باۋىرجان بەرىكۇلى. ابايعا اباي بولايىق!
سىزگە وتىرىك، ماعان شىن. «ون عاسىر جىرلايدى» كىتابىندا ءبىراز اقىندار ازداپ «تۇزەتۋگە» ۇشىراعان ەكەن.
تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن الدىمەنەن كىتاپتىڭ رەدكوللەگيا القاسىن تانىستىرا كەتەلىك: راقمانقۇل بەردىباەۆ، مۇحتار ماعاۋين، بەكبولات تىلەۋحان، امانگەلدى ايتالى، سەرىك قيراباەۆ، اسقار ەگەۋباەۆ، سارسەنبى ءداۋىتۇلى، ايگۇل سماقوۆا. رەداكتورى: م.يگىلىك.
باسقا-باسقا، وسى «ون عاسىر جىرلايدى» انتولوگياسىندا ابايدىڭ ءوزى «بەلگىلى سەبەپتەرمەن» تومەندەگىشە «تارتىپكە» كەلتىرىلىپتى ء(بىر-ەكەۋىن عانا كەلتىرەيىك):
اۋەلى ايات، حاديس - ءسوزدىڭ باسى,
قوسارلى ءبايىتمىسال كەلدى اراسى.
قيسىنىمەن قىزىقتى بولماسا ءسوز
نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاھى.
سىزگە وتىرىك، ماعان شىن. «ون عاسىر جىرلايدى» كىتابىندا ءبىراز اقىندار ازداپ «تۇزەتۋگە» ۇشىراعان ەكەن.
تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن الدىمەنەن كىتاپتىڭ رەدكوللەگيا القاسىن تانىستىرا كەتەلىك: راقمانقۇل بەردىباەۆ، مۇحتار ماعاۋين، بەكبولات تىلەۋحان، امانگەلدى ايتالى، سەرىك قيراباەۆ، اسقار ەگەۋباەۆ، سارسەنبى ءداۋىتۇلى، ايگۇل سماقوۆا. رەداكتورى: م.يگىلىك.
باسقا-باسقا، وسى «ون عاسىر جىرلايدى» انتولوگياسىندا ابايدىڭ ءوزى «بەلگىلى سەبەپتەرمەن» تومەندەگىشە «تارتىپكە» كەلتىرىلىپتى ء(بىر-ەكەۋىن عانا كەلتىرەيىك):
اۋەلى ايات، حاديس - ءسوزدىڭ باسى,
قوسارلى ءبايىتمىسال كەلدى اراسى.
قيسىنىمەن قىزىقتى بولماسا ءسوز
نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاھى.
دەگەنگە سەنەسىز بە، سەنبەيسىز بە؟ «نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاسى؟!» دەگەن جولدى «وزگەرتىپ» تاستاعان كىتاپ قۇراستىرۋشىلاردىڭ بۇل تىرلىگى - «ابايدىڭ «اينالاسى تەپ-تەگىس جۇمىر كەلگەن» ولەڭ جولىنا جاساعان ۇلكەن قياناتى ەمەس پە؟!» دەگەن وي تۋدىرادى. ايتپەسە، «اباي شىنىمەن دە «ونى اللاھى» دەپ جازعان، دەسە دە جوعارىداعى استى سىزىلعان جولداردى دا سوعان ساي ەتىپ ۇيقاستىرا الماي قالعان ەكەن عوي!» دەگەنگە قالاي سەنبەكسىز؟! الدە ونى ۇيقاس دەگەندى بىلمەيتىن سورلى كورەسىز بە؟ اباي ولەڭ ۇيقاستىرۋدى ۇمىتىپ كەتىپتى دەرسىز بالكىم، وندا حاكىمگە تاعى دا ء«سال-ءپال كومەكتەسىپ جىبەرىپ»، 1-2-ءشى جولدارداعى استى سىزىلعان سوزدەردى دە وزگەرتەيىك تە، ءتورتىنشى جولداعى استى سىزىلعان «سوزىنە» ساي قىلىپ؟! بىراق، بۇلاي قولدان جاساۋ نە كەرەك؟ الدە، ابايعا شايناپ بەرگەن اس اس بولا ما؟.. بىراق كونسەڭ دە وسى، كونبەسەڭ دە وسى. ەندى وسىلاي جازاسىڭ، ەندى وسىلاي وقيسىڭ. «ايتتى - ءبىتتى، تالقىلانبايدى!» دەگەن وسى. سونىمەن مۇنداي وزگەرىستى وسى كىتاپتىڭ 269-بەتىندەگى ولەڭنەن دە كەزدەستىرەسىز:
اقىلعا سىيماس ول اللاھ، (ا)
تاعريپقا ءتىلىم قىسقا اھ! (ا)
بارلىعىنا ءشۇباسىز، ء(ا)
نەگە ءماۋجۇت ول كۋا، (ب)
ال ابايدىڭ بۇرىنعى جيناقتارىندا بۇل شۋماق:اقىلعا سىيماس ول اللا، (ا)
تاعريپقا ءتىلىم قىسقا، ا! (ا)
بارلىعىنا ءشۇباسىز، ء(ا)
نەگە ءماۋجۇت ول كۋا، (ا) -
دەلىنگەن.
قايسى شۋماق كوڭىلگە قونىمدى؟
ءبىرىنشى نۇسقاداعى شۋماق: ا، ا، ءا، ب تۇرىندە. بۇل جەردە الدىڭعى ەكى جول عانا ۇيقاسقان، ءتورتىنشى جول - كورىپ وتىرسىز (الدىڭعى ەكى جولعا «ھ» ءارپى جابىستىرىلعانى سەبەپتى) باسقا سيپاتقا يە بولىپ كەتكەن.
ەكىنشى نۇسقاداعى شۋماق: ا، ا، ءا، ا تۇرىندە. بۇل - بۇرىن ءبارىمىزدىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن وقىپ كەلگەن نۇسقامىز.
ابايدىڭ ءسوزىن اللاھ دەپ نەلىكتەن وزگەرتكەندىكتەرىن 13-بەتتە: «1928 جىلى ءالفابيتتىڭ اۋىستىرىلۋىنا بايلانىستى اراب ارپىمەن جازىلىپ كەلگەن كەيبىر اتاۋ، تەرميندەر وزگەرىسكە ۇشىرادى. اسىرەسە، شاعاتاي، پارسى، اراب جانە تۇرىك تىلدەرىندەگى سوزدەر. اللاھ سوزىندە «ھ» ءارپى قولدانىلىپ كەلگەنى بەلگىلى، مىسالى ونى اباي ەڭبەكتەرىن كوشىرگەن مۇرسەيىتتىڭ قولجازباسىنان كورەمىز»، - دەپ تۇسىندىرگەن ەكەن كىتاپتاعى عالىمدارىمىز.
بۇگىنگىنىڭ بيىگىنەن قاراساق، ءسوز بوستاندىعى بار، كىم اللا دەپ جازسا ءوز ەركى، اللاھ دەپ جازباعانى ءۇشىن ونى سوگە المايسىز عوي. «تەك اللاھ دەپ جازۋ كەرەك دەگەن» بۇيرىق بار ما الدە؟ نەگە وسى وزىمىزدەن ءوزىمىز شالا بۇلىنەمىز دە جاتامىز؟
«تۇپنۇسقادا (اراب تىلىندە) سولاي جازىلادى، ەندەشە اللاھ دەپ قانا ايتۋ كەرەكپىز ءھام جازۋ كەرەكپىز!» دەۋگە بولا ما ەكەن؟ بولسا وندا نەگە اراب تىلىنەن كىرگەن باسقا دا كىرمە سوزدەردى دە تۇگەلدەي تۇپنۇسقاداعىداي جازبايمىز، ايتپايمىز دەگەن وي دا تۋى مۇمكىن عوي؟ كەرىسىنشە ونداي سوزدەر ءوز تىلىمىزگە يكەمدەلىپ، ءتول ءسوزىمىز سياقتى بولىپ كەتكەن عوي. سول سەبەپتى كەز كەلگەن كىرمە ءسوز قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا ساي وزگەرىپ وتىرۋى، يكەمدەلىپ وتىرۋى، سول ارقىلى تىلدىك قورجىنىمىزدى تولتىرىپ وتىرۋى - زاڭدى قۇبىلىس بولىپ ەسەپتەلەدى.
«اللاھ سوزىندە «ھ» ءارپى قولدانىلىپ كەلگەنى بەلگىلى، مىسالى ونى اباي ەڭبەكتەرىن كوشىرگەن مۇرسەيىتتىڭ قولجازباسىنان كورەمىز»، - دەگەن ءسوز ءالى دە دالەلدەۋدى قاجەت ەتەتىن ءسوز. نەگە مۇرسەيىتتىڭ قولجازباسىن كورمەسكە؟ راسىندا سولاي بولسا، بۇل - اباي ولەڭدەرىنە ءالى دە تەرەڭ ءۇڭىلۋدى قاجەت ەتەدى. اباي «اللاھ» دەپ جازعان دەيدى. مۇمكىن. ءبىز قاتەلەسىپ كەلگەن شىعارمىز؟ ەندى سولاي بۇگىنگىنىڭ بيىگىنەن قاراپ «تۇزەتىپ» جاتىرمىز. بۇل «دۇرىس» تا شىعار.
جانە بۇدان باسقا بۇقار جىراۋ دا:
حاننىڭ ءسوزى تۇزىك دەپ،
ورىنسىز ءسوزدى جولداما.
بۇرىنعى وتكەن ءبارى ءولدى،
قارسى بولما اللاھقا, -
دەپ «جوندەلىپتى». ال ءسىز «جولداما» مەن (دۇرىسى: اللاعا) «اللاھقا» دەگەن جەردەن قانداي ۇندەستىك كورىپ تۇرسىز؟!
مىرجاقىپ، مۇقاعالي ولەڭدەرىندە دە وسىنداي «وزگەرىستەردى» كوزىمىز شالدى. ونى قالاي تۇسىنەمىز؟ نەمەسە قالاي تۇسىندىرەمىز؟
جالپى «اللاھ» دەپ قانا جازۋ - دۇرىس تا، «اللا» دەپ جازۋ - قىلمىس پا؟ ءتىپتى كەيبىرەۋلەر: «اللاھ دەپ سويلەۋىمىز كەرەك!» - دەپ جۇرتتىڭ اۋزىن باعاتىن حالگە جەتتى. اللا دەگەن قازاققا الا كوزبەن قارايتىن بولدىق. ءبىر ءارىپ ءۇشىن داۋلاسقانشا نەگە ءبىز اۋىلدىق، اۋداندىق، قالالىق جەرلەردە ءبىر مەشىت اشۋدى وڭايلاتپايمىز؟ ال بۇعان ەشكىم باس اۋىرتقىسى كەلمەيدى.
«قالاۋىن تاپسا - قار جانادى». وڭاي ەمەس نارسە جوق دەيمىز. دەسە دە مەشىت اشۋدىڭ مەحناتى - مىڭ سان. وسىدان-اق الگى ماقالدىڭ تۋرا وسى سالادا شاتىرى كەتكەن بە دەپ تە قالاسىڭ. ەسەسىنە جاۋىننان سوڭعى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان تۇنگى كلۋبتاردىڭ ىرگەتاسىن بۇگىن كورسەڭىز، ەرتەڭىنە شاتىرىن كورەسىز. وسىعان قاراپ-اق قيۋىن تاپسا، شەشپەۋگە بولمايتىن ماسەلەلەر جوق ەكەنىن تۇسىنەسىز. بىراق مەشىتتەردى تەزدەتىپ، كوپتەپ اشۋ پروبلەماسى - الداعى عاسىرلاردا دا ماڭىزىن جويمايتىن شىعار.
ەسەسىنە ءسوز قۋىپ، سوزدەن ءسوز تۋدىرىپ، ۇزىن ءسوزدى ساعىزداي سوزا بەرۋدەن، سوزبۇيداعا سالا بەرگەننەن، كوپسوزدىلىككە بارا بەرگەننەن - قازاققا كەلىپ كەتەر پايدا از ەكەنىن ءبىر ۇقپاي-اق كەلەمىز.
جاقسى، اللاھ دەپ جازايىق، اللاھ دەپ سويلەيىك، جۇرت تىنىش بولسىنشى ايتەۋىر. ءسىز دە سولاي جازىڭىز، مەن دە سولاي جازايىن. بىراق اباي شالدى ابايلاپ-ابايلاپ وزگەرتەيىكشى. بۇگىنىگىنىڭ كوزقاراسىمەن - كەشەگىنىڭ ءتىلىن تۇزەي المايسىز عوي. ولار ول ءۇشىن ايىپتى ەمەس بولار.
مەنىڭ ايتايىن دەگەنىم - ابايلايىق، ناۋقانشىلدىق دەرتىنەن امان بولايىق، حالايىق.
«اباي-اقپارات»
