قازاقستاندا ەر ازاماتتىڭ جۇبايىنا – بالاسىنىڭ اناسىنا مەنشىگى رەتىندە قاراۋى، قول كوتەرۋى، جالپى ايەلمەن ادام رەتىندە ساناسپاۋى، ونى سىيلاماۋى نەدەن تۋىندايدى؟ قارىنداسىن جاقسى كورىپ، اناسىن ايالاعان ازامات، ايەلىنىڭ دە بىرەۋدىڭ ەركەلەتىپ وسىرگەن قىزى ەكەنىن ەسكەرمەي، نەگە قاتىگەزدىكپەن قارايدى؟ اربىردەن سوڭ، ايەل – ادام، قوعام مۇشەسى، ونىڭ دا جەكە پىكىرىن ايتۋعا، قالاۋى بويىنشا ءومىر سۇرۋىنە قۇقىعى بار، ەركەكپەن تەڭ قۇقىلى – ونى قورعايتىن زاڭدار دا بار. بۇل تۇرعىدا سۇراق كوپ، ال انا نە مىنا ايماقتان كوگالا قويداي بەتى-باسى كوگەرىپ، جۇبايىنان قىسىم كورگەن ايەلدەر جايلى اقپارات ودان دا كوپ، ايتىلماي قالعانى قانشاما... جەتكەن جەرىمىز وسى: جاقىندا بالاسىن قايىنجۇرتىنان الىپ كەتپەكشى بولعان جاس كەلىندى ورال قالاسىندا قايىن اتاسى پىشاقتاپ تاستادى (http://www.uralskweek.kz/2018/04/11/v-uralske-svyokr-zarezal-snoxu-iz-za-vnuka/).  

قازاقستانداعى ءداستۇرلى مەديادا «ايەل تاقىرىبىنا» زەرتتەۋ جۇرگىزىپ جۇرگەنىنە ءۇش جىلدان اسقان ونەرتانۋ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى مولديار ەرگەبەكوۆتىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسى، قازاق قوعامىنا «دياگنوز» قويعانداي. ويلانىپ، ويىمىزدى تۇزەتۋ ءۇشىن جول كورسەتەتىندەي. تىڭدار قۇلاق جانە سىندى كوتەرە الاتىن ەڭسە ءھام كەمشىلىكتى جويۋعا دەگەن نيەت بولسا، ارينە. 

مولديار، استانادا «سوروس-قازاقستان» قورى وتكىزگەن «قازاقستانداعى ايەلدەر قۇقىعى: مۇمكىندىكتەر مەن كەدەرگىلەر» اتتى كونفەرەنتسيادا جاريالاعان زەرتتەۋىڭىز وتاندىق ءداستۇرلى مەدياداعى «ايەل تاقىرىبىنا» ارنالدى. ونىڭ ناتيجەسى بىرەۋدى كۇلدىرسە، ەكىنشى بىرەۋدى ويلاندىردى، ءۇشىنشى ادام ونى جاقتىرمادى... دەگەنمەن، زالدا وتىرعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى بۇل فاكتىلەرمەن كەلىستى. زەرتتەۋ نە دەيدى؟

- جۇرگىزگەن جۇمىسىمنىڭ ناتيجەسىن ءبىر سوزبەن ايتسام: قازاقستاندا جۋرناليستەر، جالپى قوعام ەتيكا تۇرعىسىنان وتە ساۋاتسىز. ال، زەرتتەۋگە كەلسەك، ونىڭ ناتيجەسى وتە قورقىنىشتى، قاتتى ويلاندىراتىن كورسەتكىشتەر. ەلىمىزدەگى جالپى مەديادا ايەل تاقىرىبىنا بايلانىستى ەتيكالىق ماسەلە وتە كوپ، بىراق مەن سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ باستىسىن عانا اتاپ كورسەتتىم. سوعان سۇيەنسەك، بىزدە مەديادا ايەلدىڭ 2 ءتۇرلى وبرازى بار. بىرەۋى – ايەلدى قاسيەتتى انا، ادال جار، حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن ايەل، وشاقتىڭ بەرەكەسى، «پەرىشتە» بەينەسىندەگى ايەل. ەكىنشىسى – سەكسۋالدىق تۇرعىدان كوزگە تۇسەتىن، جىنىستىق وبەكت رەتىندە قارالاتىنى العا شىعاتىن ايەل وبرازى. باستالعانىنا ءۇش جىل بولعان زەرتتەۋگە ءداستۇرلى مەديادان «ەگەمەن قازاقستان»، «جاس الاش»، «كازاقستان زامان»، «ايقىن» گازەتتەرىن الدىم. ينتەرنەت پورتالدار: «قامشى»، «BAQ.kz»، «تەنگرينيۋس»، «Nur.kz»، «Sn.kz». ايەل تاقىرىبىنا قاتىستى 2 تەلەباعدارلاما: «قالاۋلىم» جانە «ايەل باقىتى».

مىسالى، «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى حالىقارالىق ايەلدەر كۇنىنە وراي نەگىزگى تاقىرىبىن قالاي ازىرلەگەنىن الدىم. 2014 جىلى گازەت باستى بەتىنە «مەرەكەڭىزبەن، اياۋلى انالار!» دەپ جازادى. 8 ناۋرىز – ايەل قۇقىعىنىڭ مەرەكەسى، ياعني، گەندەرلىك تۇرعىدان ايەل قۇقىعىنىڭ ورىندالۋىنا قاتىستى پروبلەمالار ايتىلاتىن كۇن. ارينە، قوعام ايەل دەگەندە ول جايلى «انا» رەتىندە وي قالىپتاستىرادى. بارلىق ايەل انا بولا الادى، دەسەك تە، انا بولۋ / بولماۋ – ءار ايەلدىڭ ءوز شەشىمى، ءوز تاڭداۋى. سول سەبەپتى، باسىلىم بەتىندە وسىنداي ايەلگە تەك انا تۇرعىسىنان قاراۋ – ءبىزدىڭ ايەلدى، كەشىرىم وتىنەمىن، جاتىر ارقىلى، ياعني وعان بالا تۋ تۇرعىسىنان عانا باعا بەرەتىنىمىزدى بىلدىرەدى. سەبەبى، انا بولعىسى كەلەتىن، بىراق بولا المايتىن جاندار دا بار، انا بولۋ جاسىنا جەتپەگەن كىشكەنتاي قىزدارىمىز دا بار، بۇل جەردە سولاردىڭ قۇقىعى ەسكەرىلمەيدى. مەرەكە – ايەل قۇقىعىنا قاتىستى مەرەكە. وسى تۇرعىدا جۋرناليست ايەلدى وسىلايشا جالپىلاما اناعا تەڭەسە، ايەلدىڭ ادام رەتىندە قۇقىعىن ەسكەرمەيدى دەگەن ءسوز. بۇل ەتيكالىق تۇرعىدان ۇلكەن ماسەلە. ءبىر قاراعاندا سونشالىقتى بەيكۇنا بوپ كورىنۋى مۇمكىن، الايدا بارلىق نارسە الدىمەن تىلدە قالىپتاساتىنى ءۇشىن ءتىلىمىزدى جوندەۋگە مىندەتتىمىز. ال، 2015 جىلدان بەرى قاراي «ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 8 ناۋرىزدا جازاتىنى: مەرەكەلەرىڭىزبەن، اياۋلى انالار، قادىرمەندى ارۋلار! بۇل جەردە دە پروبلەما بار. «ارۋ» ءسوزى كونە تۇركى تىلىنەن تازا، پاك دەگەندى بىلدىرەدى، ياعني سىرتقى سۇلۋلىق پەن ىشكى تازالىق كەلىسكەن بەينە. دەسەك تە ەستەتيكاعا بايلانىستى ۇعىمداردىڭ ەرەكشەلىگى «ارۋ» ۇعىمىندا دا بار. «ارۋ» ۇعىمى «سۇلۋلىق» ۇعىمى سىندى اركىمگە ارقيلى، بۇلىڭعىر، ابستراكتىلى ۇعىم. ونىڭ ۇستىنە، «ارۋ» دەگەن تۇسىنىكتىڭ سەكسۋالدىق ماعىناسى دا بار. ارۋعا قانداي ماعىنا بەرسەك تە، ونىڭ بۇلىڭعىر بولۋ ەرەكشەلىگىنەن قۇتقارا المايمىز. بۇل مەرەكەنىڭ ناقتى اتى بار: ايەلدەر مەرەكەسى! ولاي بولسا، رەسپۋبليكالىق ساياسي باسىلىم، مەملەكەتتىڭ قاراجاتىنا جارىق كورەتىن باسىلىم ەتيكالىق تالاپتاردى ساقتاۋعا مىندەتتى. سەبەبى، ولاردىڭ جىنىسى – ايەل! انا نەمەسە ارۋ ەمەس، ايەل.

مىسالى، sn.kz سىندى اقپاراتتىق پورتالدار ايەلگە «انا»، «التىن قۇرساقتى انا»، «وتباسىنىڭ باقىتى»، «وتباسىنىڭ ۇيىتقىسى»، «ايەل ءبىر قولىمەن بالانى تەربەتسە، ءبىر قولىمەن الەمدى تەربەتەدى» دەگەن ماعىنالار جۇكتەيدى (https://sn.kz/kk/n-rly-zhol/9304-altyn-rsa-ty-analar-da-el-erte-ine-senimdi), الايدا دەل سول باسىلىم ايەلدەردى جىنىستىق تۇرعىدان وبەكتيۆيزاتسيالايدى، ءتىپتى ايەلدەردىڭ باسىنان وتكەن «تراۆمالىق وقيعالاردى» جىنىستىق تۇرعىدان قوزدىرۋشى تىلمەن، جىنىستىق فانتازياعا اينالدىرا وتىرىپ باياندايدى (https://sn.kz/kk/sn-kogam/32141-a-yry-zhez-kshe-ekensi-zh-mysy-dy-at-aru-a-tiissi-almatyly-jel-a-asymen-tkizgen-bir-t-ni-zhajynda-ajtyp-berdi). بۇل – ەكىجۇزدىلىك. مەنىڭ ايتپاعىم دا وسى، ياعني قازاقستانداعى مەديا ايەلدىڭ ەكى ءتۇرلى وبرازىن جاسايدى جانە ەكىجۇزدى ارەكەت ەتەدى. اقپارات قۇرالىنىڭ ۇستانىمى، ساياساتىنىڭ ءوزى جوق دەگەن ءسوز. دەسەك تە، ۇستانىمى بار دەگەن «قازاقستان زامان» گازەتىن الساق، وندا دا ايەلدى اقىل تىڭداۋشى رەتىندە قاراستىرادى. مىسالى، «ايەل – وتباسىنداعى تاتۋلىقتىڭ كىلتى» دەيدى. نەگە تەك ايەل؟ نەگە وتباسىنداعى جاۋاپكەرشىلىك وسىلايشا ايەلگە جۇكتەلەدى؟ بۇعان ءجۋرناليستتىڭ قانداي قاقىسى بار؟ بۇل قوعامداعى ستەرەوتيپ بولسا، باسىلىم باسشىلىعى وسى ستەرەوتيپتەردىڭ ايەل قۇقىعىن ەسكەرمەيتىنىنە نەگە ويلانبايدى؟

تەلەارنالارداعى باعدارلامالارعا قاتىستى ناتيجە قانداي؟

- تەلەديدارداعى ايەل تاقىرىبىنا ارنالعان توك-شوۋلارعا توقتالساق، ولاردىڭ بارلىعى ايەلگە ەركىندىك سىيلامايدى، ياعني ءبىزدىڭ قوعامداعى ستەرەوتيپتەردى ودان سايىن شەگەلەي تۇسەدى. مىسالى، «ايەل باقىتى» باعدارلاماسىن الساق، اجىراسقىسى كەلەتىن، كۇيەۋى قول كوتەرگەن ايەلدەر قاتىستى دەلىك. جۇرگىزۋشىنىڭ ايەلدەرگە دەگەن جوسىقتارىن «بالكىم، سەن ءوزىڭ كىنالى بولعان شىعارسىڭ، كۇيەۋىڭدى وسىعان يتەرمەلەگەن شىعارسىڭ؟» دەگەن سياقتى ساۋالدارى ارقىلى سيپاتتاۋعا بولادى. ياعني، بۇل جەردە ماسەلە تەڭ قۇقىقتىق كوزقاراس تۇرعىسىنان ەمەس، «كانىنى ايەلدەن ىزدەۋ» تۇرعىسىندا قارالادى. بۇل ونسىز دا قوعامدا قالىپتاسقان ستەرەوتيپ، قاتە تۇسىنىك. ايەلدەرىمىز جۇبايى قول كوتەرسە دە، ءولىم اۋزىنا اپارسا دا، قورعانبايدى – ءوز قۇقىعىن وزىمەن بىرگە جەرگە تاپتاتادى. سەبەبى ول قىز-كەلىنشەكتىڭ ارتىندا ىزدەۋشىسى رەتىندە اتا-اناسى تۇرعان جوق. كەرىسىنشە، اتا-انا، قوعام دا كىنانى قىزدىڭ وزىنە ارتادى: ءوزىڭ سول جىگىتكە تۇرمىسقا شىقتىڭ، شىدا، «قايتىپ كەلگەن قىز جامان» دەگەندەي... مەديانىڭ دا، ءبارىمىزدىڭ دە قوعام الدىندا جاۋاپكەرشىلىگىمىز، ميسسياسىمىز بار – ول اعارتۋشىلىق. وسى جەردە «مەديا قوعامداعى جاڭساق پىكىرلەردى دە شەگەلەي ءتۇسۋى كەرەك پە، الدە ءومىر سۇرۋىمىزگە كەدەرگى كەلتىرەتىن ستەرەوتيپكە قاتىستى وي تاستاۋى كەرەك پە» دەگەن كوكەيتەستى سۇراق بار. وكىنىشكە وراي، ايەل تاقىرىبىنا ارنالعان باعدارلامالار كوبىنەسە قارابايىر بولىپ كەلەدى. ايەل قۇقىعىن ساقتايتىن، سولاردى قورعايتىن جاقتاس ەمەس. ايەلدىڭ مەدياداعى كارتيناسىن سالساق، ول ەركەكتىڭ كولەڭكەسىندەگى ءوز ويىن بىلدىرە بەرمەيتىن، قۇقىعى، سۇراۋشىسى جوق «بەيشارا» ادام سياقتى. ءبىر قىزىعى، «قالاۋلىم» باعدارلاماسى «ايەل باقىتىنا» قاراعاندا ايەلگە «پايدالى» وي تاستادى. «قالاۋلىمدا» ايەلدەر تاڭداۋ قۇقىعى بارىن ۇيرەنەدى، ياعني انا بولماسا، مىنا جىگىتتى تاڭداۋ – بۇل تاڭداۋ ەركىندىگى. وسىلايشا ايەلدەرگە ءوز ءومىرىن قۇراستىرۋدا پاسسيۆ بولۋدى ەمەس بەلسەندى بولۋدى دارىپتەيدى. ارينە «قالاۋلىم» قوعامداعى ايەل-ەركەك قاتىناسىنا بايلانىستى وتە كونسەرۆاتيۆتىك كوزقاراستاردى قايتا جانداندىرۋدا. دەسەك تە «ايەل باقىتىنداعى» ايەلدەرگە قاراعاندا «قالاۋلىمنىڭ» ايەلدەرى الدەقايدا بەلسەندى. سونىمەن قاتار «قالاۋلىم» قوعامداعى ەركەكتەرىمىز بەن ايەلدەرىمىزدىڭ جالپى «نەنى قالايتىنىن» پاروديالىق تۇرعىدان وتە جاقسى كورسەتەدى. قوعامىمىزداعى ەركەكتەر مەن ايەلدەردىڭ زاتقا اينالۋ ءۇردىسىن كەرەمەت كورسەتەدى. ءبىر-بىرىنە قوياتىن سۇراقتارىنا قاراڭىزشى: ءۇيىڭ بار ما؟ كولىگىڭ بار ما؟ قاي جاقتىڭ تۋماسىسىڭ؟ اتا-اناممەن تۇرۋعا قارسى ەمەسسىڭ با؟ جالعىز تۇراسىڭ با، الدە اتا-اناڭمەن بىرگە تۇراسىڭ با؟ قانداي جۇمىس ىستەيسىڭ؟ قاتىسۋشىلار وسىلايشا قوعامىمىزداعى ادامداردىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارعا ەمەس، ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا قانشالىقتى بوي الدىرعانىن جاقسى كورسەتەدى. بالكىم، ەڭ قاتتى سىنعا ۇشىراۋىنىڭ سەبەبى دە وسى جەردە شىعار: قوعامىمىز العاش رەت ەكراننان ءوزىنىڭ شىنايى وبرازىن «كورىپ وتىر». دەسەك تە «قالاۋلىمنىڭ» دا ەركىن تۇردە جۇباي تاڭداۋ جانە ءسۇيىپ قوسىلۋ سىندى يدەيالارى ءوز-ءوزىن راستامايدى. ويتكەنى قوعامداعى جەڭگەتايلىق ينستيتۋتىنىڭ قىزمەتىن اتقارۋدا. ەكىنشىدەن، ۇيلەنۋ پراكتيكالارىنىڭ سىرتىندا قالىپ قويعانداردى ۇيلەنۋ نارىعىنا قوسسا دا، ۇيلەنۋدى ءبىر تەحنيكالىق مەتودقا اينالدىرا وتىرىپ، ستاندارتيزاتسيالاۋدا. قاتىسۋشىلاردىڭ دا، اۋديتوريانىڭ دا، اسىرەسە ايەلدەردىڭ سەنىمىنە كىرە وتىرىپ، وتباسى ينستيتۋتىن شەگەلەۋدە. بۇل دا قوعامنىڭ قارسىلىعىن تۋدىرىپ وتىرعان ەكىنشى سەبەپ. ياعني، باعدارلاماداعى ايەلدەردىڭ بەلسەندىلىگى.

تەلەديدارعا قاتىستى جانە ءبىر ماڭىزدى جايت – ايەلدەردىڭ قانداي تاقىرىپتاعى باعدارلامالاردى جۇرگىزەتىنى. بۇل دا ماڭىزدى. قاراپ وتىرساڭىز، ساياسي، ەكونوميكالىق بايسالدى باعدارلامالاردى ەركەكتەر جۇرگىزەدى. جالعىز عانا سالماقتى دەگەن باعدارلاما – «قازاقستان» ۇلتتىق ارناسىنداعى «دارا جول» باعدارلاماسىن ەسەپكە الۋعا بولادى. ايەل جۇرگىزەتىن سالماقتى حابار وسى عانا. ەلىمىزدە ايەل تەلەجۇرگىزۋشىلەر، نەگىزىنەن، كوڭىل كوتەرەتىن باعدارلاما جۇرگىزەدى.

اقپاراتتىق سايتتاردان نە انىقتادىڭىز؟

- اقپاراتتىق سايتتاردا دا ايەلدەردىڭ جوعارىدا ايتىلعان ەكى وبرازى باسىم. سونىمەن قاتار جاڭا مەديادا كوبىنەسە قىلمىستىڭ، ءۇي ىشىندەگى زورلىق زومبىلىقتىڭ، اپاتتىڭ قۇرباندىعى رەتىندە بەينەلەنەدى. وسىلايشا ايەل قىلمىسپەن، بالاسىن ءولتىرۋ، تاستاپ كەتۋ، جول اپاتى سياقتى جاعىمسىز وبرازبەن بايلانىستىرىلادى. بۇل دەگەنىمىز اقپاراتتىق پورتالدار ايەلدەردى تەك قانا جاعىمسىز وقيعالاردا كورەدى دەگەن ءسوز. بۇل جاعداي وقىرمانداردىڭ ساناسىندا ايەلدەردىڭ جاعىمسىز وبرازىن قالىپتاستىرۋىنا، شەگەلەۋىنە سەبەپ بولۋى مۇمكىن.

جالپى قازاقستاندىق مەديا پاتريارحالدىق سەزىمگە تولى. بۇعان سەبەپ – قوعامدىق ۇستانىم سونداي. وسى كەمشىلىك بالا كەزدەن باستاپ، مەكتەپ، جوعارعى وقۋ ورنىندا دا گەندەرلىك، قۇقىقتىق تۇرعىدا وقىتىلمايدى. قىز بالا «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە»، «ەركەكتىڭ جولىن وراما» دەگەندەي ۇعىمدارعا قانىپ وسەدى. ەر بالا بولسا، باسەكەگە قابىلەتتى، بيلىككە ۇمتىلعان وبرازدا تاربيەلەنەدى. بۇل تۇسىنىكتەرگە سىن ايتىلمايدى، سەبەبى جوعارىدا ايتىلعان تۇسىنىكتەر قازىرگى قوعام ءۇشىن نورما. مەكتەپتە دە گەندەرلىك قۇقىققا قاتىستى ءبىلىم بەرىلمەيدى. جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىندە دە وقىتىلمايدى. مىنە، سەبەپ وسىندا جاتىر. بۇل مەملەكەتتىڭ ساياساتى ەمەس – قوعامنىڭ ساياساتى. مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى ەمەس، بىراق قوعامنىڭ يدەولوگياسى. پروبلەما وسىندا. قازاقستان بۇۇ «ايەلدەردى كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىق نىساندارىن جويۋ تۋرالى كونۆەنتسياسىنا» 1998 ج قول قويعانمەن، ولار ءىس جۇزىندە جۇمىس جاساپ جاتقان جوق. نەگە؟ ويتكەنى، قوعام زاڭداردى ورىنداۋعا قۇلىقتى ەمەس. بۇل ماسەلەدە ەركەكتى بىلاي قويعاندا، ايەلدىڭ ءوزى دۇرىس تۇسىنبەگەندىكتەن، وزگەرىسكە قارسى شىعىپ جاتادى...

قوعامنىڭ ساياساتى دەگەندە، بۇل جەردە تانىمال ءانشى، جۇلدىزداردى دا مىسال كەلتىرۋگە بولادى. «مەن ەركەكپىن» دەگەن سياقتى اندەردى الساق، بۇل بارىپ تۇرعان ماسكۋلەن كومپلەكس. مۇنداي اندەر – تراۆمادان تۋىنداعان اندەر. بۇل – پاتولوگيالىق سيمپتوم! ايتالىق، كەزىندە ساكەن مايعازيەۆ «قىتايعا نەمەسە وزگە ءناسىلدى ازاماتتارعا  تۇرمىسقا شىققىسى كەلىپ، تۇقىمىن بۇزعىسى كەلگەن قىزدار قازاققا دا جاقسىلىق اكەلمەيدى» دەدى (http://stan.kz/saken-maygaziev-tukymyn-buzgysy-kelg/). ادام قۇقىعى جونىندەگى حالىقارالىق كونۆەنتسيا بويىنشا بۇل ارەكەتىڭىز ءۇشىن، جاۋاپقا تارتىلار ەدىڭىز. قامشىمەن ايەلىن ساباعان ءانشى سياقتىلاردى دا قۇقىقتىق تۇرعىدان جاۋاپقا تارتىلۋى ءتيىس. ويتكەنى بۇل ارەكەت قوعامعا عاداۋاتتى، وشپەندىلىكتى دارىپتەيدى.  وسىعان بايلانىستى زاڭ بار. بەلگىلى ءانشى قىدىرالى بولمانوۆتىڭ جولداسى قاراقات ابىلديناعا «ەكىنشى ايەل الىپ بەرۋ» تۋرالى حاباردى ساحنادان بارشاعا ايتۋدى قالاۋىنىڭ ءوزى ايەلگە بەرىپ وتىرعان باعامىزدىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن كورسەتەدى.

بالكىم، بۇل جەردە ماسەلە ساۋاتتىلىقتا شىعار؟ حالىق ءسىز اتاپ كەتكەن كونۆەنتسيا جايلى، ول قابىلدانعاننان كەيىن ەلىمىزدە ايەل قۇقىعىنا قاتىستى قابىلدانعان قاۋلى-قارار، زاڭنامالار جايلى بىلمەيتىن شىعار؟ ايتپەسە، جارايدى، كۇيەۋىنەن ءزابىر كورگەن كەلىنشەكتىڭ اتا-اناسى قولداماسا، ارتىندا «زاڭ بار» ەكەنىن بىلگەن ادام ءوز قۇقىعىن قورعاۋعا تالپىنبايدى ما؟

- ارينە، ساۋاتتىلىق ماسەلەسى دە بار. ەڭ از كىتاپ وقيتىن ەلدەردىڭ ءبىرىمىز دەپ ويلايمىن. وعان نارىقتاعى كىتاپ دۇكەندەرىنىڭ ازدىعى، بار بولعاندارىنىڭ ءوزىنىڭ پايدا تابا المايتىندىعى كۇا. ءبىز وقىپ ەمەس، ەستىپ ءبىلۋدى ۇناتامىز.  اجىراسىپ، ساۋاتسىزدىقتىڭ سالدارىنان اليمەنتىن الا الماي جۇرگەن ايەل قانشاما... ودان باسقا ايەلدىڭ بويىندا سوتتان جەڭىس تاپپايمىن دەگەن كۇدىك تە باسىم. ويتكەنى، ءبىرىنشى كەزەكتە «ول ءوزىن ەمەس، ەل نە ويلايدى، ەل نە ايتادى» دەپ كانىلايدى.

1960-70 جىلدارى بۇۇ يۋنەسكو تاراپىنان ەتيكا تاقىرىبى بويىنشا زەرتتەۋ جاسادى. ال انگليادا كورولدىك كوميتەت مۇنداي زەرتتەۋىن 1930ج جۇرگىزگەن ەدى. اقش-تا 1940 جىلدارى زەرتتەۋلەر جاسالا باستادى. ءارتۇرلى مەملەكەتتەر وزدەرىنىڭ باق تۋرالى زاڭىندا ەتيكاعا قاتىستى نورما قابىلداۋدى قاراستىردى، بىراق ول قۇجاتتىڭ ايتارلىقتاي ىقپالى بولعان جوق. ويتكەنى ونداي زاڭ قابىلدانسا، ەتيكاعا قاتىستى نورمالار تسەنزۋراعا اينالىپ كەتۋى مۇمكىن ەدى. سوندىقتان دامىعان ەلدەردە ءار مەديا قۇرىلىمى ءوزىنىڭ «ەتيكالىق كودەكسىن» قابىلدادى. ول ەتيكالىق كودەكستەر حالىقارالىق نورمالارعا سايكەس جازىلادى. گەندەرلىك، ءدىني جانە ادام قۇقىعىنىڭ ساقتالۋىنا قاتىستى باسقا دا نورمالار باق-تىڭ ەتيكالىق كودەكسىنە مىندەتتى تۇردە كىرەدى دە، جۋرناليستتەر ول نورمالاردى ساقتايدى. مەنىڭ ويىمشا، قازاقستاندا دا سولاي بولۋى ءتيىس.

قازاقستاندا جوعارعى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە وقىتىلاتىن مىندەتتى پاندەردىڭ تيپتىك باعدارلاماسى بار. ءسىز ساباعىڭىزدى وسى باعدارلاما بويىنشا وقىتۋعا مىندەتتىسىز. ەلىمىزدەگى «مەديا ەتيكاسىنىڭ» باعدارلاماسىمەن تانىسقانىمدا، راسىندا دا ونىڭ مازمۇنىنىڭ قالاي كيىنۋ، قالاي وتىرۋ كەرەك دەگەن سياقتى سىرتقى كەلبەتكە بايلانىستى تالاپتاردان تۇراتىنىن كوردىم. ياعني، قازاقستاندا مەديا ەتيكاسى دەگەن ۇعىمنىڭ استارىندا «ەتيكەت» جاتىر. ياعني قازاقستاندا عالىمداردىڭ وزدەرى دە ەتيكا تاقىرىبىندا ساۋاتسىز.

ەلىمىزدە «جۋرناليستتەر وداعىنىڭ» باستاماسىمەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءجۋرناليستىنىڭ ەتيكالىق كودەكسى» اتتى قۇجات قابىلدانعان، وندا «ءجۋرناليستتىڭ قوعامداعى مورالدىق جانە ەتيكالىق پرينتسيپتەردىڭ نىعايۋىنا ات سالىساتىنى، جۋرناليست قىزمەتىنىڭ قوعامعا زيان كەلتىرمەۋى» جايلى جازىلعان. الايدا بۇل قۇجات بارلىق ءجۋرناليستتى كودەكس نورمالارىن ۇستانۋعا مىندەتتەمەيدى، ونداعى نورمالاردى ورىنداۋ-ورىنداماۋ – ءار ءجۋرناليستتىڭ ۇياتىنا جۇكتەلگەن. 

جاقسى، بۇل  زەرتتەۋىڭىز قازاق ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىنا قاتىستى. ال ورىس ءتىلدى ارىپتەستەردە جاعداي قالاي ەكەنىنە نازار اۋداردىڭىز با؟

- بۇل تۇرعىدا، ورىس ءتىلدى باق گەندەرلىك قۇقىقتى الدەقايدا ساقتايتىنىنا كوز جەتكىزدىم. ولاردى زەرتتەي باستاعانىما ەكى ايعا جۋىق ۋاقىت بولدى. ايەل پروبلەماسىنا وتە سەزىمتال. بىراق «كتك» ارناسىنىڭ ءورىستىلدى باعدارلامالارى ونداي ەمەس. وندا سەكسيستتىك كوزقاراس باسىم. «31» ارنادا دا جاعداي سونداي. ءبىر عانا مىسال، بۇل تەلەارنالاردا جول اپاتى جايلى اقپارات بەرسە، مىندەتتى تۇردە ونى ايەل جاسادى دەگەن اكتسەنت جاسايدى. بۇل پاتريارحالدىق كوزقاراستى بىلدىرەدى. الايدا «اۆتوادۆوكات» كومپانياسىنىڭ زەرتتەۋىنە جۇگىنسەك، ەلىمىزدە جالپى جول اپاتىنىڭ 55% ەركەكتەر سەبەپكەر. قالعان 45% ايەلدەردىڭ ۇلەسىندە. تاعى ءبىر قىزىقتى جايت – ەركەكتەر سەبەپكەر بولعان جول اپاتىنىڭ ورتاشا شىعىنى 336 720 تەڭگەنى قۇراسا، ايەلدەرگە قاتىستى جول اپاتىنىڭ ورتاشا شىعىنى – 129 143 تەڭگە. ياعني ايەلدەر كولىك جۇرگىزگەندە، وتە مۇقيات بولادى جانە وزگەلەرگە قۇرمەتپەن قارايدى.

قىزىق ەكەن. بۇل قازاقستانداعى العاشقى زەرتتەۋىڭىز. ءسىز «مەديا ەتيكاسى» پانىنەن گازيانتەپ (تۇركيا), ماناس (قىرعىزستان) ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە ءدارىس بەردىڭىز. يۋتا (اقش) ۋنيۆەرسيتەتىندە ورتا ازياداعى مادەني ترانسفورماتسيالار جايلى ساباق بەردىڭىز. شەتەلدىك مەدياعا قاتىستى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ كوردىڭىز بە؟

- بۇل ساراپتاما تاجىريبەمدەگى العاشقى جۇمىس بولعانمەن، شەتەلدەگى جاعدايمەن، وزگە ەلدەگى ساراپتامالارمەن تانىسپىن. 1970 ج دەيىن اقش تەلەديدارلارىندا ايەلدەر تەك اۋا رايىنا قاتىستى باعدارلامالاردى جۇرگىزگەن. اسىرەسە ەلەن دۋبويس، روبي دەبوراكتىڭ زەرتتەۋلەرى اقش-تاعى جاعدايدىڭ وڭالۋىنا ىقپال ەتتى. 1940 ج بەرگى ۋاقىتتاعى تەلەديدارداعى ايەلدىڭ الاتىن ورنىنا ساراپتاما جاساعان دەبوراكتىڭ زەرتتەۋى نازار اۋدارارلىق. 1940 جىلدارى اقش بارلىق تەلەديدارىندا تەك ءبىر ايەل جۋرناليست جۇمىس ىستەگەن. 1960 جىلدارى ءاربىر ارنادا ءبىر عانا ايەل تەلەجۇرگىزۋشى جۇمىس ىستەي باستايدى. بۇل ايەلدەر نە ايەل تاقىرىبىنا قاتىستى باعدارلامانى نە اۋا رايىن ۇسىنادى. وسى جىلدارى باتىستا فەمينيستتىك سىن ۇدەي تۇسەدى، ناتيجەسىندە 1970 جىلدارى باتىس مەدياسىندا ايەلدەر بەلسەندى تۇردە ات سالىسا باستايدى. سونىڭ وزىندە 1990 باسىندا اقش تەلەديدارىنىڭ تەلەجۇرگىزۋشىلەر سانىنىڭ 85% ەركەكتەر قۇراعان، قالعانى ايەلدەر. جانە ماڭىزدى دەرەك – جارناما، الەۋمەتتىك روليكتەردە دۋبلياجدى 90% ەركەكتەر جۇزەگە اسىرعان. قازىرگى تاڭدا بۇل تۇرعىدا باتىس 50/50 كورسەتكىشىنە جاقىنداپ قالدى.

مۇنداي زەرتتەۋدىڭ ىقپالى، اسەرى قانشالىقتى؟ دۇنيەجۇزىلىك تاجىريبەگە سۇيەنسەڭىز

- ءبىز عالىمدار زەرتتەۋدى قۇر جاساپ قويماي، قوعامعا ىقپالدى دا بولعىمىز كەلەدى. جاي عانا زەرتتەۋدى جاريالاپ، تىپ-تىنىش عىلىمي اتاعىمىزدى الىپ وتىرا بەرۋگە دە بولادى. الايدا عىلىممەن اينالىساتىن ادامداردىڭ دا قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىگى بار. اسىرەسە جالپى ادام جانە تابيعات قۇقىعىنا بايلانىستى ماسەلەلەردە سەزىمتال بولۋعا مىندەتتىمىز. ويتكەنى بارلىق ماسەلە وسى ەكى ماسەلەدەن تۋىندايدى. ەگەر وسى پروبلەمالار قۇقىقتىق تۇرعىدان دامىعان مەملەكەتتە ايتىلسا، ادامدار بىردەن ءمان بەرەر ەدى، ويلانار ەدى، وزدەرىن سىنعا الار ەدى. تىم قۇرىعاندا، اركىم ءوز ىسىنە ويلانار ەدى. ال بىزدە، وكىنىشكە وراي، بىردەن سەن جايلى جامان ويلايدى، نيەتىڭ جامان دەپ تۇسىنەدى. كەيبىرەۋلەر: بالكىم، سەنى بىرەۋلەر ارنايى قارجىلاندىراتىن شىعار دەپ تە كۇدىكتەنەدى. وسىنداي، وكىنىشكە وراي، دالباسا پىكىرلەرگە كەزىگەسىڭ. ايتسە دە زەرتتەۋ ءالى جالعاسادى. كەيىن باسىپ شىعارۋ جوسپاردا بار. بيىل قازاق كينوسىنداعى ايەل وبرازى اتتى ماقالامدى جارىققا شىعارامىن دەگەن ويدامىن. ول اعىلشىن تىلىندە شىعادى. ال مەدياداعى ساراپتامامنىڭ ءبىر ۇشىن ازىرگە وسى «سوروس-قازاقستان» قورى وتكىزگەن كونفەرەنتسيادا عانا جاريالادىم.

ەش قيىندىققا قاراماستان، ءبىز 5-6 ادام ءبىر جوبانى باستادىق. قازاقستانداعى گەندەرلىك ماسەلەلەردى ەكونوميكادان باستاپ، مادەنيەتكە دەيىن زەرتتەپ شىعامىز. مەنىكى سونىڭ ىشىندە مادەنيەت جانە مەديا سالاسىنداعى ايەلدەر جاعدايى. مەن مەديا مەن كينو باعىتىن زەرتتەيمىن. وسى جوبا ارقىلى ءبىز قازاقستانداعى گەندەرلىك ساياسات قانشالىقتى گەندەرلىك ساياسات بولىپ تابىلاتىنىن انىقتاماقشىمىز. قازاقستاندا ايەلدى ۇنەمى وتباسىلىق كونتەكستتە عانا سيپاتتايدى. بۇل ۇلكەن پروبلەما، سەبەبى ايەل تەك وتباسى مۇشەسى ەمەس، سونداي-اق قوعام مۇشەسى بولۋى كەرەك. سول سەبەپتى ايەلدەردى بولەك، وتباسىن بولەك قاراستىرۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن. مىسالى، «وتباسى جانە ايەل» اتتتى قوعامدىق ۇيىمدار بار. بۇل جەردەگى اتاۋدىڭ ءوزى قاتە ۇعىم قالىپتاستىرادى. ايەل ماسەلەسى نەمەسە گەندەرلىك ماسەلەلەر دەپ قاراستىرۋىمىز كەرەك.

ايتسە دە، بولاشاقتا جاعداي جاقسى جاققا وزگەرەتىنىنە ءۇمىتىم وتە مول. «سوروس-قازاقستان» قورى وتكىزگەن كونفەرەنتسيادا تانىمال ءانشى جەڭىس ىسقاقوۆانىڭ پىكىرىنە قاتتى ريزا بولدىم. بىزدە، وكىنىشكە وراي، انشىلەر ساياسي ومىرگە ارالاسپايدى، ارالاسسا دا قوعامدىق ستەرەوتيپتەردى قايتا وندىرەدى. ولارعا توي، كليەنتتەرى ماڭىزدى.

ايەل قۇقىعىمەن ساناسۋ دەگەندى قوعام قالاي تۇسىنەدى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. بۇگىندە تابىستى دا ءوزىم اكەلەمىن، وتباسىنداعى بيلىكتى دە ءوزىم جۇرگىزەمىن دەپ، ەر ازاماتىن سىيلامايتىن ايەلدەردى كورۋگە بولادى... 

- بىرەۋدى بيلەپ-توستەۋ - پاتريارحالدىق قاسيەت. بيلىك جۇرگىزگىسى كەلەتىن ايەل دە، ەركەك تە بولۋى مۇمكىن. بۇل جەردە ماسەلە جىنىستا ەمەس. بۇل جەردە ماسەلە پاتريارحالدىق سانا-سەزىمدە. كۇيەۋلەرىن ەزىپ، ولارعا اكىرەڭدەيتىن ايەلدەر ايەل بولعاندىقتان، سولاي جاساپ جاتقان جوق، ەركەكتىك ءبىر سەزىممەن جاساپ جاتىر، پاتريارحال سانامەن جۇمىس ىستەپ جاتىر. فەمينيستىك كوزقاراس بۇعان دا قارسى. فەمينيستتىك كوزقاراستىڭ ماقساتى، پاتريارحاتتى جويىپ، ماتريارحات ورناتۋ ەمەس. فەمينيستتەردىڭ ماقساتى – قوعامنىڭ بارشامىزدى جىنىسىمىزعا، ناسىلىمىزگە، دىنىمىزگە، ساياسي كوزقاراسىمىزعا قاراپ بولمەي، ادام رەتىندە تەڭ قۇقىلى ءومىر ءسۇرۋ. سايكەسىنشە، قوعامداعى جاۋاپكەرشىلىك تە بارشاعا ورتاق، بىردەي. ەشكىم ەشكىمدى جىنىسىنا قاراي بيلەپ-توستەمەۋى ءتيىس. ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى سىيلاپ، ءتۇسىنىپ، جارقىن دا باقىتتى بولاشاققا قول جەتكىزگەنىمىز ابزال.

بۇل جەردە فيزيكانى، جاراتىلىستى، كونە قىتايلىق «ين-يان» تۇسىنىگىنە قاتىستى نە ايتاسىز؟ بويداعى بالانستى ۇستاپ تۇرۋ ءۇشىن دە مىقتى سانا قاجەت

- البەتتە، كەزىندە پلاتون ايتىپ كەتكەن بۇل تۇسىنىكتى بۇگىندە عىلىم دا دالەلدەپ بەردى. قارىم-قاتىناس تۇرعىسىنان العاندا، ايەل مەن ەركەك قاشاندا جاۋاپكەرشىلىكتى تەڭدەي الۋى كەرەك. بۇل جەردە تەڭدەي دەگەندە، ەركەكتىڭ «مەن ەركەكپىن»، «بالا تۋاسىڭ»، «تاربيەلەيسىڭ» دەپ، ايەلدى بيلەۋى ماعىناسىندا ەمەس، سوتسياليزاتسيانى ەسكەرۋ. ايەلدىڭ بارلىق قۇقىققا يە ەكەندىگىن ەسكەرۋ، ونىڭ قۇقىعىمەن ساناسۋ. ايەلدىڭ قوعاممەن ارالاسۋى، سونىمەن قاتار ايەل مەن ەركەكتىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىنە تاۋەلسىزدىگى دە وتە ماڭىزدى. ياعني، سىزدەر ءبىر-ءبىرىڭىزدى جاقسى كورگەنىڭىزبەن قاتار، ەكونوميكالىق تۇرعىدان ءبىر-بىرىڭىزدەن تاۋەلسىز بولساڭىز، ەكەۋىڭىزگە دە جاقسى. دەنى ساۋ قارىم-قاتىناس دەگەن وسى. مىسالى، بالانى ايەل دۇنيەگە اكەلەدى دە، بار اۋىرتپالىقتى دا كورەتىن ايەل، الايدا بۇل جەردە جاۋاپكەرشىلىكتى: بالانى كۇتۋگە، باعۋعا ەركەك تە ايەلمەن تەڭ كوڭىل ءبولىسۋى كەرەك. وسىعان ەمپاتيا قۇرۋى كەرەك. بالا ءۇشىن ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولەتىن ايەلدەر، جورگەگىن اۋىستىرۋ، بالانى دالاعا شىعارۋ دەگەن سياقتى ءسابيدى كۇتۋدەگى جۇمىستىڭ كوبىن ايەلدەر جاسايدى. كوپ جاعدايدا ەركەكتەر باستارىن قاتىرمايدى. وندا سەن نە ءۇشىن اكە بولىپ ءجۇرسىڭ؟ مىسالى، تۇندە بالا جىلادى، ايەل تۇرىپ، ەمىزدى، ال سەن ەركەك رەتىندە كومەگىڭ سول بولسىن – تاماقتانعان ءسابيدىڭ ىشىنە جەل جينالادى، ايەل بالانى ەمىزىپ بولعان سوڭ، ءبىراز كوتەر، ىشىندەگى جەلىن شىعار، ياعني ايەلىڭمەن بىرگە تۇر. وسى تۇرعىدا، جالپى قارىم-قاتىناستا بارلىق جاۋاپكەرشىلىك قاراپايىم ىستەن باستالادى. بالا دا مۇنى سەزىپ-ءبىلىپ، انانىڭ دا، اكەنىڭ دە ماحابباتىن الىپ وسەدى. ولاي بولسا، ارعى ۇرپاق تا گەندەرلىك تۇرعىدا ساۋاتتى بولىپ وسەدى.

سۇحباتىڭىزعا راقمەت!

سۇحباتتاسقان سالتانات اسكەربەكقىزى

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ماقالاعا پىكىر ايتىپ، ويىڭىزدى بىلدىرگىڭىز كەلسە، مىنا پاراقشاعا جازىپ قالدىرىڭىز!

Abai.kz