الاش اسكەرى، الاشوردانىڭ اتتى اسكەر پولكتارى تۋرالى دەرەكتەر كەيىنگى كەزدە عانا ايتىلا باستادى. لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى تەڭگەش قالەنوۆا «جەبە» سايتىندا 2013 جىلى 29 تامىزدا جاريالانعان «ارعى اتام – ەر تۇرىك، ءبىز قازاق ەلىمىز!» اتتى ماقالاسىندا: «حح عاسىر باسىنداعى قوس توڭكەرىستى اۋمالى-توكپەلى زاماندا قازاق ەلىنىڭ ۇيىتقىسى بۇزىلىپ، ابدەن بەرەكەسى قاشقان بولاتىن. اسىرەسە، ازامات سوعىسىنىڭ سۇراپىل جىلدارىندا قازاق جەرىنە كەزەك-كەزەك كەلگەن اق گۆاردياشىلار مەن قىزىلدار اسكەرلەرى اۋىلداردى جان-جاقتان توناپ، ابدەن باسىنعانى بەلگىلى. وسىنداي الاساپىران ۋاقىتتا ءاليحان بوكەيحانوۆ باستاعان الاش قايراتكەرلەرى قىسقا ۋاقىتتىڭ ىشىندە پاناسىز قازاق ۇلتىنا قورعان بولاتىن الاش پولكىن قۇرعان.  قازاق زيالىلارى الدىمەن ءۇش ادامنان تۇراتىن اسكەري كەڭەس قۇرعان.  ال 1918 جىلدىڭ 25 ماۋسىمى – اق گۆاردياشىلار مەن اق كازاكتار جانە بولشەۆيكتەر اسكەرىنەن بىرنەشە جاقتان قىسپاققا تۇسكەن قارۋسىز قازاق حالقىن قورعاۋ، ەلدەگى تۇراقسىز ساياسي جاعدايدى باقىلاۋعا الۋ ماقساتىندا الاشوردا ۇكىمەتى شەشىمىمەن الاش حالىقتىق ميليتسياسى قۇرىلعان كۇن. ءسويتىپ الاش زيالىلارى رەسەي بوداندىعىن قابىلداعان كەزدەن باستاپ اراعا ءجۇز جىلدان استام ۋاقىتتى  سالىپ تۇڭعىش رەت قازاق ۇلتتىق اسكەرىن جاساقتاۋعا قول جەتكىزەدى» - دەپ جازىپتى.

ءسابيت مۇقانوۆ «ءومىر مەكتەبى» رومانىندا بىلاي دەيدى: «جينالىس بيىكتەۋ ءدوڭنىڭ قىرقا جوتاسىندا اشىلدى. جوتاعا الاشوردا ادامدارى جانە ولارعا تىلەكتەستەردىڭ ءبىرازى، - بارلىعى ەكى جۇزگە تارتا ادام، - سالت اتقا ءمىنىپ، اسكەرشە ون-وننان ساپقا تۇرىپ، كومانديرشە ولاردىڭ الدىندا دۋلاتوۆ وعاش وتىرىپ، «ارعى اتام ەر تۇرىك» دەپ اتالاتىن، الاشوردانىڭ گيمنىن اندەتە قوسىلىپ ايتىپ باردى...».

گۇلنار اپاي دۋلاتوۆا سول تۇستا قوستانايدا الاشوردا كوميسارى بولعان ەلدەس ومارۇلىنىڭ زايىبى ەلزا تۋرالى جانە مىرجاقىپتىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرىنىڭ ءبىرى، قازىرگى قوستاناي وبلىسىنىڭ قارابالىق وڭىرىندە تۋىپ-وسكەن عابباس نۇرىموۆتىڭ ۇيىندە بولعانىن  تەبىرەنە جازادى. عابباس تۇڭعىش رەت الاش مارشىن ورىنداعان. كەيىن سوۆناركومدا جاۋاپتى قىزمەت اتقارعان، بىلىكتى اۋدارماشى بولعان ارداگەر اعالاردىڭ ءبىرى. گ.دۋلاتوۆا «ءومىر وتكەلدەرى» اتتى  كىتابىندا: «تورعايدا توڭكەرىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان. ءالى ەسىمدە، تاتەمدەر  ەلگە كەلگەندە، ولەڭ-جىر اعىلاتىن. سوندا   عابباس   نۇرىموۆ  باستاپ، قالعاندارى شىرقاي قوستاپ، مىنا ولەڭدى ايتىپ بارا جاتتى: ول «ارعى اتام – ەر تۇرىك،  ءبىز – قازاق ەلىمىز...» – دەگەن جولداردان باستالاتىن. مىرجاقىپتىڭ  قۇداي قوسقان قوساعى عاينيجامالدىڭ ايتۋىنشا، عابباس نۇرىموۆ ءساندى كيىنەتىن، دومبىرا مەن ءماندوليندى قۇيقىلجىتا تارتىپ، ءان سالاتىن»، سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى  ونەرپاز جىگىت بولعان دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ال الاش مارشى اتانعان بۇل ءاننىڭ ءسوزىن جازعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ەكەنى بەلگىلى.

       «ارعى اتام - ەر تۇرىك،

       ءبىز قازاق ەلىمىز.

       سامال تاۋ، شالقار كول

       سارىارقا جەرىمىز.

       ...ات مىنسەك، جەل بولىپ،

       سۋىلداپ شابامىز.

       لاپ دەسەك ەرلەنىپ،

       دۋىلداپ جانامىز.

       ...ەر تۇرىك ەجەلدەن

       وق تەسكەن ەتىمىز.

       قايمىعىپ ەش جاۋدان

       قايتپاعان بەتىمىز » - دەپ كەلەتىن جورىق جىرى ازاتتىق اڭساعان ەل ەڭسەسىن كوتەرگەنى دە اقيقات.

ءسابيت مۇقانوۆ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ 1937 جىلعى 18 ماۋسىمدا جارىق كورگەن «وب وشيبكاح پيساتەليا ب.مايلينا» دەگەن ماقالاسىندا: «ۆسە ەتي وشيبكي نە سلۋچاينى. ۆ №№ 20-22 الاشوردينسكوي گازەتى «جاس ازامات»، يزداۆاەموي ۆ پەتروپاۆلوۆسكە ۆ 1918 گ.،ب.مايلين پومەستيل دۆا ستيحوتۆورەنيا، گدە ون كاك دوۆروۆولەتس الاشسكوگو پولكا، سفورميروۆاننوگو ەلدەسوم وماروۆىم، پريزىۆاەت كازاحسكۋيۋ مولودەج ي ۆسەح ترۋدياششيحسيا پوددەرجات زلەيشەگو ۆراگا كازاحسكوگو نارودا – الاشوردۋ» - دەپ جازدى. بۇل دەرەكتەن انىق بايقايتىنىمىز، قوستانايداعى الاش پولكىنىڭ قۇرامىندا بي-اعاڭ دا بولعان.

قازاقتىڭ تاقتاق اقىنى نۇرجان ناۋشابايۇلى 1918 جىلى «قازاق» گازەتىنە «الاشورداعا» دەگەن ولەڭىن باستىرتادى.

«بىرلىك قىلساڭ، الاشىم،

ىلگەرى قاراي باساسىڭ.

قول ۇستاسىپ ۇمتىلساڭ،

قاتار جۇرتتان اساسىڭ.

اتاعىڭ ماڭگى قالدىرىپ،

جاساسىن الاش، جاساسىن!» - دەگەن جولداردان ونىڭ بۇدان بۇرىن جازىلعان «ۇيىقتاما، ويان، الاشىم!» جىرىنىڭ جالعاسىن تاپقانىن اڭعارامىز.

ءبىر وكىنىشتىسى، قوستانايدا قۇرىلعان الاش اسكەرىنىڭ قۇرامىندا تاعى كىمدەر بولدى دەگەن ساۋالعا جاۋاپ تابىلماي كەلەدى. بالكىم، مۇراعاتتاردان كەلەشەكتە تابىلىپ قالۋى. الاش اسكەرى ساپىندا بولعان ازاماتتار ەل قورعانى بولعانى، تۋعان جەرى مەن ەلى ءۇشىن جان قيۋعا دايىن پەرزەنتتەر ەكەنى داۋ تۋعىزبايدى.

سۋرەتتە (سولدان وڭعا قاراي): عاينيجامال دۋلاتوۆا، گۇلنار دۋلاتوۆا، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ازەن اقبەردينا، عابباس نۇرىموۆ، ماريام نۇرىم كەلىنى، تۇرعاندار (سولدان وڭعا قاراي): احمەتسافا يۋسۋپوۆ، گۇلشاھرا يۋسۋپوۆا، يسلامبەك اقبەردين.

ورىنبور، 1924 جىل. (سۋرەت «شىندىق شىراعى» كىتابىنان الىنعان)

اقىلبەك شاياحمەت

Abai.kz