ءتىل، ءدىن، ءداستۇر، تاريح جانە اتامەكەن. وسى بەس قۇندىلىقتى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، بويتۇمارى ەتكەن بولاشاق ۇرپاق باعزى بابالار اماناتىنان اداسپاسا كەرەك. باعا جەتپەس بەس رۋحاني بايلىققا «بەس انىق» دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىپتى ۇلت ۇستازى. ءوز ۇلتىن، قالا بەردى ءوز-ءوزىن تەرەڭىرەك تانىعىسى كەلگەن ادام الدىمەن مۇحتار ارىننىڭ تاربيە تۋرالى تولعامدارىن ءبىر توڭكەرىپ، وقىپ شىققانى ءجون-اق. كەشەگى كەڭەس كەزىندە الاش ازاماتتارىن ارداقتاۋدان تايسالماي، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن، ەگەمەندىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇلت مۇددەسىن قورعايتىن جۇيەلى زاڭ شىعارۋعا ىقپال ەتىپ، ادالدىق پەن ار-نامىستى بارىنەن بيىك قويعان اردا ۇلعا باقالى اۋىلدىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ الدىنان ەڭسەلى ەسكەرتكىش-بيۋست اشىلدى. تاعىلىمدى شارانىڭ سالتاناتىنا الىس-جاقىننان بەلگىلى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرى، ەلگە تانىمال اقىندار مەن جۋرناليستەر، عالىمدار مەن ساياساتتانۋشىلار كەلدى.

قاي زاماندا دا قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭداعان مۇحتار ارىن ەسىمىن مۇقىم ەل بىلەدى. دۇنيەدەن وزعانىنا شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، وي-تولعامدارى ەل ورتاسىندا ءالى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ كەلەدى. ومىرشەڭ سوزدەرى كەيىنگى جاستارعا وشپەس ونەگە. الاش ءۇشىن اتقارعان ابىرويلى ىستەرى قازىرگى قوعام ءۇشىن اينىماس تەمىرقازىق. بالالىق شاعى سۇراپىل سوعىسپەن تۇسپا-تۇس كەلىپ، تار زاماندا ەسەيگەن اۋىل بالاسى الىسقا كوز تىكتى. بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىق الماتى شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنا جەتەلەپ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى دارەجەسىنە دەيىن كوتەردى. ءار جىلدارى بىرنەشە جوعارى وقۋ ورنىندا، مينيسترلىكتە ابىرويلى قىزمەتتەر اتقاردى. عۇمىرىنىڭ سوڭعى ون ەكى جىلىن ق. جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورلىعىنا ارنادى. قانداي قىزمەتتە جۇرسە دە، ۇمىت قالعان ۇلتتىق مۇرالاردى قايتا جاڭعىرتۋعا كۇش سالىپ، عالامات عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى. حالىقتىڭ رۋحىن وياتىپ، قىزىل ساياساتتان سارعايا باستاعان ءتىلىن تىرىلتەتىن ماقالالار جاريالادى. زاڭعار تۇلعا تۋرالى زيالى قاۋىم ايتار پىكىر دە ءبىر توبە. ءبارى دە ەل ءۇشىن تۋعان پەرزەنتتىڭ پاراسات-پايىمىن اڭگىمەلەپ، جارقىن ىستەرىن جوقتايدى.

سانالى ەل ەرىن ۇمىتپايدى. وعان اياداي اۋىلعا جينالعان القالى توپ دالەل. ايماقتا وتكەن الاشتىڭ اتاۋلى كۇنىنە حالىق كوپ جينالدى. ۇلىن ۇلىقتادى، كوزىنە جاس الىپ، كەمەڭگەرلىگىن ءسوز ەتتى. قابىرستاننان اتتامايتىن قازاق الدىمەن باقالى وڭىرىندە ماڭگىلىك تىنىس تاپقان مۇحتار ارىننىڭ كەسەنەسىنە كەلىپ، رۋحىنا قۇران باعىشتادى. ەڭسەلى ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋ راسىمىندە سارقان اۋدانىنىڭ اكىمى ەرعازى قوشانبەكوۆ وسىنداي ونەگەلى ىسكە ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى تۇرتكى بولعانىن ايتىپ، شاراعا قاتىسىپ وتىرعان مۇحتار ارىننىڭ زايىبى رايحان بەردىقوجاقىزىنا، اسىلدىڭ سىنىقتارى ەرلان مەن نۇرلانعا ىزگى تىلەگىن ارنادى. سونىمەن بىرگە، وبلىس اكىمى اماندىق باتالوۆتىڭ سالەمىن جەتكىزدى. شارادا ۇلت ۇستازىنىڭ ۇزەڭگىلەسى، فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور امانگەلدى ايتالى ءسوز سويلەپ، قايراتكەردىڭ سان قىرىن تەبىرەنىسپەن ەسكە الدى. فيلوسوف اقتوبەلىكتەردىڭ ىستىق سالەمىن دە ارقالاي كەلىپتى.

- قۇرمەتتى اعايىن! مۇحتار ارىن – بۇكىل قازاق حالقىنا ورتاق تۇلعا. اسىرەسە، ونىڭ ەسىمى اقتوبەلىكتەرگە وتە ىستىق، – دەپ باستادى امانگەلدى ءابدىراحمانۇلى العاشقى ءسوزىن. – مۇحتار اقتوبەدە ۇزاق جىل رەكتور بولدى. كوپ رەكتورلاردىڭ ءبىرى ەمەس، كەلەلى وي ايتاتىن كەمەڭگەر باسشى ەدى. مۇحتار عاليۇلى ستۋدەنتتەردى عانا تاربيەلەپ قويعان جوق. سونىمەن بىرگە، حالىقتىڭ تاربيەشىسىنە اينالا بىلگەن ابزال جان. بىلە بىلسەڭىزدەر، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ العاشقى كەزەڭى تاۋەلسىزدىك العان جىلدارمەن سايكەس كەلدى. سول جاڭعىرۋدىڭ العاشقى لەگىندە مۇحتار ارىن ءجۇردى. ول قانداي ىسكە دە قازاق رۋحانياتى تۇرعىسىنان قارايتىن. ادامدى تىرىسىندە ماقتاپ جاتادى. ولگەننەن كەيىن ۇمىتادى. بىراق ۇلى ىستەرىمەن ۇمىتىلمايتىن ادامدار بار. ونداي تۇلعانى حالىق ىزدەيدى، ساعىنىپ تۇرادى. قايران مۇحاڭ-اي، بىلاي دەيتىن ەدى-اۋ دەپ ەسكە الادى. مىنە، مۇحتار ارىننىڭ ءار ءسوزى، كورسەتكەن ۇلگىسى ەل جادىندا. قازاق حالقىمەن بىرگە.

سوناۋ ءبىر جىلدارى قازاقتىڭ باتىر قىزى ءاليانى كومسومول مەكتەبى تاربيەلەدى دەپ كەۋدە سوققان كوممۋنيستەر كوپ ەدى. ال ابايدى ورىس مادەنيەتى ءوسىردى دەگەن ۇشقارى پىكىرلەر ءجيى ايتىلاتىن. مۇحتار ارىن ۇلت رۋحىن جانىشتايتىن تەرىس يدەولوگيالارعا قارسى شىعىپ، حالىقتىڭ ماڭدايالدى ماقتانىشتارى ەڭ الدىمەن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاربيەسىنەن ءنار العاندىعىن دالەلدەپ باعاتىن. امانگەلدى ايتالى الاش اعارتۋشىسىنىڭ كوپكە ۇلگى بولارلىق ىستەرىن اڭگىمەلەپ بەردى. جيىندا سويلەگەن سارقان اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى مەيرامعالي قالياسقاروۆ جيرەنشە شەشەننىڭ دۇنيەدە نە ولمەيدى – عالىمنىڭ حاتى ولمەيدى دەپ تۇيىندەلەتىن اڭىزىن مىسالعا كەلتىرىپ، مۇحتاردىڭ ەسىمى ماڭگى وشپەيتىنىن تىلگە تيەك ەتتى.

مۇحتار ارىنداي ۇلت ۇستازىنىڭ ۇرپاعىن ءوربىتىپ، كيەلى شاڭىراعىنىڭ وتىن مازداتقان رايحان انامىز دا القالى الەۋمەت الدىندا اقتارىلا ءسوز سويلەپ، بارشا جۇرتقا راحمەتىن ايتتى. سونداي-اق، ەسكەرتكىشتىڭ اۆتورى، بەلگىلى ءمۇسىنشى قادىرجان كاكىموۆكە انالىق العىسىن جاۋدىردى. «مۇحاڭ بۇكىل ءومىرىن ۇستازدىققا ارنادى. بۇل ەسكەرتكىش حالىقتىڭ اق نيەتىمەن، اق باتاسىمەن اشىلىپ تۇر. مۇحاڭ بولاشاقتا ەلىم رۋحاني باي، كەمەڭگەر بولسا ەكەن دەپ ارمانداپ كەتتى. ونىڭ جۇرەگى ءدىنىم، ءتىلىم ەلىم، جەرىم دەپ سوقتى. قىسقا ءومىر سۇرسە دە ەسكە الاتىن ەلىمەن ماڭگى بىرگە، ماڭگى باقىتتى. مەن مۇحاڭداي ازاماتى بار باقىتتى ايەلمىن»، – دەدى رايحان انا.

سالتاناتتى شارانىڭ ەكىنشى بولىگى «مۇحتار ارىن: ۇستاز، اعارتۋشى، قايراتكەر» تاقىرىبىنداعى عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيامەن جالعاسىن تاپتى. مۇندا سارقان اۋدانىنىڭ اكىمى قر پرەزيدەنتى كەڭسەسىنىڭ باسشىسى جەڭىس قاسىمبەكتىڭ، قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆتىڭ قۇتتىقتاۋ حاتتارىن وقىپ بەردى. كونفەرەنتسيادا ءار وبلىستان كەلگەن عالىمدار، وقىتۋشىلار ۇلت تۇلعاسى جايلى ەستەلىكتەرىن ايتىپ، سىيلىقتارىن تابىستادى. اتاپ ايتقاندا، اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ابىلاي مۇحامبەتجان بايانداما جاساپ، «اقتوبەنىڭ ابايى» اتانىپ كەتكەن تەكتى ازاماتتىڭ اتقارعان ۇشان-تەڭىز ىستەرىنە توقتالدى. سونىمەن قاتار، كونفەرەنتسياعا ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا ىستىق ءىلتيپاتتارىن ءبىلدىرىپ، ىزگى تىلەكتەرىن جولداعان تانىمال ءتىلتانۋشى عالىمدار ءابدۋالي قايداردىڭ، رابيعا سىزدىقتىڭ جانە ومىرزاق ايتباەۆتىڭ سالەمدەمەلەرى جەتكىزىلدى. بۇدان بولەك، اقتوبە، قىزىلوردا، پاۆلودار، اتىراۋ وبلىسى اكىمدەرى مەن ۋنيۆەرسيتەت رەكتورلارىنىڭ قۇتتىقتاۋ حاتتارى وقىلىپ، جاڭا جيناقتار، عىلىمي كىتاپتار، پورترەتتەر تارتۋ ەتىلدى. ونىڭ ىشىندە «نۇر وتان» پارتياسى قىزىلوردا وبلىستىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ەرجان بايتىلەس مۇحتار ارىننىڭ كۇرىشتەن بەينەلەنگەن پورترەتىن سىيلاسا، پاۆلودار مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى ارمان اقىشەۆ عالىمنىڭ جارى رايحان انامىزعا زەرلى كامزول جاپتى.

شارا سوڭىنان م. تولەباەۆ اتىنداعى حالىق اسپاپتارى وركەسترىنىڭ سۇيەمەلدەۋىندە قازاقتىڭ كۇمبىر كۇيلەرى توگىلىپ، جومارت تاكەباەۆتىڭ، سايا ەسەنكەلدينوۆانىڭ، بەيبىت مۇساەۆتىڭ جانە اسەم سەمبينانىڭ ورىنداۋىندا اسەم اندەر شىرقالدى. وركەسترگە تانىمال ديريجەرلار ءالي الپىسباەۆ پەن ارمان امانجولوۆ جەتەكشىلىك ەتتى.

«اۋىلداعى ەش جەردە وقىماعان، ساقالى بەلىنە دەيىن تۇسكەن قارياعا ءوزىڭنىڭ عىلىمي يدەيالارىڭدى تۇسىندىرە الساڭ، سوندا عانا ناعىز عالىم بولاسىڭ، بالام!» – دەيدى مۇحتار ارىن. اتتەڭ، وسى ءسوزدى بۇگىنگى تىم تەرمينشىل عالىمدار ءار ديسسەرتاتسياسىنىڭ ماڭدايشاسىنا جازىپ قويسا عوي دەپ كۇيىنەمىز. قايراتكەر سول كەزدىڭ وزىندە عىلىمدى ۇلتتىق كودقا بەيىمدەپ، رۋحاني جاڭعىرۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسىپ ءجۇرىپتى. تاعى ءبىر سوزىندە: «ۇستاز بەن مۇعالىمنىڭ ايىرماشىلىعى نەدەن كورىنەدى دەگەندە، بىرىنشىدەن، ۇستازدىڭ سوڭىنان ەرگەن شاكىرتتەرى بولۋ كەرەك. ەكىنشىدەن، قانداي زامان بولسا دا، ۇستاز ەڭ ءبىلىمدى ادام بولۋى ءتيىس. ۇشىنشىدەن، سىنىپتا ساباق بەرىپ تۇرعان ادامدى مۇعالىم دەيمىز. ال ۇستاز ۇيدە بولسىن، تۇزدە بولسىن، دالادا بولسىن، قوناقتا بولسىن، قاي جەردە بولسا دا ۇستازدىق مىندەتىن ادال ورىنداپ، ءوز ىسىمەن باسقالارعا ۇلگى بولۋى كەرەك. تورتىنشىدەن، ۇستاز قانداي بولسا دا ۇلتتىق سەزىم تۋعىزاتىن ويلاردى ناسيحاتتاپ، ورتاعا سالىپ، ءتۇسىندىرىپ، اعارتۋشىلىق قىزمەتتەردى اتقارۋى كەرەك. وسىنداي ادامداردى «ۇلت ۇستازى» دەپ اتايدى»، – دەپ ايتىپ كەتىپتى. ۇزىن-سونار ءسوزدى مۇرتىن بۇزباي بەرگەن سەبەبىمىز دە سول، مۇحتار ارىندى ۇلت ۇستازى دەپ اتاۋعا ابدەن لايىقتىعى. ۋاقىت مىنبەرىنەن قاراساق، بۇل بايلامدى وي وزىنە ارنالىپ ايتىلعانداي.

PS: مۇحتار ارىنۇلى كوشەسى، 10. باقالى اۋىلدىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ مەكەنجايى وسىلاي. كونفەرەنتسيادان شىققان قالىڭ جۇرت تەكتى ۇلدىڭ رۋحىنا ارنالعان اسقا قاراي باعىت الدى. تاعى دا قوڭىر ماقاممەن قۇران وقىلدى. جاقسى ادامنىڭ ارتىنان جاقسى سوزدەر ايتىلدى. عالىم جيىرما ءۇش كوكتەمنەن كەيىن ءوزى قاناتتانعان وڭىردە قايتا تاس ءمۇسىن كەيپىندە ءتىرىلدى. ەڭ باستىسى، ەل جادىنداعى ەسكەرتكىش وشپەسىن دەپ تارقاستىق ءبىز دە عالىمنىڭ اقجارقىن اۋىلداستارىنا قاراي-قاراي.

قۋانىش تۇڭعاتار، باقالى اۋىلى، سارقان اۋدانى، الماتى وبلىسى

Abai.kz