قاراساز، قارا شالعىن مەكەندە ءوستىم،
جىر جازسام وعان، جۇرتىم، ەلەڭدەستىڭ.
ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتاەۆ،
ولتىرە الماس الايدا ولەڭدى ەشكىم، - دەپ جىرلاعان مۇقاڭ جىرلارىن بالاۋسا بويجەتكەن مەن بوزبالا دا، جالىنداعان جاس پەن ەڭكەيگەن قارت تا جاتسىنباي وقۋدا. قازاق جىرىنىڭ ءبىر الىبى مۇقاعالي ماقاتاەۆ جايلى ەستەلىكتەر كوپ. ءبىز بۇگىن اقىننىڭ كوزىن كورگەن، قازىر ءبىرى - جازۋشى، ءبىرى - اقىن، ءبىرى - ءانشى-سازگەر ىنىلەرىن سويلەتىپ، مۇقاعالي شايىردىڭ اقىندىق، ادامگەرشىلىك كەلبەتىن باسقا قىرىنان كەسكىندەمەك بولدىق. مۇقاعاليدىڭ اقىندىق، ادامدىق قاسيەتتەرى جونىندە ول ومىردەن وتكەن سوڭ كوپ جازىلدى. «جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى» دەپ ءوزى دە اڭعارتقان عوي. ايتىلا دا، جازىلا دا بەرەر.
سول سياقتى ورازاقىن اسقاردىڭ «اقىن لابوراتورياسىنا ۇڭىلگەندە» اتتى ەستەلىگىنە ۇڭىلسەك، اقىننىڭ ومىرىندەگى كەيبىر الىپ-قاشپا اڭگىمەلەرگە بايلانىستى ءوز بىلگەنىن تومەندەگىدەي تۇيىندەيدى.

قاراساز، قارا شالعىن مەكەندە ءوستىم،
جىر جازسام وعان، جۇرتىم، ەلەڭدەستىڭ.
ولسە ولەر مۇقاعالي ماقاتاەۆ،
ولتىرە الماس الايدا ولەڭدى ەشكىم، - دەپ جىرلاعان مۇقاڭ جىرلارىن بالاۋسا بويجەتكەن مەن بوزبالا دا، جالىنداعان جاس پەن ەڭكەيگەن قارت تا جاتسىنباي وقۋدا. قازاق جىرىنىڭ ءبىر الىبى مۇقاعالي ماقاتاەۆ جايلى ەستەلىكتەر كوپ. ءبىز بۇگىن اقىننىڭ كوزىن كورگەن، قازىر ءبىرى - جازۋشى، ءبىرى - اقىن، ءبىرى - ءانشى-سازگەر ىنىلەرىن سويلەتىپ، مۇقاعالي شايىردىڭ اقىندىق، ادامگەرشىلىك كەلبەتىن باسقا قىرىنان كەسكىندەمەك بولدىق. مۇقاعاليدىڭ اقىندىق، ادامدىق قاسيەتتەرى جونىندە ول ومىردەن وتكەن سوڭ كوپ جازىلدى. «جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى» دەپ ءوزى دە اڭعارتقان عوي. ايتىلا دا، جازىلا دا بەرەر.
سول سياقتى ورازاقىن اسقاردىڭ «اقىن لابوراتورياسىنا ۇڭىلگەندە» اتتى ەستەلىگىنە ۇڭىلسەك، اقىننىڭ ومىرىندەگى كەيبىر الىپ-قاشپا اڭگىمەلەرگە بايلانىستى ءوز بىلگەنىن تومەندەگىدەي تۇيىندەيدى.
- بىلمەيتىن ادامداردا، اسىرەسە، كەيىنگى جاستاردا مۇقاعالي تۋرالى كوپ «ىشكەن» دەگەن تەرىس تۇسىنىك قالىپتاسقان. ول، نەگىزى، مۇلدە باسقا ادام. كەرەمەت سىپايى، اقكوڭىل. «جانىم»، «كۇنىم»، «قاراعىم» دەپ وتىراتىن. ەزۋىنەن كۇلكى كەتپەيتىن. ال ءىشىپ السا، قاباعى شىتىلادى، بويىنا ءبىر كۇش بىتكەندەي بولىپ، مۇلدە وزگەرىپ كەتەدى، «ۇلكەن ەكەن»، «كىشى ەكەن» دەمەيدى، ايتاتىنىن ايتادى. ەرتەسىنە «سەن ءسويتتىڭ» دەسەڭ، كىرەرگە تەسىك تاپپاي ۇيالادى. ءوزىڭ ءتىپتى «بەكەر ايتتىم با!» دەپ قالاسىڭ. تالانتتى بولعاندىقتان دا قولپاشتايتىن كىسى كوپ، ىشپەسىنە قوياتىن با ەدى؟ و باستا مەنىڭ ءوزىمنىڭ «مۇقاعاليدى ءبىر كورسەم» دەگەنىم سياقتى، ولەڭگە قىزىققان ءار ادام ونى اڭساپ كەلەدى عوي. كەلگەن سوڭ، ارينە، قۇرمەت كورسەتكىسى كەلەدى.
ەكىنشى ءبىر جاڭساق پىكىر - «مۇقاعالي دەگەن الماتىعا كەلىپ، ءۇيسىز-كۇيسىز قالعان بىرەۋ ەكەن عوي» دەگەندە سايادى. ولاي ەمەس. ولەڭدەرى جاريالانىپ تۇردى. ءوزى «جۇلدىز» سياقتى ماڭدايالدى جۋرنالدا قىزمەت ىستەدى. جازۋشىلار وداعىندا كەڭەسشى، جاستار جونىندەگى حاتشى بولدى. مۇنىڭ ءبارى ءبىر كىسىگە از نارسە ەمەس. كوزىنىڭ تىرىسىندە سەگىز كىتابى مەن تاڭدامالىلار جيناعىن شىعاردى.
«قاڭعىپ جۇرگەن بىرەۋ» بولسا، سويتەر مە ەدى؟
تاعى ءبىر نارسە - كەيبىرەۋلەر ونىڭ ايەلىن جاماندايدى، «قوناق كۇتپەيدى ەكەن» دەيدى. ولاي دەيتىندەر - «ۇيىنە بارىپ، تاڭ اتقانشا ءىشىپ-جەمەدىك» دەيتىندەر. قانداي ايەل بۇعان ءبىر رەت نارازى بولمايدى؟ ءوزى دۇنيەدەن وتكەننەن كەيىنگى بارلىق جيناعى ايەلىنىڭ جيناپ-تەرۋىمەن، قۇراستىرۋىمەن شىعىپ جاتىر. جامان بولسا، ارتىندا قالعان مۇراسىنا وسىنشاما جاناشىر بولا ما؟
بىرەۋلەر ءتىپتى «جەڭگەسىن العان ەكەن» دەپ ايتادى. ولاي دا ەمەس. اۋىلدارى قاتار بولعان عوي. لاشىن ينستيتۋتتا سىرتتاي وقىپ ءجۇرىپ، مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ىستەيدى. مۇقاعاليدىڭ ونىنشى كلاستا وقيتىن كەزى. ءسويتىپ، ەكى-ءۇش جاس ۇلكەندىگىنە قاراماستان، ول ءوزىنىڭ مۇعالىمىنە عاشىق بولادى. سولاي ۇيلەنگەن. ال وتباسىندا نە بولمايدى؟ ولەڭدەرىنە كەلسەك، اقىن دەگەن نە نارسەنى بولسىن شەگىنە جەتكىزىپ بەرگىسى كەلەدى عوي: جامانداسا، ەڭ جامان قىلىپ، ماقتاسا، ءوسىرىپ، كەرەمەت قىلىپ سۋرەتتەيدى. ايەل تۋرالى جازسا، «ايەلىمدى جازىپ وتىرمىن» دەمەيدى، «وسىنداي كىسىنى قايتۋ كەرەك؟» دەيدى. ال شىندىقتىڭ ءوزىن عانا جازىپ قويسا، ول ولەڭ بولمايدى عوي!
ءسۇيسىنىپ، ءسۇيىنىپ تە جازعاندارى بار. بىراق «كورمەس - تۇيەنى دە كورمەس» دەگەندەي، جۇرتتىڭ كوزىنە تەك باسقا ماعىناداعى ولەڭدەرى عانا تۇسەدى، دەسە دە، اقىننىڭ جان جارى لاشىن جەڭگەمىزدىڭ ول تۋرالى جازعان ەستەلىگى اقىن بويىنداعى كەشىرىمدىلىك، دارحاندىق كىم-كىمدى بولسا دا بەيجاي قالدىرمايتىندىعىن اڭعارتادى.
- كوبىنە مۇقاڭدى توقاش كەلىپ، ءال­دەقايدا ەرتىپ الىپ كەتەتىن. ەكەۋى ولە-ولگەنشە اينىماس دوس بولىپ ءوتتى عوي. نە قۇپيالارى بولسا دا ىشتەرىندە كەتتى. ولار سول سىيلاستىقتارى ارقىلى دوستىقتىڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتتى. قايدا بارسا دا ءبىر-ءبىرىنسىز بارمايتىن. وتىرىس-جيىنداردا دا ءبىرىن-ءبىرى قولداپ، سىرلارىن شەرتىپ، كۇلدىرىپ وتىراتىن. بىرگە جۇرسە كوپ الاڭ دا بولمايتىنمىن. مۇقاڭ بالاجان بولدى. قىزى شولپاندى موينىنا سالىپ الىپ، بىرگە ويناعاندى جاقسى كورەتىن. تۇڭعىش قىزىمىز ءلاززات التى ايلىعىندا شەتىنەپ كەتتى عوي. ايبارى ءسال تەنتەكتەۋ بولىپ ءوستى. ال مايگۇل جايى بەلگىلى. ۇلىلىعى ەمەس پە - كەڭ دە كەشىرىمدى ەدى عوي. موتوتسيكلمەن قاعىپ، قازاعا ۇشىراتقان ورىس جىگىتى ۇيگە كەلىپ: «مەنىڭ دە قىزىڭىزداي ءتورت بالام بار ەدى، سوتتالسام سوتتالايىن، بىراق سولاردى اياڭىزشى؟» دەپ قيىلعاندا، ارىستاي اقىنىم ازا تۇتىپ، اۋىر ءحالدى باسىنان كەشىپ وتىرسا دا، الگىنىڭ ءسوزىن قيماي:
- سەن جاۋىزسىڭ! قۇداي بەرگەن قىزىمدى قۇداي الدى دەيمىن دە، قايتەيىن. الگى بالا­پاندارىڭ ءۇشىن كەشىردىم، ەندى كەلۋشى بولما! - دەپ قارا تۇندەي تۇنەرىپ وتىرىپ قالىپ ەدى.
- ولەڭدى قاي كەزدە كوبىرەك جازاتىن ەدى؟ - دەيمىن مەن. مايگۇلى، الدە مۇقاڭ ەسىنە ءتۇسىپ كەتتى مە، مۇڭايىپ قالعان جەڭگەمدى ءسال دە بولسا سەرگىتپەك، سەرپىلتپەك ويمەن كوڭىلىنە قاراپ.
- مەنى بالالارىمەن قوسا ۇيىقتاتىپ تاس­تاپ بارىپ ولەڭ جازۋعا كىرىسەتىن. وسىلايشا تاڭدى اتىراتىن كەزدەرى دە بار. جۇمەكەڭنىڭ: «مۇقاڭنىڭ شامى تاڭ اتقانشا سونبەيدى» دەپ ازىلدەيتىنى دە سودان. ءبىر جازعاندا ءوندىرىپ تاستايتىن. ال ۇلكەن دۇنيەلەرگە ابدەن ازىرلەنىپ بولعان سوڭ بارىپ وتىراتىن. «يليچ»، «رايىمبەك، رايىمبەك»، «اققۋلار ۇيىقتاعاندا» پوەمالارى وسىلاي تۋعان. مۇندايدا ۇيقىنى دا، تاماقتى دا ۇمىتاتىن. بىزگە بەيمالىم ءبىر قۇدىرەتتىڭ اسەرى مە، كوزىندە نۇر جايناپ، جۇزىندە قان ويناپ الابۇرتىپ وتىراتىن. ەرتەسىنە جازعان ولەڭىن شابىتتانىپ، ماقتانىپ، شاي ۇستىندە ەڭ اۋەلى ماعان وقىپ بەرەتىن. سونسوڭ ۇيدە وتىرا الماي قاناتتانىپ، وداق جاعىنا اسىعاتىن. قايسىبىرەۋلەردىڭ وسى كۇنگى ايتىپ جۇرگەن «مۇقاڭ قىزىپ الىپ، بۇرقىراتىپ ولەڭ جازادى» دەگەنى وتىرىك. ءىشىپ الىپ ولەڭ جازۋشى ما ەدى ادام؟! تۇنىق سەزىم، تۇما سەزىم اششىنى جۇتقان سايىن لايلانىپ، بىلعانباي ما.
ءوز باسىم ومىرىمدە مۇقاڭنىڭ مۇنداي كۇيدە ولەڭ جازعانىن كورگەن جوقپىن. جۇرت بىلمەگەن سوڭ ايتادى، الىپ-قاشتى سوزگە اڭعال بالاداي يلانادى. مۇنىڭ ءبارى شىن اقىننىڭ بولمىسىن، تابيعاتىن، تاعدىرىن بىلمەگەندىكتەن. وكىنىشتىسى سول، قالىڭ كوپشىلىك ونەر ادامىنا ءالى كۇنگە دەيىن وسىنداي كوزبەن قارايدى. مۇقاعالي «بارلىق اقىن - بالاسى ءبىر انانىڭ» دەگەندە دە ادامدىقتىڭ، ادالدىقتىڭ، اقىندىقتىڭ بىرگە تۋىساتىندىعىن اڭعارتىپ وتىر. بويىندا ادامدىق قاسيەتى جوق جان يەسى ەشۋاقىتتا اقىن بولا المايدى.
مىنە، سول اقىن بويىنداعى اسىل قاسيەتتى كسرو جانە قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى بيبىگۇل تولەگەنوۆا «تەكتىلىگىمەن بيىك ەدى» ەستەلىگىندە بىلايشا وربىتكەن ەكەن.
«ءالى ەسىمدە، 1950 جىلدىڭ باس كەزى. مۇقاعالي ەكەۋمىز قازاق راديوسىندا بىرگە جۇمىس ىستەدىك. مەن - ءانشىمىن، ول - ديكتور. ءبىز سەكىلدى ستۋدەنتتەر ءۇشىن بۇل دەگەن ۇلكەن ولجا.
مەنىڭ بايقاعانىم، ول قاشاندا كەۋدەسىن تىك ۇستايتىن. كوڭىلىنە كىر جاسىرمايدى. كىمنىڭ الدىندا بولسا دا پىكىرىن اشىق ءارى نىق ايتادى. بىراق شۋاعى مول. ادەمى قالجىڭدايدى. تەكتىلىگى كورىنىپ تۇرادى. ايتەۋىر وزىمە دەگەن سىي-قۇرمەتىنەن باسقا بوگدە قىلىعىن كورگەن ەمەسپىن. تالانتتى، ونەردى وتە جوعارى باعالايتىن.
جەتپىسىنشى جىلدارى نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ «كەل، ەركەم، الاتاۋىما» دەگەن ءانىن ورىندادىم. شىعارمانىڭ ءسوزى دە، سازى دا كەرەمەت، ءبىر-بىرىنە ۇيلەسىپ، توگىلىپ تۇر. سونىڭ ءماتىنىن جازعان مۇقاعالي ەكەن. ءتىپتى ماعان ارناپ «بيبىگۇلگە» دەگەن تاماشا ولەڭ دە جازدى. ءبىر كەشتە ءانشى قىز ونى دومبىراعا قوسىپ شىرقاپ تۇر. ءبارىن كەيىن ءبىلدىم. ال مۇقاعالي ونداي نارسەنى الدىعا تارتىپ، مەن مىنانداي جۇمىستار ىستەدىم دەپ ەشكىمگە مىندەتسىنبەيتىن.
تابيعاتى، بولمىسى بولەك جاندار بولادى. مۇقاعالي - سونداي ادام. كىم بىلەدى، ارناسىنان اسىل-تاسىپ، توگىلىپ جۇرمەسە، جۇرتتىڭ كوكەيىنە قوناتىن مىنانداي عاجايىپ جىرلار، بالكىم، تۋماس پا ەدى. نە دەسەك تە، ناعىز اقىندار - وڭاي شەشىلە بەرمەيتىن جۇمباق. ۋاقىت وتكەن سايىن اشىلا تۇسەتىنى سوندىقتان».
قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ بىلاي دەيدى:
- 70-جىلداردىڭ باسىندا مۇقاعالي اقىنمەن العاش رەت ديدارلاستىم. جاڭادان كومسومول سىيلىعىنىڭ يەگەرى اتانعان كەزىم. وپەرا جانە بالەت تەاترىندا ۇلكەن كونتسەرت بولدى. سونىڭ اراسىندا سۋسىن ىشەيىن دەپ، «الماتى» قوناقۇيىندەگى مەيرامحاناعا كىردىم. تۋ سىرتىمنان «بەي، ءانشى باۋىرىم، امان با؟» دەگەن تۇنىق، ءۇنى زور داۋىس ەستىلدى.
قاراسام، تۇلعاسى تاۋداي بولىپ مۇقاڭ ءوتىپ بارادى. ولەڭىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن اقىنعا ۇشىپ تۇرىپ قۇرمەت كورسەتتىم. ول كىسى دە مەنى سىرتىمنان ەداۋىر بىلەدى ەكەن. اعالى-ءىنىلى بولىپ، جاراسقان قالىپتا اڭگىمەلەستىك. تانىمى، ءبىلىمى بىردەن جانىڭدى باۋراپ الدى.
كەيىن مۇقاعالي اعانىڭ سوزىنە جازىلعان «سارىجايلاۋ»، «مەن سەندەردى ىزدەيمىن»، «سالەم بەردىم جەتىسۋعا» سياقتى اندەردى وتە ءسۇيسىنىپ ورىندادىم. نۇرعيساتىلەنديەۆ ەكەۋى شىعارماشىلىق ۇيلەسىمدە كەرەمەت ەدى. تالانتتى تالانت اسقاقتاتىپ، تولىقتىرادى ەكەن. بۇل جولى مەن مۇقاعالي اعانى ەكىنشى قىرىنان تانىدىم. سەبەبى انگە ءسوز جازۋ دەگەن وڭاي شارۋا ەمەس.
دەسەك تە، مۇقاڭمەن ساپارلاس بولۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. ەگەر سولاي بولسا كەڭ وتىرىپ، ءبىر اقتارىلا سىرلاسار ەدىك. رەتى كەلەر دەپ جۇرە بەردىك قوي. ويتكەنى اعامىز جاس، نەبارى قىرىقتىڭ ىشىندە عانا بولاتىن. قۇيرىقتى جۇلدىزداي اسپاننان اعىپ تۇسەتىنىن كىم بىلگەن.
مەن الىس گاسترولدە جۇرگەندە اقىن اعا باقيلىققا اتتاندى. تانىستىق، بىلىستىك ەندى باستالعاندا، ول كىسىگە ارنالعان تاعدىردىڭ جازۋى وسىلاي بولدى.
قازىر كۇن سايىن ولەڭىمەن سىرلاسامىن. ونىڭ پوەزياسى - وزىنە قاراي ەرىكسىز تارتىپ تۇراتىن عاجايىپ پوەزيا.
ءانشى-سازگەر التىنبەك قورازباەۆتىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەلىك:
- مۇقاعالي اعامىز ەش قوسپاسىز قازاق­تىڭ ءبىرتۋار اقىنى بولىپ قالا بەرەدى. مەن ونى سوناۋ جاس كۇنىمنەن بەرى ءسۇيىپ وقيتىنمىن. كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەنىمدە بۇرىن-سوڭدى شىققان بۇكىل شىعارماسىمەن تانىستىم. سول كەزدەرى اتاعى دۇرىلدەپ تۇرعان ق.مىرزاليەۆ، ت.مولداعاليەۆ، س.جيەنباەۆ، ت.ايبەرگەنوۆتەردىڭ جۇپ-جۇقا جيناقتارىن شىققان بويدا سوڭعى تيىنىمىزعا ساتىپ الاتىنبىز. «جىگىتتى ەل ماقتاعان قىز جاقتاعان» دەگەندەي، مۇقاعالي ولەڭدەرىن، ونىڭ اڭعال قىلىقتارىن ەل اڭىز قىلىپ ايتىپ جۇرەتىن.
بىردە اۋەجايدىڭ كىتاپ سورەلەرىنەن اقىن­نىڭ «سوعادى جۇرەك» دەگەن تاڭدامالىسىن ساتىپ الىپ، جامبىلعا الا كەتتىم. ول كەزدە جامبىلدا جۇمىس ىستەيتىنمىن. سوندا ءجۇرىپ تۇڭعىش رەت اقىننىڭ «قاراسازدىڭ شىبىعىن جەل تەربەگەن» ولەڭىنە ءان جازدىم. ءاننىڭ قالاي شىققانىن قايدام، ولەڭ وزىمە قاتتى اسەر ەتتى.
قاراسازدىڭ شىبىعىن جەل تەربەگەن،
جەل تەربەگەن شىبىقتى مەن تەربەپ ەم.
ويلاسامشى سول شىبىق ءبىر كەزدەرى،
وزەگىمدى، ءوزىمدى ورتەر دەگەن، - دەيدى.
قاراسازدىڭ نازىك شىبىعىنداي ەلەۋسىز بۋلىعىپ ءوسىپ كەلە جاتقان كىشكەنە تالدىرماش قىزدى ەسكە الادى. قانداي تەڭەۋ. بۇدان ارتىق تەڭەۋ جوق، مەنىڭ ويىمشا. مۇقاعالي ولەڭدەرىنە ءان جازباي-اق، ونى تامىلجىتىپ وقىپ بەرسەڭ دە جەتەدى. مەن اقىننىڭ ءۇش-ءتورت ولەڭىنە عانا ءان جازىپپىن. حالىقتىڭ سۇيىكتى اقىنىنا دەگەن قۇشتارلىعى ءالى سايابىرلاعان جوق. ۇلكەن دارىننىڭ الدىنداعى ىنىلىك پارىزىمدى وتەمەك بولىپ، «ەلىڭ سەنى ساعىندى» دەگەن ءان شىعاردىم. ەلدىڭ مۇڭىن، قايعى-قۋانىشىن جىرلاعان ونەرپاز اتى ومىردە ۇمىتىلۋشى ما ەدى؟
ادەبيەت دەگەن ءاۋ باستا تىلىمىزگە ارابتان كەلىپ ەنىپ، قازاقشالاعاندا «اسىل ءسوز» دەگەن ماعىنا بەرەتىن ادەمى، ءارلى ءسوز بولسا، اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ شىعارماشىلىق الەمى وسىناۋ قاستەرلى ۇعىمعا لايىق، «قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي»، «قىرمىزى كىلەمنىڭ تۇگىندەي» جاندى جاراتىلىس ەكەنى دالەل تىلەمەيدى. ول قىسقا ومىرىندە نۇسقا، كىلەڭ اجارلى دا بازارلى ولەڭ ۇلگىلەرىن قالدىرىپ كەتتى. بۇل - ارينە، تىرشىلىكتى ۇلكەن جۇرەكپەن ءولىپ-ءوشىپ ءسۇيىپ، ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدى بۇكىل الەممەن تابىستىرىپ، بىرگە سوقتىرا العان شىنايى تالانتتىڭ عانا قولىنان كەلەتىن شارۋا. بۇل - ارينە، حالىق قازىناسى - داريا-ءتىلدىڭ تۇنىعىن تەرەڭ كەشىپ، جاۋھار-مارجاندارىن ەركىن سۇزە العان كەمەل سۋرەتكەردىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءىس.

Cۇلتان جارقىنبەكوۆ،
ىلە اۋداندىق ىشكى ساياسات
ءبولىمىنىڭ باستىعى
الماتى وبلىسى

«انا ءتىلى» گازەتى