ازىق-تۇلىكتىڭ الەم بويىنشا قىمباتتايتىنى، بارا-بارا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى تۋىندايتىنى تۋرالى سوڭعى بەس جىلدا اشىق ايتىلىپ ءجۇر.  ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن زەردەلەيتىن عالىمداردىڭ دەنى حالقى اشتىققا ۇشىرامايتىن مەملەكەتتەر - اگرارلىق دەرجاۆالار بولادى دەگەن بولجام جاساپ وتىر. وسىنداي كەزدە توسكەيدە مالى مىڭعىرعان، ميللياردتاعان توننا ساپاسى جوعارى استىق وندىرگەن كەشەگى قازاقستان كوزىڭىزدەن  بۇلبۇل ۇشقانداي كۇي كەشەسىز. ال دۇنيە جۇزىندە حالىق سانى قانشا وسسە دە، ءوز حالقىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە قينالمايتىن ەكى ەلدىڭ ءبىرى - كورشىمىز رەسەي (برازيليادان سوڭ) ەكەن.

قازاقستان قاي جاعىنان دا الەمدىك دەڭگەيگە ۇمتىلىپ وتىرعان سوڭ،  كەز كەلگەن ماسەلەنى الەمدىك دەڭگەيمەن سالىستىرماسقا امالىمىز جوق. سونىمەن، ءوز حالقىن اشتىققا ۇشىراتپايتىن رەسەيدەن وزگە ەلدەردە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى قانداي دەڭگەيدە؟

ازىق-تۇلىكتىڭ الەم بويىنشا قىمباتتايتىنى، بارا-بارا ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى تۋىندايتىنى تۋرالى سوڭعى بەس جىلدا اشىق ايتىلىپ ءجۇر.  ازىق-تۇلىك ماسەلەسىن زەردەلەيتىن عالىمداردىڭ دەنى حالقى اشتىققا ۇشىرامايتىن مەملەكەتتەر - اگرارلىق دەرجاۆالار بولادى دەگەن بولجام جاساپ وتىر. وسىنداي كەزدە توسكەيدە مالى مىڭعىرعان، ميللياردتاعان توننا ساپاسى جوعارى استىق وندىرگەن كەشەگى قازاقستان كوزىڭىزدەن  بۇلبۇل ۇشقانداي كۇي كەشەسىز. ال دۇنيە جۇزىندە حالىق سانى قانشا وسسە دە، ءوز حالقىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋگە قينالمايتىن ەكى ەلدىڭ ءبىرى - كورشىمىز رەسەي (برازيليادان سوڭ) ەكەن.

قازاقستان قاي جاعىنان دا الەمدىك دەڭگەيگە ۇمتىلىپ وتىرعان سوڭ،  كەز كەلگەن ماسەلەنى الەمدىك دەڭگەيمەن سالىستىرماسقا امالىمىز جوق. سونىمەن، ءوز حالقىن اشتىققا ۇشىراتپايتىن رەسەيدەن وزگە ەلدەردە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى قانداي دەڭگەيدە؟

ماسەلەن، وزىنەن ارتىلعان ازىق-تۇلىكتى سىرتقا ەكسپورتتايتىن ەلدەردىڭ قاتارىنا - اقش، كانادا، وڭتۇستىك افريكا رەسپۋب­ليكاسى، تايلاند، ەۋروپالىق وداقتىڭ كەيبىر ەلدەرى كىرەدى. ۆەنگريا، فينليانديا شاعىن ەل بولا تۇرا، ۇنەمى سىرتقا ازىق-تۇلىك شىعارادى. بۇلار ەكىنشى دەڭگەيدەگى توپقا جاتادى. ءۇشىنشى توپ - ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى ۇدايى ءتونىپ تۇرسا دا، ونى ەڭسەرە الاتىن ەلدەردەن تۇرادى. بۇلاردىڭ قاتارىنا، ماسەلەن، جاپونيا كىرەدى. ءوز قاجەتتىلىگىن ءوزى قامتاماسىز ەتۋگە مۇرشاسى ازەر جەتىپ وتىرعان ەلدەر قاتارىنا ءۇندىستان، قىتاي، وڭتۇستىك امەريكانىڭ كەيبىر ەلدەرى كىرىپ، بۇلار 4- توپتى قۇرايدى. 5-توپتاعى مىسىر، يندونەزيا، پاكىستان، فيليپپين سياقتى ەلدەر سۋ جانە جەر رەسۋرستارى جەتكىلىكتى بولا تۇرا، ءالسىن-ءالسىن ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنا دۋشار بولۋدا. 6-ورىندا جان باسىنا شاققاندا ۇنەمى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىن باسىنان كەشىرىپ وتىرعان ساحارانىڭ وڭ­تۇستىگىندەگى افريكا ەلدەرى تۇر. ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنان كوز اشپايتىن  گايتي، نەپال، سالۆادور سەكىلدى مەملەكەتتەر 7- توپقا جاتادى. ءبىر عاجابى، ءبىز نە كورشىمىز رەسەيدىڭ قاتارىندا، نە الەمدەگى جەتى توپتىڭ دا قاتارىندا جوقپىز. بىراق، بۇل - ءبىزدى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعى اينالىپ وتەدى دەگەن ءسوز ەمەس.

قازاقستانداعى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى­نىڭ دەڭگەيىن قالاي باعالاۋعا بولادى؟ عالىمدار: «ەگەر مەملەكەت 25 پايىز ازىق-تۇلىكتى سىرتتان الاتىن بولسا، ەلگە ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى ءتوندى دەۋگە بولادى»، - دەگەن بايلام جاسايدى. ال اۋىل شارۋا­شىلىعى مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، قازاقستان  ءسۇتتىڭ 40 پايىزعا جۋى­عىن،  ەتتىڭ 29 پايىزىن، كوكونىستىڭ 43 پايىزىن سىرتتان اكەلەدى. وسىدان كەيىن  ەلدەگى ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن بولجاي بەرىڭىز!  «ايتا- ايتا التايدى، جامال اپاي قارتايدى» دەگەندەي، توزعان اۋىلداردىڭ جاعدايىن ايتا-ايتا، ءتىلىمىز جاۋىر بوۋعا اينالدى. تاعى سول سوڭعى مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك،  ەلدەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنىڭ 80 پايىزى شيكىزات كۇيىندە قالادى ەكەن. نەگە؟  بىلىكتى ماماندار مەن ەكونو­ميستەردىڭ ايتۋى بويىنشا، اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسى سالاسىنداعى تەحنولوگيالىق مەشەۋلىك شيكىزاتتان دا­يىن ءونىم شىعارۋعا كەدەرگى بولۋدا. ونىڭ ءبارىن باس-باسىنا ساناپ ايتار بولساق - ۇزاق اڭگىمە... ال، ەڭ باستىسى،  تەحنو­لوگيالىق داعدارىستاردى باستان كەشىرگەن مەملەكەتتەر بىزگە دەيىن دە بولعان.

مۇنداي داعدارىستاردى باستان كە­شىرگەندەردىڭ تاجىريبەسى نە دەيدى؟ 70-80 جىلدارى  گەرمانيا، فرانتسيا، شۆەتسيا، اقش ەلدەرى  ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگىنە باعىتتالعان شارالاردىڭ ەڭ باستىسى رەتىندە فەرمەرلەردىڭ قۇقىعىن ەرەكشە قورعايتىن زاڭدار قابىلداعان بولاتىن. قازىرگى كەزدە اقش-تا ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ باعىتىندا اۋىل شارۋا­شىلىعىنا ارنالعان ونداعان باعدار­لاما بويىنشا جىل سايىن 35-40 ملرد دوللار بولىنەتىن كورىنەدى!

بىزدەگى  مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ءوندىرۋ دۇرىس جولعا قويىلسا،  ءىجو-ءنىڭ 40 پايىزىن قۇراي الادى. حالىقتى ازىق-تۇلىكپەن تولىق قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، ءتۇرلى ەگىستىك پەن مال شارۋاشىلىعى جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە كليماتتىق جاعداي وڭ اسەر بەرەدى. بۇل ءتىپتى  ەلدى ازىقپەن قامتاماسىز ەتىپ قانا قويماي، قازاق­ستاننىڭ اگرارلىق دەرجاۆا بولۋىنا نەگىز جاساي الاتىن كورىنەدى! (بۇل ەندى - ارمان!). ەكونوميستەر مەن مامانداردىڭ وسى پىكىرىن ەسكەرىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا جىل سايىن بولىنەتىن ميلليونداردى ويشا ەسەپتەسەڭىز، الەم ەلدەرى قاتارىندا اگرارلىق دەرجاۆا بولاتىن ۋاقىتىمىز جەتكەن سياقتى!  بىراق ءبىز ميلليونداردىڭ ديۆيدەند اكەلگەنىن كورگەن ەمەسپىز. نەگە؟ ونى ۇكىمەتتىڭ ءوزى دە بىلمەيدى. ءماسىموۆتىڭ ۇكىمەتى ميلليون-ميللياردتاردى باقىلاۋ مەن باعانى ىرىقتاندىرۋدى ۋىسىنان شىعارىپ العانى قاشان؟! وزگە ەلدەردە باعا زاڭسىز كوتەرىلسە، حالىق ۇكىمەتتەن باعانىڭ نەگە كوتەرىلگەنى تۋرالى ەسەپ بەرۋىن، بولماسا ۇكىمەتتىڭ دەرەۋ وتستاۆ­كاعا كەتۋىن تالاپ ەتەدى. سەبەبى،ازىق-تۇلىك قىمباتتاسا دا، ازىق-تۇلىك تاپشى بولسا دا، وعان ۇكىمەت كىنالى! بىراق بۇل زاڭدىلىق قازاقستانعا جۇرمەيدى!

بۇگىنگى كۇنى قازاقستاندا باعا نەگە شارىقتاپ بارا جاتقانىن قاراپايىم حالىق تۇگىلى، مەملەكەت باسىندا  بىلەتىن ادام جوق! ال بىراق باعانىڭ ءالى دە كوتەرىلەتىنىن ءبارى سەزىپ وتىر. بىزدەگى باعانىڭ وسۋىنە ەكى الاقانىن ىسقىلاپ، ەڭ الدىمەن ەكى جاقتاعى كورشىلەرىمىز بىردەي قۋانىپ وتىرعانىنا داۋ جوق.

ماسەلەن، قىتايدا 1 ليمون ءبىزدىڭ تەڭگەگە شاققاندا، 15 تەڭگە تۇرادى. قازاقستانعا كەلگەندە بۇل باعا «التىن وردادا» - 40-50 تەڭگە، «سارى-ارقا» بازارىندا - 50-60 تەڭگە، «كوكبازار» مەن  ءىرى سۋپەر­ماركەتتەردە 80-100 تەڭگە ارالى­عىندا بولادى. ءتىپتى شاعىن ماركەتتەردىڭ وزىندە 80 تەڭگەدەن تومەن باعاعا ليمون الا المايسىز! ەگەر جاقىن ارادا ليموننان ميلليون جاساعان ميلليونەرلەر پايدا بولسا، وعان ەش تاڭعالۋعا بولمايدى. كوكونىس اتاۋلىنىڭ باعاسىنا كەلسەك، قياردىڭ 1 كەلىسى 1000 تەڭگەگە جەتتى! ەتتىڭ باعاسى كوتەرمە ساۋدا نارىعىندا («التىن وردا»): 600 تەڭگە (قوي ەتى), 700 تەڭگە  (سيىر ەتى), 900 تەڭگە (جىلقى ەتى) بولسا، بۇل كورسەتكىش «التىن وردادان» شىعا سالا: قوي ەتى - 850-900 تەڭگە، سيىر ەتى - 800-850 تەڭگە، جىلقى ەتى - 1200, قازى - «كوكبازاردا» 1 كەلىسى 1700 تەڭگە بولىپ وزگەرىپ شىعا كەلەدى. سۋپەرماركەتتەردە قوي ەتىنىڭى 1كەلىسى -1100 تەڭگە، سيىر ەتى  1200 تەڭگەگە جەتىپ تۇر. جەرگىلىكتى اكىم­شىلىك، باسەكەلەستىكتى قورعاۋ اگەنتتىگى، قارجى پوليتسياسى، سالىق باسقارماسى كوتەرمە ساۋدا مەن بولشەك ساۋدا ارا­سىنداعى ايىرماشىلىقتى كەمىتۋگە (نارىق دۇرىس دامىعان جاعدايدا كوتەرمە ساۋدا مەن بولشەك ساۋدا اراسىنداعى ايىر­ماشىلىق 10 پايىزدان اسپاۋعا ءتيىس!) كۇش سالعان بولىپ جاتىر، ازىرگە مۇنان ەش ناتيجە شىعار ەمەس. جانە نارىقتا ورىن العان ۇردىسكە قاراساق، 10 پايىزدىق ايىرماشىلىق -  ازىرگە ءبىز قول جەتكىزەتىن كورسەتكىش ەمەس سياقتى. ايتالىق، الماتى قالاسى اكىمدىگى: «باعا شەكتەن شىعا كوتە­رىلگەنىن كورسەڭىز، حابارلاسىڭىزدار» دەپ مالىمدەدى. بۇل دا - شاراسىزدىقتى ءبىلدى­رەتىن ارەكەت. سەبەبى، كوتەرمە باعانىڭ ءوزىن قازىر قاداعالاۋ مۇمكىن بولماي وتىر. مۇنىڭ ۇستىنە، كوتەرمە ساۋدا باعاسىنان كەيىن، ءار بازارداعى باعالاردىڭ الا-قۇلا ەكەنى سونشا، ءتىپتى ولاردىڭ ءبارىن قاداعالاۋ دا مۇمكىن ەمەس ەكەنى ايدان انىق. وعان دالەل - باعانىڭ كۇن ساناپ ءوز بەتىنشە شارىقتاپ بارا جاتقانى...

ماسەلەن، ەتتىڭ باعاسى نەگە قىمباتتادى دەپ ويلايسىز؟ ساتۋشىلار، ارينە، ەت وندىرۋشىلەردى كىنالايدى، ەت وندىرۋشىلەر ءوز كەزەگىندە جەم-ءشوپتىڭ جەتىمسىزدىگىن، قىمبات ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. جانە ءبىر تاڭعالارلىعى، ەت ساپاسى قانداي ەكەنىنە قاراماستان، ەت ساتۋشىلار ءبارى بىردەي باعانى ۇستايدى! مەيلى، ول جاس مالدىڭ ەتى بولسىن، سەمىز بولسىن، ارىق بولسىن - باعا بىردەي! ءبىر كۇن بويى  ەت سورەلەرىن ارالاعاندا، كوزىمىز جەتكەن ءبىر شىندىق وسىنداي...

حالىقتىڭ ەڭ ءجيى تۇتىناتىن تاعى ءبىر تاعامى - ءسۇت ونىمدەرى. ءسۇت ونىمدەرىنىڭ كەيبىر ءتۇرى سوڭعى جارتى جىلدا عانا 100 پايىزعا دەيىن قىمباتتادى. كوكونىس اراسىنان  ەڭ ءجيى پايدالاناتىنىمىز - كارتوپ. ونىڭ باعاسى - 150-180 تەڭگەدەن تۇسپەي تۇر. كارتوپ پەن قاراقۇمىقتىڭ (1 كەلىسى - 350 تەڭگە!) كۇرت قىمباتتاعانىن ساۋداگەرلەردىڭ ءبارى كەدەندىك وداقتان كورەدى. بىلتىرعى جىلى رەسەيدە قۇرعاقشىلىق بولىپ، ءداندى داقىل مەن كوكونىستەن الىنعان ءونىم از بولدى. ەندى بۇل ونىمدەردىڭ قىمباتشىلىعىن قازاقستان جۇرتشىلىعى دا كورىپ وتىر. رەسەي قاراقۇمىق پەن كارتوپتىڭ باعاسىن كوتەرگەن سوڭ، ءبىزدىڭ وتاندىق كاسىپكەرلەر دە بۇل اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە دەگەن باعانى كوتەرۋگە ءماجبۇر بولدى. سەبەبى، بىزدە باعا رەسەيدەگىدەن تومەن بولسا، رەسەي ءبىزدىڭ ىشكى نارىقتاعى بۇل ونىمدەردى تىك كوتەرىپ، تۇگىن قويماي ساتىپ الىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان قايتكەندە دە، ىشكى نارىقتاعى ونىمنەن ايى­رىلىپ قالماس ءۇشىن، ءبىز دە باعانى كوتەرۋگە ءماجبۇرمىز.

و باستان تيىمدىلىگى كورىنبەگەن كەدەندىك وداقتىڭ پايداسىنان گورى زاردابىن ءا دەگەننەن-اق  قاراپايىم حالىق تارتىپ وتىرعانى ەشكىمدى سەلت ەتكىزەر ەمەس.  ءبىزدىڭ ەلدە «حالىق» دەگەن ءسوز - بۇل جەردە دە  قاشانعىداي ەكىنشى ورىنداعى ماسەلە! راس، قىمباتشىلىقتى قالاي توقتاتۋ تۋرالى حالىقتىڭ دا ءوز وي-پىكىرى بار. ماسەلەن، ولاردىڭ پىكىرىنشە، سىرتتان اكەلىنەتىن ازىق-تۇلىكتى قاتاڭ باقىلاۋعا الۋىمىز كەرەك. كەدەندەگى جەمقورلىقتىڭ تامىرىنا بالتا شابىلىپ، بازار مەن ساۋداگەرلەر اراسىنداعى دەلدالداردان ارىلۋعا ءتيىسپىز. وتاندىق كاسىپكەرلىكتىڭ وركەندەۋى - باعانى ىرىقتاندىراۋداعى باستى ماسەلە بولۋعا ءتيىس.

مىنە، سول كەزدە عانا كوتەرمە ساۋدا مەن بولشەك ساۋدا اراسىنداعى 10 پايىزدىق ايىرماشىلىققا قول جەتكىزە الادى ەكەنبىز. بىراق مۇنى ءبىزدىڭ بيلىك بىلمەيدى دەۋگە اۋزىڭىز بارمايدى، بىلسە دە، نەگە مۇنداي شارالاردى قولعا الماي وتىرعانى تاعى دا بەيمالىم!

ءسىرا، الەمدەگى ازىق-تۇلىك تۇتىنۋ تەڭسىزدىگى وسىندايدان تۋىندايتىن بولسا كەرەك.  ال مۇنان كەلىپ الەۋمەتتىك دۇمپۋلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورىن العانىن كوزىمىز كورىپ وتىر. ماسەلەن، 2008 جىلعى جاپپاي ەكونوميكالىق داعدارىس كەزىندە  40 ەلدە حالىقتىڭ تولقۋى ورىن الدى. قازىردىڭ وزىندە 36 ەلدى جەتكىلىكتى ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، جەدەل حالىقارالىق  كومەك قاجەت.

حالقى اشقۇرساق جاعدايعا دۋشار بولعان قىرعىز حالقى باكيەۆتى تاقتان تايدىردى. جۇمىسسىز، اشقۇرساق حالقى بار تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى توڭكەرىستەر كىم-كىمدى دە الاڭداتۋدا. ال كەز كەلگەن دەنى دۇرىس مەملەكەت ەڭ الدىمەن حالقىنىڭ توق بولۋىن قامتاماسىز ەتۋدى - ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنىڭ ماڭىزدى ءبىر تارماعى دەپ سانايدى.

ياعني حالىقتىڭ ءال-اۋقاتى - الەۋمەتتىك قانا ەمەس، ساياسي ستراتەگيالىق ءمانى بار جاعداي. ال مۇنىڭ استارىندا جاي عانا تابيعي فاكتور جاتقانى انىق: ادام جاراتىلىسىنان ىستىققا دا، سۋىققا دا شىدايدى، ال اشتىققا شىدامايدى.  قازاقتىڭ «ورازا، ناماز توقتىقتا» دەيتىنى تەگىن ەمەس.  امەريكا عالىمدارى ەندى از ۋاقىتتا ازىق-تۇلىك ماسەلەسى بارشا تۇيتكىلدىڭ الدىنا شىعاتىنىن ەسكەرتۋدە.

ياعني الەۋمەتتىك جاڭا دۇمپۋلەردىڭ ورىن الاتىنىنا ەش كۇمان جوق. «ەندەشە، - دەيدى امەريكاندىق عالىمدار، -  ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى نەگىزىندە حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ باسىمدىقتارىن قايتا قاراۋ قاجەت».

باتىستىڭ كومەيى نە دەپ بۇلكىلدەيتىنى بەلگىلى. بىراق ءبىر نارسە انىق -   ازىق-تۇلىك ماسەلەسى ۋشىققان ەلدە  الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق قانا ەمەس، ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ دا  بولمايتىنىن ساياساتكەرلەر مەن ساياساتتانۋشىلار عانا ەمەس، ەكونوميستەر مەن عالىمدار دا مويىنداۋ­دا...

ءبىزدىڭ انىقتاما

• 1945 جىلى 16 قازاندا كۆەبەكتە وتكەن بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمىنىڭ نەگىزى قالانىپ، وعان قاتىسۋشىلار «اشتىقسىز الەم قۇرۋعا كومەكتەسەمىز» دەگەن ۇراندى باسشىلىققا الدى. بۇۇ-نىڭ ازىق-تۇلىك جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ۇيىمىنىڭ باستاماسىمەن ريم دەكلاراتسياسىنا قاتىسۋشى ەلدەر 2015 جىلعا دەيىن اشتىق دەڭگەيىن ەكى ەسەگە دەيىن تومەندەتۋگە نيەت بىلدىرگەن بولاتىن.

***

• بۇۇ-نىڭ جانىنداعى «حالىقتار قورى» جەر تۇرعىندارىنىڭ 2050 جىلعا قاراي 7,8 ملرد ادامعا وسۋىنە وراي، كۇردەلەنۋى مۇمكىن ازىق-تۇلىك ماسەلەسىنە قاتىستى 61,2 ملرد دوللارعا باعالانعان ارنايى باعدارلاما ۇسىندى. ونىڭ ىشىنە اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمىن دامىتۋعا - 5 ملرد دوللار، ەگىستىك جەردى ساقتاۋعا - 24 ملرد دوللار، ورمانداردى قالپىنا كەلتىرۋگە 6,8 ملرد دوللار ءبولۋدى كوزدەپ وتىر.

گۇلميرا

تويبولدينا،

«D»

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 05 (88) 09 اقپان  2011 جىل.