنداي الىستى كوزدەگەن قىتايدىڭ سۇرقيا ساياساتىنا شولۋ، تالداۋ جاساۋ بىزدەرگە اۋاداي قاجەت ەدى عوي.  ساۋدا ساتتىق پەن جەكە بيزنەستىڭ مۇددەسىنەن باسقاعا باسىن قاتىرمايتىن ءار دارەجەلى شينوۆنيكتەر مەن تويىمسىز بايشىكەشتەر ءۇشىن ۇلتتىڭ، مەملەكەتتىڭ بولاشاعى تۇككە تۇرعىسىز، باسى ارتىق نارسە. سوندىقتان بۇكىل حالىق بولىپ، ۇلت بولىپ قازاق مەملەكەتىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن كۇرەسەتىن ۋاقىت جەتتى.

قىتاي ءۇشىن ءححى عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن قاتەر – مەملەكەتتىڭ بولشەكتەنۋى ەكەنى راس بولسا قازاقتار ءۇشىن قىتاي قاتەرى – قىتايدىڭ الدارقاتۋ – جۇمساق ساياساتى ارقىلى ەكونوميكالىق، ساياسي، مادەني، تەرريتوريالىق ەكسپونتسياسى ءتوندىرىپ كەلە جاتقان الاپات زارداپتار ەكەنىن تانىپ، ءبىلۋىمىز، سوعان قارسى قولدانار ستراتەگيامىز بەن تاكتيكامىزدى اشىق اشكەرە تۇردە تەز ارادا جاساۋىمىز كەرەك.

بىرلەسكەن ۇلتتار ۇيىمىمەن ەۋروپالىق ادام قۇقۇقتارى جونىندەگى كوميتەتكە قىتاي جۇرگىزىپ وتىرعان گەنوتسيدتىڭ زارداپتارىن تەرگەپ، حالىقارالىق سوتقا جۇگىنۋ ارقىلى زۇلمات قۇرباندارىن  جانە ولاردىڭ ازاپ لاگەرلەرىندە قينالىپ جاتقان قانداستارىمىزعا اراشا ءتۇسۋىمىز ەلدىگىمىز بەن ەگەمەندىگىمىزگە سىن بولىپ وتىر.

*****

ءبىز تومەندە قىتايلىق گەنوتسيدتىڭ ناقتىلى مىسالدارىنان بىرقانشاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنباقشىمىز:

1. ساياسي ۇيرەنۋ اتتى كونسلاگەر ادەتتەگى، ورتا دارەجەلى، اۋىر دارەجەلى دەپ ءۇش توپقا بولىنگەن. اۋىر دارەجەدەگى قىلمىستىلاردى قامايتىن لاگەردە باسىنا قارا دوربا كيگىزىپ، قۇلاعىنا قۇلاققاپ كيگىزىپ، شىرىلداعان قوڭىراۋ ءۇنىن كۇنى بويى ەستىرتەدى. 24 ساعاتتا ءۇش ساعات قانا دەمالدىرادى، جارىق كورسەتپەيدى. قىلمىسىڭدى مويىندا دەيدى، مويىنداسا سوتتايدى. مويىنداماسا سول ازاپتى جالعاستىرادى. ودان جىندانىپ كەتكەندەردى ارنايى سالىنعان جىندىحاناعا اپارادى.
2. ستۋدەنت جاستاردى قازاقستاننان قىتاي شەكاراسىنا وتە سالىسىمەن وتباسىمەن كەزىكتىرمەي ساياسي ۇيرەنۋ دەگەن جەلەۋمەن الىپ كەتىپ، ادەمى قىز ستۋدەنتتەرگە ويىنا كەلگەنىن ىستەگەن. ۇلداردى ىشكى قىتايعا اكەتىپ، قازاقتىڭ گەنى مىقتى دەپ ولاردىڭ ۇرىعىن الادى. وسى ۋاقىتقا دەيىن ولاردان ەش حابار-وشار جوق.
3. كونسلاگەرلەردە قاقپاسىنا «تەحنيكا ۇيرەتۋ مەكتەبى، سۇيىسپەنشىلىك مەكتەبى دەگەن سياقتى ادەمى اتتاردى كوزبوياۋشىلىقپەن جازىپ قاقپاعا  ءىلىپ جازىپ قويعان، شىن مانىندە ول تۇرمە ەدى. وندا وتانشىلدىق، كوممۋنيستىك تاربيە جۇرگىزىلەدى. قىتاي كومپارتياسىنىڭ زاڭ ەرەجەلەرى  كۇشتەپ ميلارىنا سىڭىرىلەدى. مىسالى: جالپى تاماق ىشەر الدىندا قىتايدىڭ ءان ۇرانى ورىندالادى، تۋ كوتەرىلەدى. تاماق جەۋدىڭ الدىندا وتانعا، كوسەمگە راحمەت، ماڭگى جاساسىن دەگەن ۇراندار ايتىلىپ بارىپ تاماق جەۋگە رۇقسات ەتىلەدى.
4. ونداعى اتا-اپالار، ۇلكەن كىسىلەر قىتايشا بىلمەيتىن مالشى-ديقاندار قىتايشاعا ءتىلى كەلمەسە ارىپتەردى ۇلكەن ارىپپەن جازىپ، قولىنا ۇستاپ سونى ۇيرەنۋمەن بولادى. ايتا الماسا بولەك جالعىز قامايتىن بولمەگە قاماپ ءبىر-ەكى كۇن بويى تاماق بەرمەي جازالايدى ەكەن. اسىرەسە، كارى اتا-اجەلەردى قازاق ساقشىلاردىڭ، مۇعالىمدەردىڭ كوزىنشە ۇرادى ەكەن. سول ارقىلى ولاردىڭ ۇرەيىن ۇشىرىپ، قورلاپ وتىرعان.
5. كونسلاگەردىڭ ىشىندە وتىز 30-40 ادام ءبىر بولمەدە تۇرادى. دارەتحاناسى، تاماق ىشەتىن جەرى جاتىن ورىنى ءبارى ءبىر ۇيدە بولادى. دارەتحانادا ەسىك جوق، تاماق ءىشىپ وتىرعان ادامعا قاراپ شاراسىزدىقتان دارەتكە وتىرادى. ەسىگى جوق بولۋىنىڭ سەبەبى ءوزىن-ءوزى ءولتىرىپ الماسىن دەپ كۇندىز-ءتۇنى كەزەكپەن  كەزەكشىلەر كۇزەتەدى. ءۇيدىڭ ىشىنە جان-جاقتان كامەرا ورناتىلعان. كۇنىنە ەكى-اق ساعات دالاعا شىعارادى. باسقا ۋاقىتتا كۇن كورمەيدى. مىسالى: سول كونسلاگەرگە وتىز كۇن وتىرىپ شىققان ءبىر جىگىتتىڭ ايتۋىنشا قىتايشا ءتىل بىلگەندىكتەن بەلسەندىلىك تانىتىپ، ەدەن جۋاتىن جۇمىستى سۇرانىپ العان. ونداعى ماقسات تازالىق ىستەپ ءجۇرىپ تازا اۋا جۇتۋعا، ءوزىن-ءوزى سولاي ەمدەۋگە تىرىسقان.
6. ءبىر ءىستى قايتا-قايتا ىستەتىپ قايتالاتا بەرۋ ارقىلى ادامداردى جىنداندىرىپ، رۋحىن ولتىرۋدە. كۇنىنە ءجۇز نەشە قىزىل اندەر ۇيرەنەدى، ونى توقتاماي ايتادى. مىسالى: كومپارتيا بولماسا جاڭا جۇڭگو بولماق ەمەس دەگەن سياقتى قىزىل اندەر. مۇنىڭ ءتىرى كۋاگەرى ومىربەك بەگالى دەگەن قازاقستان ازاماتىنىڭ ايتقان سوزىندە ءان ۇرانى، قىزىل اندەر سانامدا ءالى ساقتاۋلى، ۇمىتا المايمىن. سودان سوڭ سان ساناي بەرەمىن. تسيفرلار سانامدا قايتالانا بەرەدى. ويتكەنى ول جەردە ۇيىقتاي المايسىز، اياعىمدى كىسەندەپ، تاپشاڭعا بايلاپ تاستادى. ەكى اي بويى سولاي وتىردىم، سول ارادا تاماق ىشەمىن، سول ارادا ۇلكەن-كىشى دارەت سىندىرامىن. بايلاۋداعى مال سەكىلدى، جۋىندىرمايدى.
7. ول جەردە اۋىرىپ سىرقاعانداردىڭ ۇيىنەن اقشا الدىرىپ، ءوز اقشاسىنا وزدەرىن داۋالايدى ەكەن. اقشاسى جوقتار اۋرۋى قوزىپ، ساسىپ-ءشىرىپ جاتا بەرەدى.
8. كونسلاگەردىڭ ىشىندە قازاقستانعا كەلىپ، قانات يسلامنىڭ بوكس جارىسىن كورگەنى ءۇشىن تۇرمەگە كىرگەندەر بار. بەكبولات تىلەۋحانمەن سۋرەتكە تۇسكەنى ءۇشىن ايىپ تاعىلىپ، تۇرمەگە تۇسكەن ءبىر ازاماتتى تۇرمەدە قيناپ، ازاپتاپ ولتىرگەن، سۇيەكتى ۇيىنە الىپ كەلگەندە 7-8 تۋىسىنىڭ عانا باسىن قوسىپ، ساقشىلاردىڭ باقىلاۋىندا جانازاسىز جەرلەنگەن. تاعى دا شينجياڭداعى كوپتەگەن مەشىتتىڭ يمامدارى حابار-وشارسىز كەتكەن. ءولى-ءتىرىسى بەلگىسىز.
9. ءدوربىلجىڭ اۋدانىندا ءبىر وتباسىندا اكەسى ساياسي ۇيرەنۋگە كەتكەن سوڭ وتباسىنداعىلار پەكينگە ارىز جازعان، سول ۇيدەگى ايەل ادام ۋايىمنان نەرۆىسى السىرەپ، ۇيىقتاي الماي جۇرگەندە ارىز جازعان سەبەپتى  بالا-شاعاسىمەن قوسىپ تۇرمەگە كىرگىزگەن. ايەل كىسى تۇرمەگە كىرە سالا جىندانىپ كەتكەن، ونى جىندىحاناعا اپارىپ تاستاعان.
10. تۋىستاستىرۋ ساياساتى بويىنشا ءار قازاق سەمياعا قىتايمەن تۋىس بولۋدى مىندەتتەگەن. از دەگەندە 4-5 تۋىسىڭ بولۋ كەرەك. قىزمەتشىلەر كۇندىز جۇمىستان كەلگەن سوڭ سول تۋىستاردىڭ ۇيىنە بارىپ، تاماعىن بىرگە ءىشىپ، بىرگە تۇنەيدى. ال، مالشى-ديقاندار ساياسي ۇيرەنۋگە كىرمەگەننىڭ وزىندە كۇنى بويى پارتيانىڭ زاڭ ساياساتىن ۇيرەنەتىن مەكتەپكە قاتىسىپ، قىتايشا ۇيرەنەدى. كەشكە تاعى سول تۋىستارىنىڭ ۇيىنە بارىپ، بىرگە تاماقتانىپ، قونادى. مىسالى: التاي جاقتا سول تۋىسقان ءبىر قىتاي 40 جاستاعى ەر كىسى سول قازاق سەمياداعى 16 جاسار قىزعا كوزى تۇسەدى. قىزىڭدى بەرمەسەڭ سەندەردى ساياسي ۇيرەنۋگە كىرگىزىپ جىبەرەمىن دەپ قورقىتادى. شاراسىزدىقتان اكە-شەشەسى نە ىستەرىن بىلمەي وتىرعاندا تاۋدا مال باعىپ جۇرگەن قىزدىڭ كىشى اكەسى كەلەدى دە قولىنا شالمانى الىپ، اتىنا ءمىنىپ، الگى 40 جاستاعى قىتاي كۇيەۋدى اتقا سۇيرەتىپ ولتىرەدى. ىلە شالا قارۋلى ساقشى ءبولىمى كەلىپ، سول ءبىر ءۇيلى جاندى ءبىر-اق ۇستاپ كەتەدى، ودان ەش حابار جوق.
11. اۋدان ورتالىقتارىندا ءبىر ورتالىقتاندىرۋ (يتيحۋا) جۇيەسى دەگەن ىسكە قوسىلىپ، جاستاردى ستۋدەنتتەردى سول اراعا جيناپ، الدىلارىنا ۇلكەن ەكران قويىپ كومپيۋتەرمەن باسقارىلعان اقپارات قۇرالدارىن قۇرساۋلاعان.

ونداعى ماقسات: ەلدىڭ تەلەفونىن جاسىرىن تىڭدايدى مىسالى وندا ىستەگەن ءبىر قىز ءوزىنىڭ كوبىنەسە ۇيعىرلاردىڭ تەلەفونىن تىڭدايتىنىن ايتقان. ال، ۇيعىرلار قازاقتاردىڭ تەلەفونىن تىڭدايدى. جۇما قابىل بولسىن، اللا رازى بولسىن، اسسالاۋماعالايكۋم دەگەن سياقتى سەزىمتال تاقىرىپتا سويلەسكەندەردى ءبىرىن-ءبىرى ۇلتتىق مەرەكەلەرىمەن قۇتتىقتاعان ادامداردى اشكەرەلەپ وتىرعان. وسى سىلتاۋلار ارقىلى ساياسي ۇيرەنۋگە كىرەتىن ادامداردىڭ سانىن تولىقتىرىپ وتىرعان. قيىر قونىپ شەت شالعاي جۇرگەن مالشىلاردىڭ وزىنە دەيىن سمارتفون تەگىن تاراتىلعان.

12. كەيبىر اۋىلداردا ەركەكتەردىڭ كوبى ساياسي ۇيرەنۋگە كىرىپ كەتكەن سوڭ سول اۋىلعا ىشكى قىتايدان كەلگەن ءۇيسىز-كۇيسىز، قاڭعىباس قىتاي ەركەكتەرىن قاپتاتقان. سول اۋىلداعى ايەلدەرگە تيىسكەن، ونىمەن قويماي ءبۇلدىرشىن قىزدارعا كوزالدىندا قىلماعاندى قىلعان سوڭ قورلىققا شىداماي اسىلىپ ولگەن ايەلدەر دە بار.

قىتاي كومپارتياسىنىڭ باسشىلىعىنداعى شينجياڭدىق ءار دارەجەلى پارتيا، وكىمەت ورگاندارى جاعىنان جۇرگىزىلىپ جاتقان زۇلماتتىڭ جۇزدەگەن، مىڭداعان تۇرلەرىن اتاپ وتۋگە بولادى. ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن بىرلەسكەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ ادام قۇقۇقتارى جونىندەگى دەكلاراتسياسىندا اتاپ كورسەتىلگەن گەنوتسيدكە جاتاتىن قىلمىستار مەن گيتلەرلىك  ءفاشيزمىنىڭ ادامزاتقا قارسى جۇرگىزگەن قاندى قىلمىستارىنان بۇگىنگى قىتايلار جۇرگىزىپ جاتقان قىلمىستار ودان الدە قايدا سوراقى، ودان الدە قايدا جاۋىزدىقپەن جالعاسىپ جاتقانىنا كوزدەرىڭىز جەتكەن بولار. ەندەشە، تاۋەلسىز قازاقستان وكىمەتىنىڭ  وتانشىل ازاماتتارى نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن قىتايمەن اراقاتىناستى قالاي رەتتەۋ كەرەگىن ەسكەرەتىن ۋاقىتى ءوتىپ بارادى.

(جالعاسى بار)

قازاق بالاسى

Abai.kz