وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا، بايتاق ەلدiڭ بەيبiت ءومiرi كەزiندە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى ج.تاشەنەۆ جالعىز ءوزi ورتالىقتىڭ قىسپاعىنا توتەپ بەرiپ، سارىارقانىڭ بەس وبلىسىنىڭ اۋماعىن رەسەيگە بەرگiزۋدەن امان ساقتاپ قالدى. ج.تاشەنەۆتiڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ قۇرامىندا قالعان جەر مولشەرi 565,4 مىڭ شارشى شاقىرىم نەمەسە قازiرگi قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ بەستەن بiر بولiگi. ەگەر سول كەزدە جۇمابەك احمەتۇلى ورتالىقتىڭ ايت­قانىنان شىقپاي، كورشi رەسپۋبليكاعا اتالعان بەس وبلىستى بەرە سالعاندا، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا قاراپايىم ەسەپپەن 3,7 ميلليون ادام (1999 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا) كەتiپ قالار ەدi. ال بۇعان تۇرiكمەن­ستانعا كەتكەلi تۇرعان كەندi ماڭعىشلاقتى، وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ وزبەكستانعا تاعى دا بەرگiزگەلi تۇرعان ءۇش اۋدانىن تاشەنەۆ بەرگiزبەي، قازاقستاننىڭ قۇرامىندا ساقتاپ قالدىرعانىن قوسساڭىز، وندا جۇمەكەڭنiڭ بۇگiنگi تاۋەلسiز قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاريحىنداعى رولiنە قازiرگi ۇرپاق لايىقتى باعاسىن بەرۋi تيiس.

وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىندا، بايتاق ەلدiڭ بەيبiت ءومiرi كەزiندە قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسiنiڭ توراعاسى ج.تاشەنەۆ جالعىز ءوزi ورتالىقتىڭ قىسپاعىنا توتەپ بەرiپ، سارىارقانىڭ بەس وبلىسىنىڭ اۋماعىن رەسەيگە بەرگiزۋدەن امان ساقتاپ قالدى. ج.تاشەنەۆتiڭ ارقاسىندا قازاقستاننىڭ قۇرامىندا قالعان جەر مولشەرi 565,4 مىڭ شارشى شاقىرىم نەمەسە قازiرگi قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىنىڭ بەستەن بiر بولiگi. ەگەر سول كەزدە جۇمابەك احمەتۇلى ورتالىقتىڭ ايت­قانىنان شىقپاي، كورشi رەسپۋبليكاعا اتالعان بەس وبلىستى بەرە سالعاندا، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ قۇرامىنا قاراپايىم ەسەپپەن 3,7 ميلليون ادام (1999 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا) كەتiپ قالار ەدi. ال بۇعان تۇرiكمەن­ستانعا كەتكەلi تۇرعان كەندi ماڭعىشلاقتى، وڭتۇستiك قازاقستاننىڭ وزبەكستانعا تاعى دا بەرگiزگەلi تۇرعان ءۇش اۋدانىن تاشەنەۆ بەرگiزبەي، قازاقستاننىڭ قۇرامىندا ساقتاپ قالدىرعانىن قوسساڭىز، وندا جۇمەكەڭنiڭ بۇگiنگi تاۋەلسiز قازاقستان رەسپۋبليكاسى تاريحىنداعى رولiنە قازiرگi ۇرپاق لايىقتى باعاسىن بەرۋi تيiس.

ال ەگەر سولتۇستiك قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىنىڭ ساقتالۋىن بۇگiنگi تاۋەلسiز ەلiمiزدiڭ الەۋ­مەتتiك-ەكونوميكالىق دامۋ ساتىسىنا ساراپتاپ قارايتىن بولساق، جۇمەكەڭ جاساعان ەرلiك پەن قايسارلىقتىڭ ءمانi مەن ماڭىزىن ەشتەڭەمەن سالىستىرۋ جانە ولشەۋ مۇمكiن ەمەس! سونىڭ ناتيجەسiندە قازiرگi قازاقستان سولتۇستiك امەريكا (اقش پەن كانادانىڭ ءسولتۇس­تiگi), ەۋروپادا (فرانتسيا، ۋكراينا جانە رەسەي­دiڭ وڭتۇستiگi), وڭتۇستiك جارتى شار (اسiرەسە ارگەنتينا جانە اۆستراليا) قوسقانداعى بۇكiل الەم­دiك جەتەكشi استىقتى القاپ اتانىپ، جوعارى ساپالى استىقتى داقىلداردى مول وندiرەتiن مەملەكەتكە اينالدى.

جۇمەكەڭنiڭ ۇلتتىڭ بەتكەۇستار مادەنيەت جانە ادەبيەت قايراتكەر­لەرiنە الماتىنىڭ تورiندەگi جاڭا ۇيدەن پاتەرلەر بەرگiزiپ، ونى «قازاق اۋىلى» اتاندىرعانىن، ء(وزiمiزدiڭ پىسىقايلاردىڭ ماسكەۋگە جiبەرگەن «دومالاق ارىزىندا تاشەنەۆتi «ۇلتشىلدىقتى كوزدەۋشi» دەگەن), «قازاق ادەبيەتi» مەن سول كەزدەگi «سوتسياليستiك قازاقستان» گازەت­تەرiن اۋدارما باسىلىم بولۋدان ساقتاپ قالعانىن وقىرمان قاۋىم جاقسى بiلەر دەيمiز. جالپى، ج.تاشەنەۆتiڭ بويىندا ەرەكشە بiر قاسيەت بار. بۇل - اتامەكەن ماسە­لەسiنە تيiستi وتكiر پروبلەمالاردان قاشقاقتاماۋ، قايتا سوعان بەل شەشiپ كiرiسۋ، سونىڭ وڭ شەشiمiن تابۋ. ەگەر كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە قالىپتاسقان قاتاڭ پارتيالىق ءتارتiپ پەن ينتەرناتسيونالدىق ماسەلەلەردi العا تارتاتىن بولساق، جۇمەكەڭ­نiڭ وسىنداي باتىلدىعى مەن وجەتتiگi ەرتە مە، كەش پە وزiنە قارسى قولدانىلاتىن سول كەزدەگi ساياسي جۇيەنiڭ شوقپارى بولاتىنىن ول بiلمەدi ەمەس، بiلدi. سوعان قاراماستان جۇمەكەڭ ساياسي جۇيەمەن ەمەس، سول كەزدە قالىپتاسىپ، كۇش الىپ بارا جات­قان شوۆينيزممەن كۇرەستi, سول ءۇشiن پارتيا­نىڭ «كەڭەس وداعىندا بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستار تەڭ قۇقىلى» دەگەن قاعيداسىن ءماس­كەۋ شەنەۋنiكتەرiنە قارسى قولداندى، ءوز ۇلتىنىڭ ەسەسiن ەشكiمگە دە جiبەرمەۋگە تىرىستى. وسى تۇرعىدا جۇمەكەڭ تاققا جارماسقان ماساپ قۋعان شەنەۋنiك ەمەس، قايتا ءوز ەلi مەن جەر ماسەلە­سiندە نامىستى قولدان بەرمەي­تiن، قاجەت بولسا، سول ءۇشiن جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتتi قيىپ كەتۋگە ءازiر تۇرعان نار تۇلعالى ازامات ەدi. شىندىعىندا سولاي بولدى دا. شiركiن، وسىنداي قاسيەت قازiرگi تاۋەلسiزدiك العان شاعىمىزدا جوعارى لاۋازىمدى، تاققا جابىسىپ قالعان قازاق شەنەۋ­نiك­تە­رiندە جەتiسپەيتiنi تiپتi وكi­نiشتi-اق! شىنتۋايتىنا كەلسەك، تاۋەلسiزدiك تۇعىرى ءاربiر باسشىدان زور ىجداعاتتىلىقتى، ءوز ۇلتىنا قامقورشى بولۋدى قاجەت ەتەتiن جاۋاپتى مەملەكەتتiك iس. وكiنiشتiسi, وسىنداي قايراتكەر­لەر­دiڭ ساۋساقپەن سانالاتىنى، ولاردىڭ ءوز بويلارىندا ۇلتتىق نامىس پەن ۇلتتىق ماسەلەلەرگە نەمقۇرايدى قاراۋى قازاق ۇلتى ءۇشiن قاۋiپتi ۇردiسكە اينالىپ بارا جاتىر.

جۇمابەك تاشەنەۆ ءومiر كەشكەن كەزەڭنiڭ ەرەكشەلiگi - ول قىزمەت جاساعان جىلداردىڭ جەكە بiر ادامنىڭ عانا ەمەس، بۇكiل حالىقتىڭ باسىنا تۇسكەن يدەولوگيالىق زوبالاڭ، پارتيالىق دەموكراتيانى بۇركەمەلەپ، استىرتىن جاسالىنعان يمپەريالىق پيعىلدىڭ شەكتەن شىققان شىرقاۋى ەدi. جۇمەكەڭ عۇمىر كەشكەن ءداۋiر ۇلى ابايدىڭ كەزiندەگiدەي; «نيكولاي قۇلاپ ولگەن سوڭ... «ازابىن تاعى دا تارتقىزعان» تەكتiنi تۇقىرتقان، جارىمەستiلەردi قۇتىرتقان قازاق دالاسىنداعى قۇبىلىستار مەن وزگەرiستەردiڭ قازاق ءۇشiن جاعىمسىز كورiنiسi بولاتىن. وكiنiشتiسi, قازاقتىڭ باسىنا ءتۇس­كەن وسىنداي زوبالاڭدار قاي كەز بولسىن قايتالانىپ وتىراتىنى. سوندا ويعا كەلەتiنi, ءومiردiڭ نەبiر قيىن-قىستاۋ كەزەڭدەرiن تاريح تەك قانا بiزدiڭ ۇلتتىڭ پەشەنە­سiنە جازىپ قويعان با ەكەن دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى.

جۇمابەك تاشەنەۆتiڭ بيلiككە كەلۋiنiڭ وزiندە دە زاڭدىلىق بار. سوعىس­تان كەيiنگi اۋىر كەزەڭدi بارشامىز تاريحتان جاقسى بiلە­مiز. سول كەز جۇمەكەڭ زامانداستارى الدىندا كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ الاش ارىستارىن رەپرەسسياعا ۇشىراتۋى سانادان دا، كوزدەن دە عايىپ بولا قويماعان تۇس ەدi. الاشتىقتاردىڭ ورىندالماعان ارماندارى سول كەزدەگi ۇرپاققا امانات ەتiپ قالدىرىلعانداي كورiنەتiن. سول سەبەپتi بولار، سوعىستان كەيiنگi قازاق ۇل-قىزدارى بiلiم الۋعا جان سالدى، سول ءۇشiن قولداعى مۇمكiندiكتi بارىنشا پايدالانۋعا تىرىستى. جۇمابەك تاشەنەۆ تە بۇل ءۇردiس­تەن شەت قالمادى. كەزiندە رە­سەي­­دiڭ ۆورونەج قالاسىنداعى ينستيتۋتتى تامامداعان جۇمەكەڭ ەكونوميست ماماندىعىن الىپ ەل­گە ورالدى. جۇمەكەڭ قاي سالادا iستەمەسiن، ارقاشان جۇمىس­تا ءوزi­نە دە، وزگەگە دە قاتاڭ تالاپ قويا بiلدi, تاپسىرمانى مۇلتiكiسiز ورىنداۋ تاشەنەۆ ءۇشiن اكسيوما بولاتىن. ەڭ باستىسى، ادامدارعا سەنە بiلۋ، ولاردىڭ كۇش-قۋاتىن تولىق پايداعا اسىرا بiلۋ جۇمەكەڭ ءۇشiن ومiرلiك كرەدوعا اينالدى.

1952 جىلى ج.تاشەنەۆ اقتوبە وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىلىعىنا سايلاندى. مۇنداي جاۋاپتى قىزمەتكە جۇمەكەڭ تاس-ءتۇيiن دايىن ەدi. لاۋازىمدى قىزمەتتiڭ ءتۇرلi ساتىلارىنان سۇرiنبەي وتكەن ج.تاشەنەۆ ەندi ەشكiمگە جالتاقتاماي، ومiردەن جيعان-تەرگەن تاجiريبە­سiن قولدانۋعا جانە قانداي دا بiر كۇردەلi ماسەلەلەردi جۇزەگە اسىرۋعا مۇمكiندiك الدى.

سونىڭ مىسالى رەتiندە اقتوبە وبلىسىندا ج.تاشەنەۆ جە­تەكشiلiك ەتكەن جىلدارى قارا مەتاللۋرگيا، حيميالىق، تاماق جانە جەڭiل ونەركاسiپتەر قارىشتاپ دامىدى. رەسپۋبليكادا جاسالىن­عان تەرi جانە اڭ تەرiسiنەن جاسالعان سىرت­قى كيiمدەردiڭ جارتىسىنان استامى اقتوبە كاسiپ­ورىندارىنىڭ ۇلەسiنە تيدi. جىلدان-جىلعا ەت جانە ەت ءونiم­دەرiن ءوندiرۋ ارتا ءتۇستi. ونەركا­سiپ­تiڭ جال­پى ءونiمi 3 ەسەگە، كۇردەلi قارجى ءبولۋ 2,4 ميلليارد سومماعا جەتتi.

1955 جىلى جۇمابەك تاشەنەۆ قازاق كسر جوعارعى كەڭەسi پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسىنا سايلاندى. مۇنداي لاۋازىمعا جەتۋدiڭ وزiندiك سەبەبi بار ەدi. 1955 جىلدىڭ باسىندا ن.حرۋششەۆ پەن پ.بۋلگانين باستاعان كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ دەلەگاتسياسى ءۇندiس­تانعا بارا جاتقان ساپارىندا اقتوبەدە ايالدادى. ول كەزدە ماسكەۋدەن شىعىسقا قاراي ۇشاتىن بارلىق ۇشاقتار اقتوبەگە قونىپ، جانارماي قۇيىپ الاتىن. مەملەكەت دەلەگاتسياسى توقتاعان از ۋاقىتتىڭ iشiندە وبكومنىڭ بiرiنشi حاتشىسى ج.تاشەنەۆ قوناقتارعا سىي كورسەتiپ قويماي، وبلىستىڭ بارلىق جەتiستiكتەرi­مەن تانىستىرىپ ۇلگەردi. فەرروقورىتپا زاۋىتىنا اپارىپ، اۋىلشارۋاشىلىق وزاتتارىمەن كەزدەستiرiپ، ۇلكەن iسكەرلiك تانىتتى. سول جولى ەلدiڭ ەكi بiرiنشi باسشىلارى اقتوبە وبلىسىنىڭ بiلگiر ەكونوميست، جاس بiرiنشi حاتشىسىنىڭ iسكەرلiگiنە، بiلiمدiلiگiنە، تاپ­قىرلىعىنا، حالىق اراسىندا اسقان بەدەلiنە ءتانتi بولدى. ءارi كرەملگە سول كەزدە وزدەرiنiڭ ىقپالىنان شىقپايتىن بiلگiر باسشى تاڭداۋ كەرەك ەدi. ورتالىق باسشىلارىنىڭ ويلاماعان جەردەن تاشەنەۆپەن كەزدەسۋi وسى ماسەلەنiڭ ءتۇيiنiن شەشكەندەي بولدى.

تاعى بiر ايتا كەتەتiن جاعداي، 1953 جىلعى قىركۇيەك پلەنۋمىنىڭ الدىندا ورتالىق پارتيا كوميتە­تiندە وتكەن بۇكiلوداقتىق پارتيالىق كەڭەستە ج.تاشەنەۆ­تiڭ سويلەگەن ءسوزi حرۋششەۆكە قاتتى اسەر ەتكەن ەدi. كەيiننەن ن.حرۋششەۆ جۇمەكەڭ­نiڭ سول كە­ڭەس­­تەگi ءسوزiنiڭ مازمۇندى جەرلە­رiن 1953 جىلدىڭ ورتالىق پارتيا كوميتەتiنiڭ قىركۇيەك پلەنۋمىنداعى بايانداماسىنا قوسقانى دا ءمالiم. وسىنداي جاعىمدى اسەر­دiڭ سەبەبi بولار، ماسكەۋدiڭ ىقپالىمەن جۇمەكەڭ­نiڭ رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا كەلۋ ءداۋiرi باستالدى.

ادەتتە جوعارى لاۋازىمدى جۇمىسقا كەلگەن كەيبiر شەنەۋ­نiك­تەر ونداي قىزمەتتە تىنىش وتىرىپ، جان باققاندى ۇناتادى. ءسويتiپ، ول ورىندا نەعۇرلىم ۇزاق وتىرۋعا تىرىسادى. مۇنداي جاڭساق پiكiر جۇمەكەڭنiڭ بۇكiل بولمىسىنا جات ەدi. ءاربiر وداقتاس رەسپۋبليكالار جوعارعى كەڭەسi پرەزيديۋمىنىڭ توراعالارى بiردەن كسرو جوعارعى كەڭەس پرەزيديۋمى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سانالاتىن. جانە كەزەك بويىنشا ماسكەۋگە بارىپ توراعا مiندەتiن اتقارىپ وتىراتىن. جۇمەكەڭ ماسكەۋگە كەلگەن سايىن بiرشاما شارۋالاردى تىندىرۋعا مۇمكiندiك الدى. ول ەڭ اۋەلi باۋىرجان مومىشۇلىنا جانە راحىمجان قوشقارباەۆتارعا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىن الىپ بەرۋدi قولعا الدى. بiردە ماسكەۋگە بارعان كەزەكتi ساپارىندا ج.تاشەنەۆ باۋىرجان اعامىزعا سول اتاقتى الىپ بەرۋ ءۇشiن قابىلداۋعا مارشال كونەۆتi شاقىرادى. جاي شاقىرماي، ونى رەسمي قابىلداپ، رەسمي تۇردە اڭگiمەلەسەدi. مۇنداي كەزدەسۋلەرگە نەمقۇرايدى قارايتىن مارشال كونەۆ، جۇمەكەڭ ۇسىنىسىنا كەلiسپەدi. سول بiر اعاتتىقتى تۇسiنگەن جۇمەكەڭ، كەيiننەن تانىستارىنا اعىنان جارىلىپ، «اتاعى جەر جاراتىن مارشال كونەۆتi رەسمي ەمەس، قازاقشا قازى-قارتامەن، وعان تiر­كەستiرە ارميان كونياگi جانە الماتى اپورتىمەن قارسى العاندا، ماسەلەنiڭ ءبارi شەشiلiپ كەتۋشi ەدi»، - دەپ وكiنiش­پەن ايتقان اڭگiمەسiن كوپتەگەن جورا-جول­داستارى وسى كۇنگە دەيiن ايتىپ جۇرەدi.

رەسپۋبليكا مينيسترلەر كە­ڭەسiنە توراعا بولىپ بەكۋ قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ورگە باسۋ شاعىمەن تۇسپا-تۇس كەلدi. تىڭنىڭ يگەرiلۋiنە بايلانىستى رەسپۋبليكا وبلىستارىنىڭ دا قاناتى كەڭگە جايىلدى. كوپتەگەن وبلىس ورتالىقتارىندا اۋىر يندۋستريا وشاقتارى مەن زاۋىت-فابريكالار بوي كوتەرە باستادى. سونداي كاسiپورىنداردى باسقارۋ ءۇشiن ورتالىق ءوز كادرلارىن ورنالاستىرىپ، سولارعا كەڭ جول اشتى. ولاردىڭ ءبارi بولماسا دا كەيبiرەۋلەرi قىزمەت ورنىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانۋدى كوزدەپ كەلگەندەر ەدi. جانە ونداي باسشىلار جەرگiلiكتi كادرلاردى نازارلارىنا iلمەدi دە. رەسپۋبليكا باسشىلىعى وسىنداي جاعدايدى ەسكەرە كەلە، قازاق كسر مينيسترلەر كە­ڭەسiنiڭ توراعالىعىنا ءور مiنەزدi ءارi ەكونوميست جاس ج.تاشەنەۆتi تاعايىندادى. بۇل وتە دۇرىس شەشiم ەدi.

اۋىر ونەركاسiپ سالاسىندا قازاق كادرلارىنىڭ تاپشىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ، رەسپۋبليكا ۇكiمەتi سولتۇستiك ايماقتاردا جوعارى وقۋ ورىندارىن اشا باستادى. سونىڭ بiرi پاۆلودار يندۋستريالدى ينستيتۋتى ەدi. الماتى جانە قاراعاندى پوليتەحنيكا ينستيتۋتتارىنىڭ رەكتورلىعىنا جەرگiلiكتi كادرلار تاعايىندالدى. ءسويتiپ، قازاق جاستارىنىڭ تەحنيكا ماماندىعىن مەڭگەرۋ­لەرiنە العىشارت جاسالىندى.

ج.تاشەنەۆ مينيسترلەر كە­ڭە­­سi­نە توراعالىق ەتكەن 11 ايدىڭ iشiندە رەسپۋبليكالىق ونەر­كاسiپتiڭ جالپى ءونiم ءوندiرۋi 104,2 پايىزعا ورىندالدى، تەمiر جانە حروم كەنi, كوكستەلگەن كومiر، شو­يىن، بولات، قارا مەتالل، قورعاسىن، تسينك، جەز جانە تەمiر جابدىقتارى جوسپاردان تىس ءوندiرiلدi. وسى كەزدە كوڭiلگە مەدەت بولاتىن جاعدايلارمەن بiرگە قازاق كسر باسشىلىعىن الاڭداتاتىن ماسەلەلەر اياققا ورالعى بولا باستادى.    ماسكەۋ­دiڭ ءۇي iشiنەن ءۇي تiكتiرiپ، ورتالىعى تسەلينوگراد بولعان تىڭ ولكەسiن قۇرۋىن رەسپۋبليكا باسشىلىعى بۇل ايماقتى دامىتۋدىڭ جوسپارى دەپ تۇسiنگەنمەن، iس جۇزiندە ولاي بولماي شىقتى. ورتالىقتىڭ كوزدەگەن تىڭ ولكەسiنiڭ استىقتى بەس وبلىسىن رەسەيگە ىڭ-شىڭسىز بەرگiزۋ ماسەلەسi ايقىندالا باستادى.

ول ءۇشiن تىڭ ولكەسi بiرiنشi باسشىلارىنىڭ ءبارi بiردەي ءماس­كەۋدiڭ بۇيرىعىمەن تاعايىندالدى. كرەملدەن قولداۋ تاۋىپ وتىرعان تىڭ ولكەسi باسشىلارى دەربەس وداقتاس رەسپۋبليكا بولىپ سانالاتىن قازاق كسر باسشىلىعىن فورمالدi تۇردە عانا مويىنداپ، ەسەپ-قيساپتارىن تەك قانا ماسكەۋگە بەرەتiندi شىعاردى. تەكەتiرەستiڭ كوكەسi ەندi باستالدى.

تالاي رەت ج.تاشەنەۆ تىڭ ولكەسi پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ت.سوكولوۆ پەن ولكەلiك اتقارۋ كوميتەتiنiڭ توراعاسى ۆ.ماتسكەۆيچ­تەردi ساباسىنا ءتۇسi­رiپ، ەل مەن جەردiڭ كiمدiكi ەكەنiن ولارعا توقپاقتاپ ءتۇسiندiر­گەنمەن، «كۇشتiنiڭ ارتى ديiرمەن تارتادى» دەگەندەي، ولار العان بەت­تەرiنەن قايتا قويمادى. قايتا ولار، ن.حرۋششەۆكە تiكەلەي شىعىپ، ج.تاشە­نەۆ­تiڭ وزدەرiنە قىسپاق كورسەتiپ، قالىپتى جۇمىس iستەۋگە مۇمكiندiك بەرمەي جاتقانىن ايتىپ، شاعىمدانۋمەن بولدى.

اقىرى بۇل تارتىس اياقتالار شاق تۋعانداي ەدi. تىڭ ولكەسi اۋماعىن رەسەيگە تۇپكiلiكتi بەرگiزۋ ءما­سەلەسiن شەشۋ ءۇشiن ن.حرۋششەۆ الماتىدان د.قوناەۆ پەن ج.تاشە­نەۆ­­تەردi شاقىرتتى.

بۇل ارادا وسى وقيعاعا بايلانىستى مىناداي بولجام ايتۋعا بولادى. بiرiنشiدەن، رەسپۋبليكانىڭ ەكi بiردەي باسشىسى وزدەرiن ماسكەۋ­گە نە ءۇشiن شاقىرتىپ جاتقانىن iشتەي سەزدi. سوندىقتان كiمنiڭ قانداي كوزقاراستا بولاتىنى الدىن الا ويلاستىرىلۋى دا ىقتيمال. سوندىقتان بiرەۋi تاۋەكەلگە بارىپ، ن.حرۋششەۆكە قارسى تۇرۋى تيiس ەدi. وندايدا بiرەۋi ءسوزسiز جۇمىستان الىنسا، ەكiنشiسi سول باعىتتان تايماي، ەلدiڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋ جولىندا ەڭبەك ەتۋi قاجەت دەگەن كەلi­سiمگە كەلۋلەرi ىقتيمال. بiراق ستسەناري مەن جىمىسقى ارە­كەتتiڭ ءبارiن نيكيتا سەرگەەۆيچ­تiڭ ءوزi بۇزىپ، كiممەن قالاي استىرتىن كەلiسiم جۇرگiزگەنiن قالايشا ايتىپ قالعانىن اڭعارماي قالدى. ۇنەمi اسىعىس شەشiم شىعارۋعا داعدىلانىپ قالعان ول: «جەدەل شەشەتiن ماسەلە رەسپۋبليكانىڭ جەر كولەمi. جولداس قوناەۆ بۇعان قارسى ەمەس دەپ، جۇمەكەڭ ءۇشiن جۇمباق بولعان ءما­سەلەنiڭ بەتiن اشىپ تاستادى. ەندiگi جەردە بۇكiل كەڭەس وداعى باسشىلىعىنا جالعىز تاشەنەۆ قارسى تۇرۋعا تۋرا كەلدi. ءسال ۇنسiزدiكتەن كەيiن ءسوزiن جال­عاستىرعان حرۋششەۆ: «جۇمابەك احمەتوۆيچ، ەندi سiزدiڭ پiكiرiڭiزدi بiلسەك» دەگەندە جۇمەكەڭ وزiنە ءتان سابىرلىلىقپەن: «نيكيتا سەرگەەۆيچ، بۇل ماسەلەنiڭ شەشiلۋi بىلاي تۇرسىن، تiپتi كۇن تارتiبiنە قويىلۋىنا ءۇزiلدi-كەسiلدi قارسىمىن!» دەپ كەلiسپەيتiنiن بiلدiردi. مۇنداي جاۋاپتى كۇتپەگەن ن.حرۋششەۆ اشۋعا بۋلىققانى سونشالىق، نە ايتارىن بiلمەي، ۇزاق ۇنسiزدiكتەن كەيiن: «بۇل ماسەلە سiزدiڭ قۇزىرىڭىزدا ەمەس، ونى ورتالىق پارتيا كوميتەتi ءوزi شەشەدi» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتا المادى.    قابىلداۋدان شىققان جۇ­مە­كەڭدi كۇتiپ العان ديمەكەڭ: «ءاي جۇمەكە، جۇرەك جۇتقان باتىرسىز-اۋ» دەپ باۋىرىنا قىسقاننان باسقا امالى قالمادى.

بۇل كەزدەسۋدەن جۇمەكەڭ ءسوزسiز جەڭiسپەن شىقتى. ەلiنiڭ تۇاستىعىن ساقتاپ قالۋدا قانداي ەرلiك جاساعانىن جۇمەكەڭ بiردەن ءتۇسiندi مە جوق پا، ول جاعى بiزگە بەيمالiم. بiراق، كسرو باسشىلىعىمەن تايتالاسىپ، ونىڭ ايتقانىنا كونبەۋدiڭ نەمەن اياقتالاتىنىن جۇمابەك احمەتۇلى سەزبەدi ەمەس، سەزدi جانە ورتالىقتىڭ قانداي دا بiر شەشiمiنە تاس ءتۇيiن دايىن بولاتىن.   ەڭ باستىسى وسىندايدا جانىنا باتقانى، كەيبiر جورا-جولداستار مەن تامىر-تانىستاردىڭ جۇمەكەڭنەن بويلارىن الىستاتا باستاعانى ەدi. سوندا قازاقستاننىڭ وسىنشاما جەرiنiڭ تۇتاستىعىن كiمدەر ءۇشiن، نە ءۇشiن ساقتاۋعا باسىن تiكتi? بiر ءوزiن كiم­نەن بولسا دا، قالاي بولسا دا اراشالاپ قالۋعا جۇمەكەڭنiڭ قاۋ­قارى دا، بiلiمi دە جەتەر ەدi. جۇمەكەڭ بۇكiل بولمىسىنان بiربەتكەي، ال­عان باعىتىنان قايتپايتىن ناعىز قايراتكەر ەدi, سوندىقتان ءوزi ايتقانداي: «مەن ەلiمنiڭ جەرiن تاققا ايىرباستامايمىن» دەۋi تەگiننەن-تەگiن ايتىلماعان. بۇل ۇلتجاندى ازاماتتىڭ ءسوزi, وجەت ادامنىڭ كوزقاراسى، تەكتiلiكتiڭ بەلگiسi.

تاشەنەۆتI ۇلىقتاۋ - ۇرپاقتار پارىزى

دۇنيەجۇزiنە ىقپالى ءجۇرiپ تۇرعان الىپ مەملەكەت - كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ تاراعانىنا دا 20 جىلداي ۋاقىت بوپتى. سول مەملە­كەتتiڭ قۇرامىنداعى 15 وداقتاس رەسپۋبليكالار قازiردە ءوز الدىنا ءۇي تiگiپ، الەم كارتاسىندا تاۋەلسiزدiگiن جاريالاعان ون بەس دەربەس مەملەكەت بولىپ، وزدەرi تاڭداعان باعىتپەن ءومiر كەشۋدە. قاراپ وتىرساق، سول كەزدە دۇنيەگە كەلگەن سابيلەر ازامات بولىپ، وڭدى-سولىن اجىراتاتىن جاعدايعا جەتتi. قازiرگi جاستار بۇرىنعى كەڭەس ۇكiمەتi جايلى جاريالانىمداردان وقىپ، اتا-انالارىنىڭ اڭگiمەلەرiن ەستi­گەندەرi بولماسا، قۇردىمعا كەتكەن مەملەكەت تۋرالى تۇسiنiكتەرi شامالى. ارينە، وتكەنگە تاس لاقتىرىپ، ونى جامانداي بەرۋدەن اۋلاقپىز. كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ كولەڭكەلi جاعىمەن بiرگە، ونىڭ بۇگiنگi كۇنi تاجiريبەدە قولداناتىن تيiمدi جاقتارى از بولماسا كەرەك. سول سەبەپتi تاريحتىڭ وتكەنiنە تالداۋ جاساۋ ارقىلى ونىڭ اقيقاتىنا كوز جەتكiزگەن ءلازiم. ونىڭ بiر جولى ءتۇرلi جيىندار مەن كونفەرەنتسيالار وتكiزiپ، وتكەن كەزەڭنiڭ جاعىمدى جاعىنا ءمان بەرiپ، كەم-كەتiكتەرiنە تالداۋ جاساۋ ارقىلى، اقيقاتقا جەتە الامىز.

سونداي شارالاردىڭ بiرi - بەلگiلi قوعام قايراتكەرi, ۇلتىمىزدىڭ بiرتۋار ازاماتى ج.ا.تاشەنەۆتiڭ ەندi ءتورت جىلدان سوڭ تويلاناتىن 100 جىلدىعىنا وراي وتكiزiلەتiن «ج.تاشە­نەۆ­­­تiڭ ازاماتتىق ەرلiگi جانە قازiرگi كەزدەگi پاتريوتتىق تاربيە» اتتى رەسپۋبليكالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا بولار ەدi.

ەستەرiڭiزگە سالا كەتەلiك، 1998 جىلدى «ۇلتتىق تاريح جىلى» دەپ جاريالاندى. وسى تاريح جىلىندا عالىمدارىمىز بiزدiڭ جىل ساناۋىمىزدان دا ارى بارىپ، بەرگiسiن ازات ەلiمiزدiڭ تاريحىمەن اياقتاپ، بارلىق قالالارىمىزدا iرi-iرi كونفەرەنتسيالار وتكiزiپ، بۇرىن زەرتتەلمەگەن نەبiر كولەمدi تاريح، ادەبيەت، ەتنوگرافيا، مادەنيەت جونiندەگi سۇبەلi ەڭبەكتەرiن كوپ تومدىق اكا­دەميا­لىق كiتاپتار ەتiپ شىعاردى. ءسوزسiز، بۇلاردىڭ ءبارi - جۇزەگە اسىرىل­عان يگiلiكتi شارالار.

الايدا، وسى اتاۋلى جىلدان كە­يiن بiر مۇشەل ۋاقىت وتسە دە، مەملە­كەتشiلدiك پەن پاتريوتتىقتىڭ اسقان ۇلگiسiن قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس ۇكiمەتi كەزiندە كورسەتە بiلگەن جۇمابەك احمەتۇلى تاشە­نەۆ­تiڭ قايسارلىعى مەن باتىلدىعىنا نەگە ەكەنi بەلگiسiز تيiستi باعاسى بەرiلمەي كەلەدi.

جات ەلدەردiڭ كورنەكتi قاي­رات­كەرلەرi پەتر بiرiنشi, دجوردج ۆاشينگ­تون ت.ب. تۇرماق ەجەلگi قۇلدار كوتەرiلiسiنiڭ كوسەمi سپارتاكتى بiر جۇما وقىتاتىن بiزدiڭ تاريح، باسقا ەڭبەكتەرiن ايتپاعاندا، مۇنايلى ماڭعىستاۋدى، ماقتالى وڭتۇستiكتi, استىقتى القاپ تەرiسكەي بەس وبلىستى جال­عىز ءوزi قورعاپ قالعان ج.تاشە­نەۆ­تiڭ اتىن دا جازباعاندىقتان، نەبiر عالىمدارىمىز بەن جوعارى لاۋازىمداعى شەنەۋنiكتەر­دiڭ كوپشiلiگi ۇلتتىق قاھارمانىمىزدىڭ ەرلiگi تۇرماق ونىڭ كiم ەكەنiن دە بiلە بەرمەيدi.

ەلiمiزدi شيرەك عاسىر باسقارعان د.ا.قوناەۆ ايتقان «جۇرەك جۇتقان، كوزسiز باتىرىمىز» - جۇمەكەڭدi ءوز حال­قىنىڭ بiلمەۋi ءار قازاقتىڭ ۇلتتىق نامىسىنا سىن، سۇيەگiنە تاڭبا ەكەنi اششى دا بولسا اقيقات. تiپتi كەيبiر زيالىلارىمىزدىڭ ءوزi جۇمابەك دەگەندi «جۇماباي تاشەنوۆ» دەپ قاتەلەسiپ ايتاتىنى دا ءۇي­رەنشiكتi جاعدايعا اينالدى. بۇل دەگەنiڭiز وتارشىلدىق ساياساتتىڭ بيلiكتەن كەتكەنiمەن سانادان كەت­پەگەنiنiڭ ناقتى كورiنiسi.

ج.تاشەنەۆتi بiلمەيiنشە، ەلi­مiزدi ۇن ەكسپورتتاۋدان بiرiنشi, استىق ەكسپورت­تاۋدان الدىڭعى بەستiككە كiرگiزگەن «تىڭ يگەرۋ» جوباسىنىڭ دا، جيىرما بەلگيا سىيىپ كەتەتiن التى وبلىستى رەسەيگە بiرجولاتا قوسىلىپ كەتۋدەن ساقتاپ قالعان تاريحىن دا تانىپ بiلۋ ەش مۇمكiن ەمەس. ەلiنiڭ، جەرiنiڭ وتكەنiن سەزiنبەي، ونىڭ ەرلiككە، ورلiككە تولى تاريحىن بiلمەي وتانشىلدىق سەزiمدi وياتا المايمىز. شىندىعىندا، بiز جۇمابەك تاشەنەۆكە كەرەك ەمەسپiز. كەرiسiنشە، جۇمەكەڭنiڭ ەرلiككە تولى اسقاق رۋحى «عالامدىق ساناعا» بەت بۇرعان بiزدiڭ قوعامعا اۋاداي قاجەت ءارi جاستارىمىزدىڭ جۇرەگiنە دە وسىنداي ۇلتتىق ءور رۋحتى سiڭiرە بiلۋiمiز قاجەت.

سوندىقتان جۇمەكەڭە بايلانىستى وتەتiن جيىنداردا ايتىلاتىن ويلار مەن ۇسىنىستاردىڭ ناقتى iسكە اسىرىلۋى ءۇشiن، ەڭ بiرiنشi كەزەكتە بيىلدان قالدىرماي ج.تاشەنەۆتiڭ ءومiرi مەن قىزمەتiنە رەسمي تۇردە تاريحي-ساياسي باعاسىنىڭ بەرiلۋiنە قول جەتكiزۋiمiز كەرەك. وسىنىڭ ءبارiن عىلىمي تۇردە ساراپتاپ-زەرتتەپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنا، جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلامالارىنا كiرگiزiپ، مەملەكەتتiك باسقارۋ اكادەمياسىنداعى بولاشاق شەنەۋ­نiكتەرگە «تاشەنەۆ تاعىلىمى» اتتى ءدارiسi مiندەتتi تۇردە وقىتىلۋى تيiس.

جالعىز وسى استانامەن توقتالىپ قالماي، ەلiمiزدiڭ بارلىق iرi قالالارىندا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىندا «ج.ا.تاشەنەۆتiڭ قازاق تاريحىنداعى ورنى» دەگەن تاقىرىپتا ارداقتى ازاماتتىڭ ءومiرi مەن قىزمەتiنە تالداۋ جاسالىپ، عىلىمي-تاجiريبەلiك كونفەرەنتسيالار وتكiزگەن ءجون. استاناداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بiرiنەن «تاشەنەۆتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى اشىلسا، نۇر ۇستiنە نۇر بولار ەدi. سوندا عىلىممەن اينالىساتىن جاستارىمىز ج.تاشەنەۆتiڭ ساياساتكەر، ەكونوميست، پاتريوتتىق، قايراتكەرلiك قىرلارى مەن قوسا تىڭ يگەرۋدiڭ بۇرىن بەيمالiم بولىپ كەلگەن قۇپيالارىن تولىق زەرتتەپ، تاريح، ساياساتتانۋ عىلىمدارىنا دا زور ۇلەس قوسىلار ەدi, ءارi جاس عالىمدارىمىزعا دا بۇل تۇرەڭ تۇسپەگەن تىڭ تاقىرىپتار بولار ەدi.

ۇلتىمىزدىڭ ماقتانىشى بولاتىن ارىسىمىزدىڭ اتىنا استانانىڭ تورiنەن جانە باسقا دا iرi قالالارىمىزدان ۇزىن دا كەڭ داڭعىلدار مەن كوشەلەر بەرiپ، تەڭدەسسiز ەرلiگiنە ساي ساۋلەتتi دە ءزاۋلiم ەسكەرتكiشتەر تۇرعىزاتىن ۋاقىت جەتتi. ۇلتىنىڭ ەرلiگiنە، تاريحىنا، رۋحىنا اينالعان جۇمەكەڭنiڭ بارلىق ومiرiنەن تولىق دەرەكتەر مەن سىرلار شەرتiپ تۇراتىنداي باس قالامىزدىڭ قاق ورتاسىنان، ءارi ءوزiنiڭ كiندiك قانى تامعان تۋعان جەرiنەن جان-جاقتى ماعلۇماتتار بەرەتiن مادەني ورىن اشىلسا دەيمiز.

وسى رەتتە جامبىل وبلىسىنداعى سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرi ءابدiلدا المۇقانوۆ اعامىزدىڭ: «تاشەنەۆتiڭ ەسiمiمەن اتالاتىن جوعارى دارەجەلi وردەن شىعارىلسا، تاشەنەۆكە «حالىق قاھارمانى» اتاعى بەرiلسە» دەگەن ۇسىنىسىن يiسi قازاقتىڭ بارلىعى قولدايتىنىنا ەش كۇمان جوق. ولاي بولسا، وسىنداي اسىلدارىمىزدى ارداقتاي بiلەيiك.

مەيرام بايعازين،

جۋرناليست

استانا قالاسى.

«جاس الاش» گازەتى