قاڭتاردىڭ 17-ءسى كۇنى قر پرەزيدەنتى قازاقستاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ القا وتىرىسىندا: «قازاقستانعا زاڭسىز كەلگەن شەتەل ازاماتتارىن شىعارۋ مەن ولارعا قاتىستى قاتاڭ شارا قولدانۋدىڭ تەتىگى جاسالۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ مۇددەلەرى العاشقى ورىندا تۇرادى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى زاڭسىز كوشى-قونعا قاتىستى قاتاڭ شارالاردى قولعا الۋدا، سولاردان ۇيرەنۋ كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار ەلباسى كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەتتەر تۇرعانىن، اسىرەسە ىشكى كوشى-قون ماسەلەسىن ەستەن شىعارماۋدى ەسكە سالدى. بۇل ماسەلە بەكەردەن-بەكەر تۋىنداپ وتىرعان جوق. بۇگىندە قازاقستانعا سىرتتان جۇمىس ىستەۋگە كەلەتىن كورشى ەلدەردىڭ ازاماتتارى كوبەيىپ كەتكەنى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە، اۋىلدان قالاعا اعىلاتىن اعايىننىڭ سانى ارتتى. ولاردىڭ جۇمىس تابۋ، باسپانالى بولۋى ءوز الدىنا كۇردەلى ماسەلە. سوندىقتان سىرتتان كەلەتىن كوشتى دە، ىشكىسىن دە رەتتەۋ بۇگىندە دەپۋتاتتار، ماماندار تالقىلاپ جاتىر. وسىعان وراي، «ءۇش قيان» گازەتى ەلىمىزدەگى كوشى-قون ساياساتى قالاي رەتتەلىپ جاتىر، ميگراتسيالىق اۋىتقۋلار بار ما دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە مامانداردىڭ پىكىرىن العان ەدى. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:

قاڭتاردىڭ 17-ءسى كۇنى قر پرەزيدەنتى قازاقستاندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ القا وتىرىسىندا: «قازاقستانعا زاڭسىز كەلگەن شەتەل ازاماتتارىن شىعارۋ مەن ولارعا قاتىستى قاتاڭ شارا قولدانۋدىڭ تەتىگى جاسالۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ مۇددەلەرى العاشقى ورىندا تۇرادى. الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى زاڭسىز كوشى-قونعا قاتىستى قاتاڭ شارالاردى قولعا الۋدا، سولاردان ۇيرەنۋ كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. سونىمەن قاتار ەلباسى كوشى-قون پوليتسياسىنىڭ الدىندا ۇلكەن مىندەتتەر تۇرعانىن، اسىرەسە ىشكى كوشى-قون ماسەلەسىن ەستەن شىعارماۋدى ەسكە سالدى. بۇل ماسەلە بەكەردەن-بەكەر تۋىنداپ وتىرعان جوق. بۇگىندە قازاقستانعا سىرتتان جۇمىس ىستەۋگە كەلەتىن كورشى ەلدەردىڭ ازاماتتارى كوبەيىپ كەتكەنى بايقالادى. ونىڭ ۇستىنە، اۋىلدان قالاعا اعىلاتىن اعايىننىڭ سانى ارتتى. ولاردىڭ جۇمىس تابۋ، باسپانالى بولۋى ءوز الدىنا كۇردەلى ماسەلە. سوندىقتان سىرتتان كەلەتىن كوشتى دە، ىشكىسىن دە رەتتەۋ بۇگىندە دەپۋتاتتار، ماماندار تالقىلاپ جاتىر. وسىعان وراي، «ءۇش قيان» گازەتى ەلىمىزدەگى كوشى-قون ساياساتى قالاي رەتتەلىپ جاتىر، ميگراتسيالىق اۋىتقۋلار بار ما دەگەن سۇراقتار توڭىرەگىندە مامانداردىڭ پىكىرىن العان ەدى. سونى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.

جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:

- قازىر ماجىلىستە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ "كوشى-قون تۋرالى" زاڭىنىڭ جوباسى تال-قىلانىپ جاتىر. دەپۋتاتتاردىڭ تالقىسىنا تۇسكەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولدى. كوشى-قون ماسەلەسىن قارايتىن قۇزىرلى ورگان ىشكى ىستەر مينيسترلىگى قۇرامىنا بەرىلدى. بۇرىن ەڭبەك جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراۋىندا بولاتىن.
قاراستىرىپ جاتقان زاڭ جوباسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى، ايىرماشىلىعى - بۇرىن بىزدە ورالماندار تۋرالى زاڭ بولسا، قازىرگىسىندە ىشكى كوشى-قونعا نازار اۋدارىلىپ وتىر. سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋدىڭ ماڭىزى ارتتى. رەسپۋبليكا تۇرعىندارىنىڭ ەل ىشىندە قونىستانۋى، كوشىپ-قونۋى زاڭ تۇرعىسىندا قاراستىرىلىپ جاتىر. دەپۋتاتتار تاراپىنان ءتۇسىپ جاتقان ۇسىنىستار وتە كوپ. ۇسىنىستار قارالىپ، ناقتى شەشىمدەر قابىلداندى، الداعى ءبىر اي ىشىندە وسى زاڭ جوباسىن ءماجىلىستىڭ جالپى وتىرىسىنىڭ قاراۋىنا ۇسىنامىز.
جالپى ەلىمىزدەگى كوشى-قون ماسەلەسى اسا كۇردەلەنىپ، يگەرە الماي وتىرعانىمىز جوق. ارينە ىشكى كوشى-قوندى رەتتەۋ كەرەك. ويتكەنى، بۇگىندە حالىق تا ءبىر جەردە جۇمىس جاساپ، ەكىنشى جەرگە اۋىسىپ جۇرەتىن جاعداي كوپ. تىركەۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە دەپۋتاتتار اراسىندا ءتۇرلى پىكىر بولدى. كەيبىرەۋلەر تىركەۋ جاعىن قاتايتۋدىڭ كەرەگى جوق دەسە، كەيبىرى قولدامايدى. ويتكەنى، ءتارتىپ بولۋى كەرەك، حالىقتىڭ قايدا، نەمەن اينالىسىپ جۇرگەنىن ءبىلۋ كەرەك دەيدى. سوسىن سىرتتان كەلگەن ادامداردى شەكارادان وتكىزگەننەن كەيىن قالاي، نە ىستەپ جۇرگەنىن باقىلاپ وتىرۋدى قالايتىندار بار. بۇل ماسەلە تۋراسىندا ناقتى شەشىم ايتۋ قيىن، بىراق دەپۋتاتتار مۇقيات تالقىلاپ، ناقتى شەشىم قابىلدايدى دەپ ويلايمىن.
ەڭبەك ميگراتسياسى دا ءجىتى نازارىمىزدا. شەتەلدەن ەلىمىزدە جەتىسپەي جاتقان ماماندار كەلسە، وندا ولارعا جاعداي جاساپ، جول اشۋ كەرەك. ال ەكى قولعا ءبىر كۇرەك دەپ كەلەتىندەردى شەكتەگەن دۇرىس سياقتى. ءوز ەلىمىزدە دە جۇمىسسىز جۇرگەن ازاماتتار جەتەرلىك. ەڭ الدىمەن سولاردى جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ، جاعدايىن جاقسارتۋىمىز كەرەك. ەسەپسىز، توقتاۋسىز كەلىپ جاتقاندار ەڭبەك رىنوگىمىزعا اسەر ەتىپ جاتىر. وسىنداي دا نورمالار اتالعان زاڭدا قاراستىرىلادى. بىراق ناقتى ەشتەڭە ايتا المايمىن، سەبەبى، ءالى ءماجىلىس تالقىلاي-دى، ودان سوڭ سەناتقا بارادى، سول سياقتى پروتسەدۋرالار بولادى.
كوشى-قون تۋرالى زاڭ جوباسىندا ءدىن، تۋريستىك جولمەن كەلەتىندەردىڭ دە ءجۇرىس-تۇرىسىن رەتتەۋ جونىندە نورمالار بار.

ءسۇلتانالى بالعاباەۆ، دۇنيەجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى، جازۋشى-دراماتۋرگ:

- قازىر قازاقستانداعى ەڭ قيىن ماسەلە - ىشكى كوشى-قون. ويتكەنى، ەل اۋىلدان قالاعا قاپتاپ كوشىپ جاتىر. اۋىلدا جۇمىس جوق، قالادا باسپانا جوق. وكىنىشكە قاراي، ىشكى ميگراتسيامەن ەلىمىزدە ەشكىم اينالىسىپ، رەتتەپ جاتقان جوق. سىرتتان كەلەتىن كوشى-قون بار، ونىڭ ءوزى بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. ءبىرىنشىسى، ەتنيكالىق كوشى-قون، ول شەتەلدەگى قازاق دياسپوراسىنىڭ كوشىپ كەلۋى. جۇرت قيت ەتسە، كوشى-قوندى ورالماندارعا قاتىستى دەپ تۇسىنەدى. ودان كەيىن ەڭبەك كوشى-قونى. ەلىمىزگە وزبەكستان، قىرعىزستان، تاجىكستاننان ءبىر ملن-عا جۋىق ادام جۇمىس ىستەۋگە كەلەدى. جانە دە ءدىني ميسسيامەن كەلىپ جاتقان كوشى-قون دەگەن شىقتى. بۇل - قاۋىپتى كوشى-قون. سونداي-اق، بيزنەسپەن، ىسكەرلىكپەن كەلەتىن كوشى-قون بار. قازىر قازاقستاندا ميگراتسيا جونىندە جاڭا زاڭ جوباسى دايىندالۋدا. مەن سوندا جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسىمىن. وسى زاڭنان كوپ ءۇمىت كۇتەمىز.
تاڭعالاتىنىم، قازاقستاننىڭ وزىندە جۇمىسى جوق، قاڭعىپ جۇرگەن ادام كوپ، سويتە تۇرا نەگە سىرتتان كەلەتىن ءبىر ملن. ادامعا جۇمىس تاۋىپ بەرەدى؟ وزبەك نە قىرعىز ىستەپ جۇرگەن جۇمىستى نەگە ءبىزدىڭ قازاق ىستەمەيدى؟ مۇنىڭ سەبەبى قازاقتىڭ مەنتاليتەتىندە جاتىر. قازاقتىڭ جۇمىسقا بەيىمى جوق. ونى اشىپ ايتۋىمىز كەرەك. «جۇمىس ىستەي المايدى» دەپ اۋىلدان كەلگەن قازاقتى جۇمىسقا المايدى. ءبىر جاعىنان ورىندى، جۇمىس ىستەي الماسا نە ءۇشىن الادى؟ اۋەلى قازاق جاستارى ءتۇرلى كاسىپتى مەڭگەرۋ كەرەك. الماتىدا سانتەحنيك پەن گازوسۆارششيكتىڭ جۇمىسى كوپ، بىراق ونى قازاق ىستەمەيدى نەمەسە ىستەي المايدى. سوندىقتان جاستاردى جاپپاي كاسىپتىك وقۋعا ۇيرەتۋىمىز كەرەك. وسى وقۋعا جاستاردى وقىتساق، بوس جۇرەتىندەر ازايادى. سودان ىشكى كوشى-قون رەتتەلەر ەدى. «قازاق - ۇلى حالىق» دەپ بوس ايتا بەرگەننەن ەشتەڭە شىقپايدى، كۇنىن كورە الماسا، جۇمىس ىستەي الماسا، لەپىرمە ءسوز نە كەرەك؟
اۋىلدان قالاعا كەلەتىن بولسا، نە جۇمىس ىستەيدى؟ سونى رەتتەپ، مەحانيزمىن جاساۋ كەرەك. وسىنى ماماندار زەرتتەمەگەن، جۋرناليستەر دە ەشتەڭە زەرتتەمەي، بايىبىنا بارماي جازا بەرەدى. ءبارىنىڭ ايتا بەرەتىنى ورالمان ماسەلەسى. ول كوشتىڭ ءبىر ءتۇرى عانا.
ايتا كەتەيىن، الماتىدا تىركەۋدە، ءۇي كەزەگىندە جوق ادام ءجۇز مىڭداپ سانالادى. ەسەپتە جوق، ولاردىڭ تاعدىرىن ەشكىم بىلمەيدى. الماتىعا كەلەدى، بىراق ءومىرى ءۇي الا المايدى. «اقىران» بولىپ، تاشكى تاسىپ ءومىرى وتكەنىن بىلمەي قالادى.

لاۋرا يسوۆا، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتىنىڭ دوتسەنتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:

- ميگراتسيا - قازىرگى جاھاندانۋ ۇدەرىسى مەن الەمدىك ساياساتتىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. ميگراتسيالىق ءۇردىس كەڭەستىك كەڭىستىكتەن كەيىنگى كەزەڭدە بۇرىڭ-عى سوتسياليستىك جۇيەدەگى ەلدەردە اسا قارقىن العانى بەلگىلى. سوناۋ تاريحي كەزەڭدەردەگى جىبەك جولى سالعان سارا جولمەن تاراپتانعان قازاق جەرىنىڭ گەوساياسي ورنالاسۋى دا، جالپى ميگراتسيالىق ۇردىستەن بۇل اۋماقتىڭ ەشقاشان تىس قالمايتىنىنا تاعى ءبىر دالەل. ۇكىمەت جانىنان جۇمىس ىستەيتىن كوشى-قون كوميتەتى جانە ميگراتسيالىق پوليتسيا قىزمەتى دە بۇگىنگى ىشكى جانە سىرتقى ميگراتسيا ءۇردىسىن رەتتەۋگە مىندەتتەلگەن، سوعان سايكەس ولاردىڭ جۇمىستارى دا سولاي ۇيلەستىرىلۋگە ءتيىستى. الايدا، سوڭعى ۋاقىتتارداعى ميگراتسيالىق اۋىتقۋلار كورىنىس الۋدا. اسىرەسە، ورالمانداردىڭ تاريحي وتانعا كەلگەننەن كەيىنگى ەلدى مەكەندەرگە ورنالاسۋىنا، ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن كەلەتىن زاڭسىز ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ ەلدە ءجۇرىپ-تۇرۋىنا قاتىستى كەلەڭسىزدىكتەر ولاردىڭ تىكەلەي مىندەتتەرىنە ايتىلار سىن بولىپ تابىلادى. ورالمانداردىڭ ەلگە ورنالاسۋى مەن ولاردىڭ جاقىندىق-جەرشىلدىك مۇددەسىنە ساي تۇراقتانۋى جانە ماماندىعىنا ساي جۇمىسقا ورنالاسۋىنا قاتىستى كەدەرگىلەر ىشكى ميگراتسيانىڭ كەيبىر ماسەلەلەرىن تۋدىرۋدا.
گاستاربايتەرلەر دەپ اتالاتىن (نەمىسشەدەن اۋدارعاندا Gastarbeiter-قوناقتاۋشى جۇمىسشى), ورتالىق ازيا ەلدەرىنەن جۇمىسشىلارسىز ءبىزدىڭ قازاقستاندىق ەكونوميكانى دا، قوعامدى دا ەلەستەتۋ قيىن بولىپ بارا جاتىر. ەڭبەك ميگرانتتارى ساپىنداعى گاستاربايتەرلەر ەلدەگى ءىرى قۇرىلىستارمەن قاتار، تۇرعىن ۇيلەردى جوندەۋ جانە بازارلاردا ساۋدا جاساۋ سەكىلدى سالالاردا ەڭبەك ەتىپ جاتىر. قازاقستانداعى ەڭبەك ميگراتسياسى اسا كۇردەلى. مۇنداي ەڭبەك ميگرانتتارى ەلدەگى زاڭدى جانە زاڭسىز ميگراتسيانىڭ تۇزىلۋىنە دە جول اشتى. زاڭسىز ميگراتسيانىڭ سالدارى وتە كوپ. ولاردىڭ ەڭبەگىنىڭ بەلگىلى ەلدەگى سالىق زاڭدارىمەن رەتتەۋگە بەيىمسىزدىگى دە، ەل بيۋدجەتىنە ءتۇسۋى ءتيىستى قارجىنىڭ سىرتقا كەتۋىنە جول اشادى. ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى ساياسي-ەكونوميكالىق دامۋ ءۇردىسى دەموگرافيالىق، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك داعدارىستار جاعدا-يىنا ماجبۇرلەۋدە. باتىس ساراپشىلارىنىڭ پىكىرىنشە، ونىڭ ىشىندە كانادالىق حوۋمەر-ديكسون، بولاشاقتاعى سوعىستار مەن ازاماتتىق قاقتىعىستار سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن، ەگىندىك جەرلەردىڭ توزۋىنان، ورمان، بالىق قورلارىنىڭ ازايۋىنان بولاتىنىن ايتادى. وكىنىشكە قاراي، بۇل شىنايى قاۋىپ بۇگىنگى ۋاقىتتا كولەمدى رەزونانس الا الماي وتىر. بۇل جاعدايدا ورتالىق ازيا ايماعى دا ءبولىنىپ قالمايدى. قازىرگى ۋاقىتتا ورىن الىپ وتىرعان ەتنو-تەرريتوريالىق داۋ-دامايى بار، تۇرعىنداردىڭ وتە تىعىز ورنالاسۋى مەن تۋ جوعارى بولاشاقتا سالماقتى ماسەلەلەر تۋدىرۋى مۇمكىن فەرعانا جازىعى جاعدايىن ايتقاننىڭ ءوزى جەتكىلىكتى. وزبەكستان، تاجىكستان جانە قىرعىزستاندى قامتيتىن فەرعانا جازىعىنىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن، قورشاعان ورتا جاعدايى بۇگىندەرى بوس ءسوز ەمەس. وسى جوسپاردا ورتالىقازياتتىق ايماقتىڭ بۇل بولىگىندە مۇمكىن بولۋى عاجايىپ ەمەس قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ امالدارىن كۇشەيتىپ، ناقتى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. وسى تۇرعىدا قازاقستاندىقتار ءۇشىن دە اسا مازاسىزدىق تۋدىراتىن سىرتتان كەلەتىندەر ەڭبەگى مەن ولاردىڭ قوعامدا ءجۇرىپ-تۇرۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن ماسەلە. ول ماسەلە، ۇلتشىلدىق وتىن تۇتاندىرۋى دا مۇمكىن. جالپى، قازاقستانداعى ميگراتسيالىق ءۇردىستىڭ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە ەكەندىگى، ونىڭ ۇكىمەت ساياساتىن ۇيلەستىرۋدە ۇنەمى نازاردا بولۋىن ەسكەرۋ قاجەت.

ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، ازاماتتاردىڭ ىشكى رەسپۋبليكالىق كوشى-قون ءۇردىسى جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلەدى. ەگەر، ونىڭ سانى 1999 جىلى 232,4 مىڭ ادام بولسا، 2006 جىلى ول - 295,1 مىڭ، ال 2007 جىلى - 311,7 مىڭ ادامعا جەتكەن. ولاردىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ ۇلەسى: 1999 جىلى 69,4%، 2006 جىلى 79,1 %، 2007 جىلى 81,3%، 2008 جىلى 94% بولعان.
استانا قالاسىنىڭ حالقىنىڭ سانى 2008 جىلدىڭ ماۋسىم ايىنا 606 مىڭ 280 ادام بولسا، بيىل وسى مەزگىلدە 660 مىڭ 876 بولىپ، ول 44 مىڭ 596 ادامعا وسكەن ەكەن. قالاعا 5 ايدا 23 355 ادام كەلسە، 6 956 ادام كوشكەن. كوشى-قون ايىرماسى - 16399 ادام. ياعني، كوشىپ كەلگەندەر بىلتىرمەن سالىستىرعاندا 38,9 پايىزعا كوبەيىپ، كەتكەندەر 15 پايىزعا ازايعان.
ەلىمىز ەگەمەندىك العالى الىس-جۋىق شەتەلدەردەگى قانداستارىمىز ءوزىنىڭ تاريحي وتانى - قازاقستانعا ورالا باستادى. قازىرگە دەيىن سىرتتان كەلگەن قانداستارىمىزدىڭ سانى ءبىر ميلليونعا جەتتى.

سۇحباتتاسقان:
داۋرەن سەيىتجانۇلى

«ۇشقيان» گازەتى