جولبارىس اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ايگىلىسى، ەڭ ءىرىسى - تۇران جولبارىسى. ونىڭ تۇقىمى بەنگالدىق جانە امۋرلىق تۇقىمىنان دا اسىپ تۇسەدى. تۇران جولبارىسىنىڭ ماسساسى -250 كگ. تاۋلىگىنە 100 كم جەردى شولىپ وتە الاتىن جولبارىستىڭ جولبارىس اتالۋى دا تەگىن ەمەس. ءوز جەمىن جولدان تاباتىن جىرتقىشتىڭ شىن مانىندە جولىندا كەزدەسكەننىڭ ءبارىن جايىنداي جالمايتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلسە كەرەك-ءتى...

مەكەن ەتۋ ورىندارى - تروستتىق (قامىستى) وزەن جاعالاۋى. ول ورتالىق ازيادا توعاي دەپ اتالادى. جولبارىستىڭ نەگىزگى جەمتىگى: قاراقۇيرىق، كيىك، قۇلان، ەلىك جانە قابان.

بۇرىندارى تۇران جولبارىسى نەگىزىنەن  شىعىس قازاقستان مەن التاي وڭىرىندە ءجيى كەزدەسكەن. ال سولتۇستىكتەگى ماڭگىلىك تارالۋ مەكەنى - قازاقستانداعى بالقاش كولىنىڭ قامىسى بولىپتى. وكىنىشكە وراي، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا ەڭ سوڭعى جولبارىس بالقاش كولىنىڭ نۋ قامىسىندا  1928 جىلى وققا بايلانعان دەسەدى.

اڭىزداردا  قىزىل جولبارىس ءسۇيىنبايدى قورعاعان،  سۇيىنبايدان سوڭ  جامبىلعا اۋىسقان. جىر الىبى  جامبىل بابامىز كوز جۇمارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ءبىر تۋىسىنا الاتاۋ جاقتى نۇسقاپ تۇرىپ، جولبارىسىنىڭ قىرعىزدارعا قاراي تاۋ اسىپ كەتكەنىن ايتىپتى. ال، شەشەسى قازاقتىڭ شاپىراشتى رۋىنان شىققان شىڭعىس ايتماتوۆ  سۇيىنباي مەن جامبىلدىڭ جولبارىسى وزىنە ءپىر بولعانىن اڭعارتىپ: «جامبىلدىڭ جولبارىسى مەنىڭ جانىمدا، قازاقتان قاشان كەمەڭگەر، دانىشپان شىعادى سول كەزدە ءوز جۇرتىنا قايتار»،- دەيدى ەكەن.

جولبارىس اتاۋلىنىڭ ىشىندەگى ايگىلىسى، ەڭ ءىرىسى - تۇران جولبارىسى. ونىڭ تۇقىمى بەنگالدىق جانە امۋرلىق تۇقىمىنان دا اسىپ تۇسەدى. تۇران جولبارىسىنىڭ ماسساسى -250 كگ. تاۋلىگىنە 100 كم جەردى شولىپ وتە الاتىن جولبارىستىڭ جولبارىس اتالۋى دا تەگىن ەمەس. ءوز جەمىن جولدان تاباتىن جىرتقىشتىڭ شىن مانىندە جولىندا كەزدەسكەننىڭ ءبارىن جايىنداي جالمايتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلسە كەرەك-ءتى...

مەكەن ەتۋ ورىندارى - تروستتىق (قامىستى) وزەن جاعالاۋى. ول ورتالىق ازيادا توعاي دەپ اتالادى. جولبارىستىڭ نەگىزگى جەمتىگى: قاراقۇيرىق، كيىك، قۇلان، ەلىك جانە قابان.

بۇرىندارى تۇران جولبارىسى نەگىزىنەن  شىعىس قازاقستان مەن التاي وڭىرىندە ءجيى كەزدەسكەن. ال سولتۇستىكتەگى ماڭگىلىك تارالۋ مەكەنى - قازاقستانداعى بالقاش كولىنىڭ قامىسى بولىپتى. وكىنىشكە وراي، عالىمداردىڭ ايتۋىنشا ەڭ سوڭعى جولبارىس بالقاش كولىنىڭ نۋ قامىسىندا  1928 جىلى وققا بايلانعان دەسەدى.

اڭىزداردا  قىزىل جولبارىس ءسۇيىنبايدى قورعاعان،  سۇيىنبايدان سوڭ  جامبىلعا اۋىسقان. جىر الىبى  جامبىل بابامىز كوز جۇمارىنىڭ الدىندا ءوزىنىڭ ءبىر تۋىسىنا الاتاۋ جاقتى نۇسقاپ تۇرىپ، جولبارىسىنىڭ قىرعىزدارعا قاراي تاۋ اسىپ كەتكەنىن ايتىپتى. ال، شەشەسى قازاقتىڭ شاپىراشتى رۋىنان شىققان شىڭعىس ايتماتوۆ  سۇيىنباي مەن جامبىلدىڭ جولبارىسى وزىنە ءپىر بولعانىن اڭعارتىپ: «جامبىلدىڭ جولبارىسى مەنىڭ جانىمدا، قازاقتان قاشان كەمەڭگەر، دانىشپان شىعادى سول كەزدە ءوز جۇرتىنا قايتار»،- دەيدى ەكەن.

ءيا، جولبارىس تۋرالى ايتا بەرسەك اڭىزدار تاۋسىلمايدى. قانشالىقتى جىرتقىش دەسەك تە ونىڭ دا وزىنە ءتان ايباتى مەن كيەسى بار. الىپتارعا قورعان بولىپ جۇرگەن، جەلەپ-جەبەپ، ءتىپتى دەمەپ جۇرگەن دە جولبارىس سەكىلدى كيەلى اڭ-قۇس بىزدە كوپ بولعانى دۇرىس. بەكەت اتانىڭ قورعانىشى -ارقار بولعان دەسەدى. سول سەكىلدى قازاقتا نەگىزىنەن، سونداي عۇلامالاردى قورعاپ جۇرەتىن تاليسمان-كيەلىلىك دەگەن ۇعىمنىڭ بارى راس.

ايتقانداي، شاپىراشتى دەمەكشى جوعارىدا ايتىلعان ءسۇيىنباي دا جامبىل دا سول شاپىراشتى رۋىنان شىققان. ش. ايتماتوۆتىڭ ناعاشىسى دا شاپىراشتى، ءبىزدىڭ ەلباسىمىز دا سول رۋدان.  بىلەتىندەردىڭ ايتۋىنشا، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جەبەۋشىسى - قار بارىسى ەكەن. ول تەك بيىك تاۋلاردا، قارى قالىڭ جەرلەردە جۇرەدى. اق الا تەڭبىلدەرى بار قار بارىسىنىڭ 7-ءشى قىسقى  ازيا ويىندارىنىڭ سيمۆولى بولۋى تەگىن ەمەس شىعار. بالكىم، ارنايى بىرەۋلەر ءبىلىپ جاساعان، نەمەسە كەزدەيسوق سايكەستىك بولار...

بارىستىڭ بەينەسى ەلتاڭبالاردا، الىپتاردىڭ بەلدىگىندە تاعى باسقا بەدەلدى زاتتاردا ۇشىراسادى. ال ماعان، قار بارىسى - الاتاۋدىڭ باۋرايىندا ورنالاسقان الماتىنىڭ، قامىستى بالقاش كولىنىڭ جەكە بويتۇمار سيمۆولى ىسپەتتەس بولىپ كورىنەدى.

الايدا،  ورتالىق ازيا جۇرتى ادام ومىرىنە جولبارىس قاۋىپ توندىرەدى دەپ ەسەپتەگەن. الايدا ەجەلگى ۋاقىتتا ولار ادامدارمەن دوستاسىپ، بىرگە ءومىر ءسۇرىپ، قورعانىشى بولعان دەسەدى. 1883 جىلعى 27 اقپاندا ورتالىق ازيادا تۇركىستان وكرۋگى اسكەري شتابىنىڭ باستىعى تاشكەنت پەن چيناز اراسىندا پايدا بولعان وسى جىرتقىشتى جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا جويۋدى تاپسىرعان. وسى ماقساتتا ارنايى اسكەري ءبولىم ىسكە كىرىسكەن ەكەن.

دەگەنمەن، جىرتقىشتىڭ اتى - جىرتقىش. يسلام دىنىندە ءتىرى جانۋاردىڭ بەينەسىن زاتتىڭ بەتىنە بەينەلەۋگە تىيىم سالىنعان. الايدا سۋفيزمدىك ۇعىم بويىنشا جولبارىس بەينەسىن بەينەلەۋ وزىندىك ەرەكشە ۇعىم بولعان. سونداي-اق كەڭىنەن تارالعان. اسىرەسە، ورتالىق ازيادا جولبارىس بەينەسى كىلەمدەر مەن بارقىت سەكىلدى قىمبات ماتالاردا توقىلىپ، باعاسى دا ارتتىرىلعان. قازىرگى ۋاقىتتا دا يراندىق كىلەمدەر مەن ماتالاردا كوپ كەزدەسەدى. اسىرەسە، مەشىتتەرگە ادەمى كورىنىس بەرەتىن. وزبەكستاننىڭ سامارقاند قالاسىنداعى مەدرەسەدەن، ناقتى ايتقاندا رەگيستون الاڭىنداعى اتاقتى مەدرەسە عيماراتىنىڭ سىرتىندا ويۋلاپ سالىنعان جولبارىس بەينەسى ءالى دە ساقتاۋلى.

1906 جىلى تۇركىستاننىڭ اۋماعىندا جورتىپ جۇرگەن سوڭعى جولبارىستى كنياز گولتسين اتقان. حح-عاسىردىڭ 60-جىلدار ورتاسىندا وسى سوڭعى جولبارىستىڭ سۇلدەرى تاشكەنتتەگى تابيعات مۇراجايىنىڭ قۇندىلىعى بولىپ مۇراجاي ورتكە شالىنعانعا دەيىن ساقتالعان. تۇران جولبارىسىن  1958 جىلى امۋداريا اتىراۋىندا كورگەندەر بار ەكەن.

بىردە 2006 جىلعى مامىر ايىندا الماتىلىق سەرگەي ميحايلچەنكو بالقاش كولىنىڭ ماڭايىنا اڭ اۋلاۋعا شىققان. ءىز كەسۋ بارىسىندا كۇتپەگەن جەردەن جولبارىستىڭ شونجىكتەرىن كەزدەستىرىپ قالادى. سىرتىنان باقىلاپ، تيىسپەي ءوسۋىن كۇتەدى. سودان الگى جولبارىستى ىزدەپ ماۋسىم ايىندا تاعى دا بارادى. الايدا، قامىس اراسىندا ونىڭ ىزدەرى عانا قالىپتى. ماڭايداعى جەرگىلىكتى سيىر مەن قوي جاياتىن مالشىلار دا تەك ىزدەرىن كەزدەستىرگەنىن ايتادى. سول بويىمەن تەرەڭ نۋ قامىستىڭ اراسىنا سۇڭگىپ، بالاپاندارىن ادامداردان الىسقا اكەتىپ، جوعالىپ كەتكەن. ءۇشىنشى مارتە بارعان سەرگەي بۇل جولى دا ەشنارسە تاپپاپتى.

ال، 2007 جىلى الگى جولبارىستى ىزدەۋدى بەلگىلى قازاق گەولوگى، ءمۇسىنشى ءارى جازۋشى باقىتجان ءادىلوۆ جالعاستىرعان. 10 جىل بۇرىن ونىڭ قاتىسۋىمەن «تۇران جولبارىسىنىڭ سىڭسۋى» اتتى دەرەكتى ءفيلمى تۇسىرىلگەن ەدى. سول كەزدە بالقاش ماڭىنداعى جولبارىستاردىڭ تۇقىمى تۋرالى ماسەلە كوتەرىلگەن-ءدى.

مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، سوڭعى جولبارىس بۇل جەردە وتكەن عاسىردىڭ 30-جىلدارى بولعان دەسەدى. الايدا، عالىمدار مەن بالقاشتاعى جەرگىلىكتى اقساقالدار  قامىس اراسىنان جولبارىستىڭ داۋسى ەستىلگەنىن ايتادى.

قازىرگى ۋاقىتتا قازاقستاندا ارىستاننىڭ جوعى راس، بىراق جولبارىستىڭ سوڭعى داۋسىن ەستىگەننەن باسقا ونىڭ بار - جوعى بەلگىسىز قۇپيا كۇيىندە قالىپ وتىر.

بۇگىنگى كۇنى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى ءبىلىم جانە عىلىم، قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە قارجى مينيسترلىكتەرىمەن بىرلەسىپ، بالقاش وڭىرىندە جولبارىستى جەرسىندىرۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ۇسىنىس ەنگىزۋگە دايىندىق ۇستىندە.

اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بالقاش وڭىرىندە جولبارىستى جەرسىندىرۋ مۇمكىندىگى تۋرالى ماسەلەگە مۇددەلى ۇكىمەتتىك ورگاندارمەن بىرلەسە قارادى.  جولبارىستىڭ «تاڭسىق اسى» قابان مەن كەرمارالدىڭ ەتى.     19-عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن ۇلى دالادا جوسىعان  قۇلاندار مەن قاراقۇيرىقتار،   قاباندار مەن  جانە كەرمارالداردى  جولبارىستار جۋساتىپ سالعان كورىنەدى. سونداي-اق ىلە وزەنىنىڭ جايىلىمىندا جولبارىستىڭ قورەكتەنۋ راتسيونىندا ەلىكتەر دە ەلەۋلى ورىن الىپتى.

ەگەر ءبىر جولبارىسقا قۇلاندار، قاراقۇيرىقتار، ەلىكتەر جانە قاباندار شامامەن 300-500-دەن كەلسە، بۇل كورسەتكىش اتالعان جىرتقىشتىڭ قالىپتى   ومىر سۇرۋىنە جاعداي بار دەگەن ءسوز.

ال وسى ساراپتامانى شولىپ وتكەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ اقپاراتى بويىنشا، جولبارىس تۇقىمىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن «ازىق رەسۋرستارى»، جانە ولار مەكەندەيتىن جەرلەر ماڭىزدى كورسەتكىشتەر بولىپ تابىلادى. بالقاش وڭىرىندەگى ازىقتىق بازانىڭ شىنايى كورسەتكىشى قازىرگى كەزدە ايتارلىقتاي تومەن. بۇل تۇياقتى جانۋارلاردىڭ قونىستانۋ تىعىزدىعىن ۇلعايتۋ جونىندە ارنايى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋ قاجەتتىگىن تالاپ ەتەدى. مينيسترلىك  وسى شارالاردى ويداعىداي جۇزەگە اسىرعان جاعدايدا 3-4 جىلدان كەيىن جولبارىستى جەرسىندىرۋ ءۇشىن قاجەت قورشاۋلاردى ورنالاستىراتىن ورىندى انىقتاۋ جونىندە قادامدار جاساۋعا، بەيىمدەۋ ورتالىعىن جوبالاي باستاۋعا جانە باسقا دا ءىس-شارالاردى ورىنداۋعا بولادى ەكەن.

دەمەك، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە بارلىق كوزدەلگەن ءىس-شارالاردىڭ مەرزىمدەرى مەن قارجىلاندىرىلۋى بويىنشا ءتيىستى ەسەپ-قيساپتارمەن بالقاش وڭىرىنە جولبارىستى جەرسىندىرۋ جونىندە ۇزاق مەرزىمدى ارنايى باعدارلاما ازىرلەۋدى تاپسىرۋ قاجەت.

ازىرگە قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە قارجى مينيسترلىكتەرىنەن ۇسىنىستار تۇسكەن جوق.

بىراق، ەكى ورتادا جولبارىستاردى قازاق جەرىنە اكەلەرىن اكەلىپ الىپ، ارتىنان ءبىر شەنەۋنىكتىڭ قاقپانىنا تۇسە مە دەگەن قاۋىپ تە جوق ەمەس. ەكىنشى ءبىر پروبلەما، ول جىرتقىشتىڭ 1 جىلعى جەمتىگى - 300-400 قاراقۇيرىق نەمەسە كيىك. جولبارىستى  جەرسىندىرەمىز دەپ، بارىمىزدان ايرىلىپ قالمايمىز با، سول جاعى دا قيىنداۋ بولىپ تۇر. ول ءۇشىن جولبارىستىڭ جەمتىگىن 2-3 جىل دايىنداۋىمىز كەرەك. جولبارىس ءۇشىن قاراقۇيرىق پەن كيىك ءوسىرىپ، ءوسىمىن مولايتۋدى قولعا الامىز دەيدى اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى. بىراق بۇل ازىرگە تەك ۇسىنىس قانا.

«اباي-اقپارات»