راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى: «توڭكەرىستىڭ تۋنيستەن باستالعانىنا تاڭ قالامىن...»
وسى اپتادا وتكەن عاسىردىڭ 81-ءشى جىلىنان بەرى تاعىنا ەشكىم تالاسپاعان 83 جاستاعى حوسني مۇباراك بيلىكتەن كەتەتىنىن ءبىلدىردى. سونىمەن، بۇيىرسا، الداعى كۇزدە پيراميدالار ەلىندە پرەزيدەنت سايلاۋى بولادى. تۋنيستەن باستالعان تولقۋ مىسىردى، ودان يەمەندى شارپىعانىن، ءىشىنارا حالىق نارازىلىعىنىڭ سۋدان، يوردانيا، سيريادا بايقالىپ وتىرعانىنان بارشا جۇرت حاباردار دەپ بىلەمىز. بىراق، ءدال وسى بۇلىكتىڭ شىعۋ تەگى مەن شارىقتاۋ شەگىن ۇعا الماي، باتىس تا، شىعىس تا باسىن ۇستاپ وتىر بۇگىندە. سوندىقتان، ءبىر بىلسە، وسى ماعريب ايماعىندا ەلشى بولىپ، قىزمەت اتقارعان، بۇگىندە تانىمال ساياساتتانۋشى، ارابيست راسۋل جۇمالى بىلەر دەپ سۇحباتقا تارتقانبىز.
- قۇرانىن وقىپ، تۇيەسىن باعىپ دەگەندەي، تىنىش ءومىر كەشىپ كەلگەن تۋنيستەن يەمەنگە دەيىنگى اتىراپ بۇلىكتىڭ استىندا قالدى. بۇنىڭ استارىندا بۇقارانىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ تومەندەپ كەتۋى، بيلىكتىڭ جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتۋى سياقتى فاكتورلار بۇگىپ جاتتى دەيدى بىلەتىندەر. ءوز باسىڭىز بۇل وقيعالاردىڭ سيپاتىنان قانداي سەبەپ كورىپ تۇرسىز؟
وسى اپتادا وتكەن عاسىردىڭ 81-ءشى جىلىنان بەرى تاعىنا ەشكىم تالاسپاعان 83 جاستاعى حوسني مۇباراك بيلىكتەن كەتەتىنىن ءبىلدىردى. سونىمەن، بۇيىرسا، الداعى كۇزدە پيراميدالار ەلىندە پرەزيدەنت سايلاۋى بولادى. تۋنيستەن باستالعان تولقۋ مىسىردى، ودان يەمەندى شارپىعانىن، ءىشىنارا حالىق نارازىلىعىنىڭ سۋدان، يوردانيا، سيريادا بايقالىپ وتىرعانىنان بارشا جۇرت حاباردار دەپ بىلەمىز. بىراق، ءدال وسى بۇلىكتىڭ شىعۋ تەگى مەن شارىقتاۋ شەگىن ۇعا الماي، باتىس تا، شىعىس تا باسىن ۇستاپ وتىر بۇگىندە. سوندىقتان، ءبىر بىلسە، وسى ماعريب ايماعىندا ەلشى بولىپ، قىزمەت اتقارعان، بۇگىندە تانىمال ساياساتتانۋشى، ارابيست راسۋل جۇمالى بىلەر دەپ سۇحباتقا تارتقانبىز.
- قۇرانىن وقىپ، تۇيەسىن باعىپ دەگەندەي، تىنىش ءومىر كەشىپ كەلگەن تۋنيستەن يەمەنگە دەيىنگى اتىراپ بۇلىكتىڭ استىندا قالدى. بۇنىڭ استارىندا بۇقارانىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ تومەندەپ كەتۋى، بيلىكتىڭ جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتۋى سياقتى فاكتورلار بۇگىپ جاتتى دەيدى بىلەتىندەر. ءوز باسىڭىز بۇل وقيعالاردىڭ سيپاتىنان قانداي سەبەپ كورىپ تۇرسىز؟
- بۇل سەبەپتەر ءبىر-بىرىمەن ءوزارا ساباقتاس. الاڭعا شىققان اعايىننىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەلەرى دەموكراتيالىق قوعامدى قۇرۋ، جەمقورلىقتى تەجەۋ، بايلار مەن كەدەيلەردىڭ اراسىنداعى الشاقتىقتى ازايتۋ سەكىلدى تازا ساياسي تالاپتار بولدى. سونىمەن قاتارلاس، الەۋمەتتىك ماسەلەلەر دە بوي كوتەرگەن-ءدى. سەبەبى، ساياسي بيلىكتىڭ يكەمسىزدىگىنەن ءبىراز ساياسي-الەۋمەتتىك ماسەلەلەر نە شەشىلمەدى، نە وڭتايلى شەشىمى تابىلمادى. ءسويتىپ، سوڭعى 20-30 جىلدا قوردالانعان ماسەلەلەر «وق-ءدارى قويماسىنا» ۇقساپ بارا جاتتى دا، ونىڭ بۇرق ەتىپ جارىلۋىنا ءبىر شىرپى دا جەتەر ەدى.
- نەگە ءدال وسى دۇربەلەڭ تۋنيستەن باستاۋ الدى؟ نەگە سيريادان، يا الجيردەن ەمەس؟
- شىنىمدى ايتسام، توڭكەرىستىڭ الدىمەن تۋنيستەن باستالعانىنا تاڭىرقاپ وتىرمىن. نەگە دەسەڭىز، جوعارىدا ايتىلعان ماسەلەلەردىڭ ناعىز ءورشىپ تۇرعان ايماعى راسىندا مىسىر، الجير، سيريا، يەمەن بولاتىن. بەلگىلى ءبىر دارەجەدە يوردانيانى دا قوسىپ كەتۋگە بولار بۇل تىزىمگە. بۇلاردىڭ قاسىندا تۋنيس زايىرلى، دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ ىسىندە ءبىرشاما تابىسقا جەتكەن، جاعدايى تۇزىكتەۋ ەل بولاتىن. سولاي بولا تۇرا، «بولار ءىس تۋنيستە بولدى»... ارينە، ارقايسىسى جەكە-دارا مەملەكەت بولعانىمەن، ارابتار ارقاشان ءبىر مەملەكەت، ءبىر قوعام، ءبىر ءدىندى ۇستانعان قاۋىم (ۋمرا) ەكەنىن ەستەن شىعارمايىق. سوندىقتان، تۋنيستەن باستالعان داۋىل بارشا اراب الەمىن ارالاپ شىعىپ، بۇقارانىڭ رەسمي بيلىككە قارسى شىعۋىنا ۇلكەن تۇرتكى بولدى.
- ياعني، تۇيىندەپ ايتساق، بۇل اتالعان ەلدەردەگى بيلىك جۇيەسىنىڭ داعدارىسى دەپ دياگنوز قويۋعا بولادى عوي، ءا؟
- ءيا، سولاي. باسقارۋ مودەلىنىڭ بۇرىس بولعاندىعىنان، بيلىك قاراپايىم حالىقتىڭ ماسەلەلەرىن ءبىلىپ، تانىپ، ولاردى شەشۋ ىسىنەن شەتكەرى كەتتى. وزدەرى جەمقورلىققا بويۇسىنىپ، بۇقارانىڭ تالابىمەن ساناسۋدى قويدى. ال حالىق قانشا جىلدان بەرى تاقتان تۇسپەي وتىرعان بيلەۋشىلەرىنىڭ قۇرعاق ۋادەلەرىنە تويىپ، ولاردى قولداۋدان شارشاپ ءبىتتى. مىسال رەتىندە الەمدەگى ورىنتاقتارىن ەڭ ۇزاق ساقتاعان باسشىلاردىڭ دەنى وسى اراب ەلدەرىندە ەكەنىن بىلەمىز. ايتالىق، مىسىر باسشىسى حوسني مۇباراك 30 جىلدان استام، ليۆيا باسشىسى مۋامار كاددافي 42 جىل، ءتۋنيستىڭ ەندى ەكس-پرەزيدەنتى بەن ءالي 20 جىل، يەمەن باسشىسى ءالي ابدۋللا ساليح 30 جىلدان استام ۋاقىت وسى تاقتارىندا وتىرىپ كەلدى. ال سيريانى 32 جىلداي بيلەگەن حافەز ءال اساد بيلىكتى مۇراگەرلىك جولمەن ۇلى باشار ءال اسادقا بەرىپ كەتتى. مىسىردا دا وسى ستسەناري بويىنشا بيلىكتى بەرۋدى ءىس جۇزىنە اسىرۋعا تىرىسىپ كورگەن. حوسني مۇباراك ءوز ۇلى جامالدى بيلەۋشى پارتيانىڭ توراعاسى قىلىپ، ودان ءارى ءوز ورنىنا قالدىرماق نيەتى بار ەدى. وعان ەلدەگى وپپوزيتسيالىق كۇشتەر اكەدەن بالاعا ميراس قىلۋ ميسسياسىنىڭ جولىن كەسىپ تاستادى.
- مىسىر دەگەننەن شىعادى، وسى ەلدى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ كەلگەن مۇباراكتىڭ ورنىنا حالىق ماگاتە-ءنىڭ بۇرىنعى باسشىسى مۇحاممەد ءال بارادەيدى ۇسىنىپ جاتىر. ونىڭ ءوزى دە بەلسەندىلىك بايقاتىپ، مۇباراككا «كەت تە كەت» دەپ قويماي جاتىپ. جالپى، وسى بارادەيدىڭ كانديداتۋراسىنا قالاي قارايسىز؟
-الدىمەن مىسىرداعى ساياسي كۇشتەردىڭ اراسالماعىنا كەلەتىن بولساق، بۇل ەلدىڭ العاشقى پرەزيدەنتى گامال ابدەل ناسەر قۇرىپ كەتكەن «جاڭا ۆافد» پارتياسى زايىرلى وپپوزيتسيانى توپتاستىرعان ۇلكەن قۇرىلىم بولدى. ودان كەيىنگى «براتيا-مۋسۋلمانە» پارتياسىن بيلىك ءبىراز ۋاقىت مويىنداماي، جانشىپ كەلدى. سودان دا، جەتەكشىلەرىنىڭ كوبىسى شەتەلگە قاشىپ, يا اباقتىدا وتىرۋعا ءماجبۇر بولدى. بۇل جەردە اراب ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە مىسىردا يسلام پارتيالارىنىڭ ىقپالى وتە كۇشتى ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. بارادەيگە كەلەر بولساق، ول ەشبىر ساياسي پارتيانىڭ مۇشەلىگىنە وتپەگەن. حالىقارالىق دەڭگەيدە مويىندالعان، اتاق-ابىرويى بار، نوبەل سىيلىعىن العان دەگەندەي، قاراپايىم مىسىرلىقتار دا ونى ەرەكشە قۇرمەت تۇتادى. ونىمەن حالىقارالىق دەڭگەيدە تەڭەسە الاتىن مىسىرلىقتار ارى كەتسە، سول مۇباراكتىڭ ءوزى، بولماسا بۇۇ-نىڭ بۇرىنعى باس حاتشىسى بۋتروس بۋتروس-گالي شىعار. ءارى دەسە، بارادەيدىڭ ەشبىر ساياسي پارتياعا ەنبەۋى ونىڭ بىرجاقتى كەتپەي، بارشا مىسىرلىقتىڭ، مۇسىلماننىڭ قامىن ويلايدى-اۋ دەگەنگە ءۇمىت ارتۋعا سەپ بولاتىن سياقتى. بۇل ەندى ارتىقشىلىعى. بىراق، بارادەي 20 جىلدان استام ءوز وتانىنان تىس، شەتەلدە قىزمەت اتقارىپ، مىسىردىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى، بۇقارانىڭ حال-احۋالىنان حابارسىز قالدى دەۋگە بولادى. بۇل ەندى ونىڭ كەمشىلىگى.
- اراب الەمى مەن يسلام ءدىنىنىڭ ەگىز ەكەنىن ەشكىمگە ءتۇسىندىرۋ قاجەت ەمەس. ەندى وسى مىسىرداعى بۇلىكتەرگە راديكال يسلام توپتارىنىڭ قاتىسى ەرەكشە بولدى دەگەن اقپار بار. بۇل قانشالىقتى شىڭدىققا جاناسادى؟
- قىزىعى سول، راديكال يسلامشىلار بيلىككە قارسى توڭكەرىس جاساۋعا ارالاسپادى. ولاردا شاماسى، باتىستان قول ءۇزىپ قالامىز-اۋ، بىزگە قارسى كۇش قولدانادى-اۋ دەگەن قورقىنىش بولدى. تىپتەن، مۇباراك بيلىكتەن كەتسە دە، ولار ءوز وكىلدەرىن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنادى دەپ ويلامايمىن. الدىمەن جاڭا پارلامەنت جاساقتالعاندا مانداتتى كوبىرەك الۋعا تىرىسىپ، زاڭ اياسىندا پرەزيدەنتتىك نەمەسە پرەمەر-مينيسترلىك كرەسلوعا كەلۋگە تىرىساتىن بولادى. سوندا عانا ولاردى اقش «زاڭسىز جولمەن بيلىك كەلدىڭ» دەپ ايىپتاۋ قۇقىنان ايرىلىپ قالادى. ياعني، بۇل ولاردىڭ ۇزاق مەرزىمدى ستراتەگياسى بولىپ تۇر.
- باتىس ساراپشىلارى وسى تۋنيستەن يەمەنگە دەيىنگى بيلىك ەندى باتىسشىل ليبەرالداردان يسلامشىل كۇشتەرگە ءوتىپ جاتىر دەپ دابىل قاعىپ جاتىر. مىسالى، «مىسىر ەندى يران سياقتى تۇيىق ەلگە اينالاتىن بولدى» دەپ قارا اسپاندى ءتوندىرىپ جاتىر. بۇل قاۋىپتىڭ استىندا باتىس ءوزىنىڭ ىقپالىن جوعالتىپ بارا جاتقانىن بايقاتىپ وتىرعانداي كورىنەدى...
- باتىستىڭ كوپكە دەيىن بەن ءاليدىڭ، مۇباراكتىڭ بيلىگىن قولداپ كەلگەن سەبەبى، ولار يسلامشىل كۇشتەردى تەجەپ كەلگەن ەدى. سوندىقتان، ولار دەموكراتيانى ءسوز جۇزىندە اتقارىپ كەلسە دە، باتىستىڭ الدىندا سۇيكىمدى بولىپ كەلدى. ەندى سوڭعى ءبىر-ەكى ايدا بۇل ستراتەگيانىڭ تاس-تالقانى شىققانىن كورىپ وتىرمىز. اقش-تىڭ ەندى بەن اليدەن دە، مۇباراكتان دا ايرىلاتىن ءتۇرى بار. قازىر اراب قوعامىنىڭ ىشىندە وسىنداي بيلەۋشىلەرگە «قولداۋ كورسەتتى، نەسيە بەردى» دەپ باتىس الەمىنە شۇيلىگۋ بايقالىپ جاتىر. سودان كەيىن بۇكىل ءدىني كۇشتەردى پوتەنتسيالدى لاڭكەستەر، ويى بۇزىقتار دەپ قابىلداۋعا بولمايتىنىن ۋاقىت ءۇستى-ۇستىنە ەسكەرتىپ كەلە جاتىر. قانشا دەگەنمەن، 70 ملن-نان استام حالقى مۇسىلمان ەلدە ءدىني ۇيىمداردىڭ ىقپالى كۇشتى بولسا، جۇرت وعان سەنەتىن بولسا، ونىمەن ساناسپاسقا بولمايدى عوي... كەزىندە پالەستينادا اشىق دەموكراتيالىق سايلاۋ بولعاندا يسلامشىل «حاماس» قوزعالىسى جەڭىسكە جەتكەنىن بىلەرسىز. بۇل دا ءدال سونداي دەموكراتيالىق تاڭداۋ. سوندىقتان، باتىس اراب الەمىندەگى تەندەنتسيالارمەن ساناسۋى ءتيىس. ساناسپاسا، بۇرىنعى «ۇستانىمىنان» قايتپاسا، اقش پەن باتىس بارشا مۇسىلمان الەمىن وزىنە وشىكتىرىپ الۋى ابدەن مۇمكىن.
- ەندى مىنا ءبىر قىزىقتى قاراڭىز: تۋنيستەگى، مىسىرداعى حالىق نارازىلىعىنىڭ باستاۋشىسى Facebook پەن Twitter سەكىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەر بولدى. تىپتەن، تۋنيس بۇلىگىنە «جاسمين توڭكەرىسى»، ال مىسىرداعى جاعدايعا «تۆيتتەرلىك توڭكەرىس» دەگەن ات بەرىلدى. بۇنى ەشكىم بولجاپ بىلمەگەن كاتاليزاتور بولدى دەپ ايتۋعا بولادى؟
- راسىندا، بۇل فەنومەن... باعانا ايتقانىمداي، سالىستىرمالى تۇردە جاعدايى جاقسى دەپ سانالاتىن تۋنيستە حالىق ءبىرىنشى بولىپ بەلسەندىلىك تانىتىپ، كوشەگە شىقتى. بۇل دۇمپۋلەردى ۇيىمداستىرۋشى بەلگىلى ءبىر ساياسي توپ ەمەس، وزدىگىنەن، ستيحيالى تۇردە ءورشي تۇسكەن، قانات جايعان قوزعالىس ەدى. ونى ۇيىمداستىرۋ پەن ۇيلەستىرۋدىڭ باستى كوزى - ينتەرنەت، ونىڭ ىشىندە ءوزىن ايتقان الەۋمەتتىك جەلىلەر بولدى. ال ەندى «نەگە تۋنيستە باستالدى؟» دەگەن سۇراققا كەلسەك، بۇل مەملەكەتتە اقپاراتتىق تەحنولوگيا بارىنشا دامىعان. ياعني، جەكە بلوگتار، تۆيتتەر ارقىلى ادامدار رەسمي اقپارات كوزدەرىندە كورسەتىلمەيتىن، ايتىلمايتىن جاڭالىقتارمەن ءبولىسىپ، جەمقورلىق فاكتىلەرىن تاراتىپ، ءبىر-ءبىرىن كوشەگە شىعۋعا قايرادى. مىسىر ەندى بۇل فەنومەنگە توتەپ بەرۋ جاعىنان ۋاقىت وزدىرىپ الدى. حالىق الاڭعا شىعىپ كەتكەن سوڭ عانا، ينتەرنەتتى ءوشىرىپ تاستادى. كاتاردىڭ «ءال-جازيرا» كانالىنىڭ اقپارات تاراتۋىنا تيىم سالدى. ال، سۋدان، يەمەن سەكىلدى اراب مەملەكەتتەرىندە ينتەرنەتتىڭ دامىماعاندىعىنان، بالكىم، حالىقتىڭ ۇيىمداسۋى ءالسىز بولدى. مەنىڭشە، بىردەن ءبىر سەبەپ وسى بولدى-اۋ دەيمىن. بۇلىك وتى شالعان ءاربىر ەلدە شىنايى اقپاراتتى جاسىرۋ، بۇقاراعا تەك بيلىكتىڭ نۇسقاسىن ۇسىنۋ فاكتىلەرى ءجيى بولعاندىقتان، حالىق تا بالامالى اقپارات كوزدەرىنە ۇمتىلدى. ال شەكارانى تالعامايتىن، بارلىعىنا قولجەتىمدى ينتەرنەتكە قارسى بيلىك قۇرىلىمدارى تۇك ىستەي الماي وتىر.
- اراب الەمىن شارپىعان داۋىل ەندى قاي ەلدەردى قامتۋى مۇمكىن؟ جالپى، بۇل جەردە بولجام ايتۋعا بولا ما؟
- بولمايدى. نەگە دەسەڭىز، مىسالى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى ءتاۋىر دەيتىن تۋنيستە توڭكەرىس بولادى دەپ كىم ويلادى؟ كوپ رەتتە بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتاردىڭ، تۇلعالاردىڭ قاتىسۋىنسىز-اق، بولار-بولماس ماسەلەگە بولا بۇلىك شىعا سالۋى مۇمكىن. سوندىقتان، ەندى قاي ەلدە مۇنداي توڭكەرىس بولاتىنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. ال قازاقستان مەن ءتۋنيستىڭ اراسىندا تىكەلەي پاراللەلدەر جۇرگىزۋ قيىن. بىرىنشىدەن، تىم شالعايدا جاتىرمىز، ەكىنشىدەن، تۋنيسپەن سالىستىرعاندا جاعدايىمىزدىڭ جاقسى ەكەنىن ءبارى سەزىنەدى، بىلەدى. مىسالى، مىسىردا 70 ملن-نان استام حالىق تۇرادى دەسەك، سونىڭ 80-90 پايىزى كەدەيلىك شەگىنەن تومەن تۇرمىستا ءومىر كەشىپ جاتىر. بومج بولماسا دا، سونىڭ ارعى-بەرگى جاعىنداعى ادامدار عوي، بۇلارعا قاراپ ءبىز «شۇكىر» دەۋىمىز كەرەك.
سۇحباتتاسقان - وركەن كەنجەبەك،
«حالىق ءسوزى» گازەتى
