قىتاي دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، ب.د.د. ءىىى مىڭجىلدىقتان باستاپ، ب.د.د. IV عاسىرعا دەيىن ورتالىق قىتايدىڭ سولتۇستىگى مەن باتىسىن الىپ جاتقان تاۋلى ايماقتى «جۋندي» حالقى مەكەندەگەن. «جۋنديلەردىڭ» سولتۇستىگىندەگى قۇرعاق دالادا «حۋن» (حوڭىر) حالقى، ال وڭتۇستىگى مەن شىعىسىنداعى تومەنگى القاپتاردا قىتايدىڭ ارعى بابالارى وتىردى. كۇن ساۋلەسى تۇسە بەرمەيتىن قالىڭ ورماندا، تۇماندى، تاۋلى ولكەدە مىڭداعان جىلدار بويى وتىرعاندىقتان جۋنديلەردىڭ ءتۇرى كوك كوزدى، قىزىل شاشتى بولىپ قالىپتاسقان. بارشا «تاۋ حالىقتارى» ءتارىزدى كەلبەتتەرى جۇندەس بولعان. وسى سەبەپتەن «حوڭىر» (حۋن) حالقى ولاردى «ءجۇندى» دەپ اتاعان. ياعني، تاۋ حالقى دالا حالقىن «حوڭىر» (حۋن) دەپ اتاسا، دالا حالقى تاۋ حالقىن «ءجۇندى» دەگەن.

تاۋلىق جۇندىلەردىڭ تومەندەگى القاپتاردا وتىرعان قىتايلاردى بيلەپ، توستەگەنى جايىندا ناقتى دەرەكتەر بار. قىتاي جىلنامالارىندا جۇندىلەردىڭ 13 تايپاسىنىڭ اتى اتالادى. شىڭجانداعى يۋەچجي تايپاسى دا ءجۇندى حالقىنان ەكەنىن ەسكەرسەك، وندا جۇندىلەر كەم دەگەندە 14 تايپالى حالىق ەكەنىن كورەمىز. قىتايدىڭ اتا-بابالارى ورتالىق قىتايعا العاش جەتكەندە ول جەر باتپاقتى قالىڭ نۋ ورماندى بولعانىن، وندا ءجۇندي حالىقىنىڭ ءارتۇرلى تايپالارى مەكەندەگەنىن تاريحي جازبالار ايعاقتايتىن فرانتسۋز تاريحشىسى مارسەل گرانە اتاپ وتەدى. جۇندىلەر تاۋدىڭ الىپ قۇسىنا سىيىنعان، ونى قازاق «تازقارا» دەپ اتايدى (پارسى-تاجىكشە «سيمرۋگ»، گرەكشە «گريفون»). جىلىنا ءبىر جۇمىرتقا عانا سالاتىن، باسىندا ءجۇنى جوق، قۇيرىعى ۇشكىر، بيىكتىگى ءبىر مەتردەن اساتىن، قاناتىنىڭ ۇزىندىعى 2 مەترگە دەيىن جازىلاتىن الىپ قۇس كوپشىلىگىمىزگە تانىس. تاۋدىڭ بيىك شىڭدارىن مەكەندەيتىن وسى قۇستى جۇندىلەر «ءتانى ءىرى» (ماعىناسى – «الىپ دەنەلى») دەپ اتادى، ءجۇندى-يۋەچجيلەردىڭ سول قۇستى ءتاڭىر تۇتقانىن گرەك دەرەكتەرى راستايدى. وسى «ءتانى ءىرى» قۇسقا تابىنۋ ءداستۇرى كەيىن «اسپان قۇدايى ءتاڭىرى» سەنىمىنە ۇلاسقان. جۇندىلەردىڭ اتا-مەكەنى بولعان تاۋدىڭ ءتاڭىر شىڭى دەپ اتالۋى سوزىمىزگە دالەل. ول تاۋدى تيان شيان ەتكەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي، ونىڭ قىتايشا ماعىناسى دا – «اسپان قۇدايىنىڭ تاۋى».

قازاقتا اراپتىق «ءدىن» ءسوزى ماعىناسىنا جاقىن وزىندىك «ءدىل» دەگەن ءسوز بار. قىتايلارمەن جاقىن ارالاسقان جۇندىلەردىڭ كەي تايپالارى وزدەرىن «ءدىللى» دەپ تە اتاعان ءتارىزدى (ياعني، «ءبىز قىتايلارعا قاراعاندا قالىپتاسقان ءدىنى بار حالىقپىز» دەگەن ماعىنادا). وسى سەبەپتەن بولار، قىتاي جازبالارى كەي جۇندىلەردى «دي» دەپ كورسەتەدى. جۇندىلەر ىقپالىمەن قىتايلار دا «ءتانىرى» سەنىمىنە كوشكەنىن جانە «ءتانىرى» اتاۋى «اسپان قۇدايى» دەگەن ماعىناعا يە بولعانىن اڭعارامىز. قىتايلار «ر» دىبىسى جوقتىعىنان «ءتانىرى» اتاۋىن «تيان» دەپ وزگەرتىپ قابىلداعان. ول – اتاۋدىڭ تاۋ قۇسىمەن بايلانىسى ۇزىلگەن زامان، سول سەبەپتەن قىتايلاردا ايداھار بەينەسى تاڭبا رەتىندە ساقتالىپ قالعان.

تاۋ قۇسىنا تابىنۋ ءداستۇرى شىڭجاندا وتىرعان يۋەچجي تايپاسىندا عانا ساقتالىپ قالدى. سولار نەگىزىن سالعان ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ تاڭباسى «تازقارا» بەينەسىندە (ونى كەيىن «قارعا» دەپ بۇرمالاعان قىتاي يمپەرياسى ساياساتى). قىتاي يمپەريا بولىپ كۇشەيگەن ب.د.د. ءىى عاسىردا تيان ء(تانىرى) سەنىمىنەن باس تارتىپ، بۋديزم مەن كونفۋتسياندىق سەنىمگە كوشكەنى ءمالىم. قىتايلار سانى كوپتىگىمەن جۇندىلەردىڭ كوبىن وزىنە ءسىڭدىرىپ جىبەردى، جۇندىلەردىڭ تەك تاۋداعى بولىگى ساقتالىپ امان قالعانىن كورەمىز. كەيىن قىتايلىق شاعىن كنيازدىكتەر بىرىگىپ يمپەرياعا اينالعاندا، قىتاي يمپەرياسى تاۋداعى ەرجۇرەك جۇندىلەردى جەڭىپ ەكىگە ىدىراتقانى،  جۇندىلەردى تاۋداعى بەرىك تاس قورعاندارىدا قۇتقارا الماعانى دەرەكتەردە ايتىلادى. قىتاي قورعاندارىنىڭ ەڭ ەسكى بولىگىندە وق اتاتىن تەسىكتەر قىتاي جاققا قاراپ تۇرعانى عالىمداردى تاڭداندىرعان، ونى قىتايلار «مەملەكەتتەگى حالىقتىڭ بۇلىگىنەن ساقتانۋ ءۇشىن جاسالعان» دەپ تۇسىندىرەدى. شىنىندا تاۋداعى قورعانداردى سالعان ءجۇندى حالقى، ولار كۇشەيە باستاعان قىتاي يمپەرياسىنان قورعانۋ ءۇشىن سول قورعانداردى سالعان، ونىڭ وق اتاتىن تەسىكتەرى تومەندە جاتقان قىتايلارعا باعىتتالۋى سول سەبەپتەن. كەيىن ب.د.د. 4-3 ع.ع. جۇندىلەر ەكىگە ىدىراپ جويىلىپ، ولاردىڭ جەرى قىتاي يمپەرياسىنا قوسىلعاندا، قىتاي مەن دالالىق حوڭىر (حۋن) حالقى جاقىن كورشى بولىپ قالدى. قىتايلار «ر» دىبىسى جوقتىعىنان «حوڭىر» حالقىن «حۋن» دەپ اتاپ كەتتى، ال حوڭىرلار بولسا سانى كوپ، ءارى بويلارى الاسا كورشىلەرىن «قۇرتتاي» دەپ اتاعان. «ر» دىبىسى جوق قىتايلار «قۇرتتاي» اتاۋىن «حىتاي» ەتىپ قابىلدادى، وسىلايشا قىتاي حالقى اتاۋى قالىپتاستى. حوڭىر حالقىدا كەيىن قىتايلار تاڭعان «حۋن» اتاۋىنا كوندىگىپ كەتكەنىن، ولاردىڭ ەۆروپانى تىتىرەتكەن ۇرپاقتارى «گۋنن» دەپ كورسەتىلەتىنى دالەلدەيدى (تەك «قوڭىراتى» دەگەن تايپاسى اتاۋىندا «قوڭىر» ءسوزى ساقتالدى، «قوڭىراتى» ماعىناسى «اتاۋى قوڭىر» دەگەنى). قىتاي يمپەرياسى حۋن (حوڭىر) حالقىنان قورعانۋ ءۇشىن تاۋلاردا جۇندىلەر تۇرعىزعان قورعانداردىڭ اراسىن قوسىپ كازىرگى ءبىز بىلەتىن «ۇلى قىتاي قورعانىن» تۇرعىزدى.

جەڭىلگەن جۇندىلەردىڭ ۇلكەن توبى ب.د.د. ءىىى عاسىردا باتىسقا، ورتا ازياعا كەتسە، ەكىنشى توبى سولتۇستىكتەگى قوڭىر حالقى (حۋن) ايماعىنا بارعان. ال ءۇشىنشى توبى سولتۇستىك شىعىستاعى «حۋ» تايپاسى ايماعىنا كەتكەن. جۇندىلەردىڭ ءوز وتانىندا قالعانى – شىڭجانداعى يۋەچجي تايپاسى مەن تيبەتتە وتىرعان جۇندىلەر. تيبەتتەگىلەرى كەيىن بۋدديزم ءدىنى ارقىلى تەگى قىتايلىق ەتنوستارعا ارالاسىپ، تيبەت ۇلتىن قالىپتاستىردى. قىتاي يمپەرياسى ايماعىندا قالعان جۇندىلەردە جەتى تايپادان قۇرالعان بايدى وداعى بارى كورسەتىلگەن. ولاردىڭ كوبى كەيىن قىتايلارعا ءسىڭىپ جويىلعانىمەن، ءبىر بولىگى ب.ز. I ع. ورتا ازياداعى ءۇيسۇن يمپەرياسىنا بارىپ قوسىلعان ءتارىزدى.

پارفيا پاتشالىعى قالاي پايدا بولدى؟

ەندى وسى جۇندىلەرگە جەكە-جەكە توقتالساق، قىتاي دەرەكتەرى «باتىسقا كەتتى» دەگەن جۇندىلەر ب.د.د. III عاسىردا ورتا ازيانى جاۋلاپ العان، ولاردى باستاۋشى «ارىن» دەگەن تايپا ەكەن. يران حالقى قازىرگى تۇركمەنستان ايماعىنداعى ساقتاردى «پارنى» (ماعىناسى – يرانشا «ارعى جاق») دەپ، ايماقتىڭ ءوزىن «پارفيە» دەپ اتاعانى بەلگىلى. وسى اتاۋدان سوڭ ول ايماقتا ورناعان مەملەكەت تاريحقا پارفيا دەپ ەندى، ال مەملەكەتتى ورناتقان تايپا قازىرگى شىڭجان ايماعىنان كەلگەنىن عالىمدار مويىندايدى.  ياعني قىتاي جازبالارى «ب.د.د. ءىىى عاسىردا باتىسقا كەتتى» دەگەن جۇندىلەر سول تۇستا ورتا ازيانى جاۋلاپ الىپ، پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان. كوپ ۇزاماي قازىرگى يران ايماعى مەن زاكاۆكازە دە وسى پاتشالىققا باعىندى.

گرەك-يران دەرەكتەرىنە سۇيەنگەن عالىمدار پارفيا بيلەۋشىلەرىن «ارانساك» نەمەسە «ارساك» ديناستياسى دەپ تانيدى. وسى ديناستيانىڭ زاكاۆكازەدەگى توبى «ارانشاح» جانە «ارشاكيدى» دەپ كورسەتىلەدى. ال قىتاي جازبالارىندا پارفيا پاتشالىعى «انسي پاتشالىعى» دەپ كەزدەسەدى. قىتاي دەرەكتەرى «ساق» حالقىن «سي» دەپ كورسەتەتىنىن جانە قىتايدا «ر» دىبىسى جوقتىعىن ەسكەرسەك، وندا «انسي» اتاۋى دۇرىسىندا «ارىنساق» بولادى. بۇل «ارانشاح، ارشاك، ارىنساك» اتاۋلارى پارفيانى بيلەگەن ارىن ديناستياسى ەكەنىن بايقاتادى. جۇندىلەر اۋەلى ورتا ازياداعى ساق حالقىن باعىندىرىپ پارفيا پاتشالىعىن ورناتتى، ال يران حالقى ورتاازيالىق تايپالاردى جاپپاي «ساك» دەپ اتايتىن. يران حالقى پارفيانى ورناتقان جۇنديلىك ارىن تايپاسىن ساك حالقىنان دەپ تۇسىنگەنىن، ولاردى سول سەبەپتى «ارانساك» دەپ اتاعانىن كورەمىز. ال وسى اتاۋ زاكاۆكازەدە «ارانشاك» بولىپ قالىپتاسقان.

پارفيا پاتشالىعى زامانىندا ورتاازيالىق ساقتاردىڭ البان مەن سىبان تايپالارى زاكاۆكازەگە بارىپ، ونداعى ارىس (اورس) تايپاسىمەن قاتار قونىستاندى. البان تايپاسىنىڭ كوپتىگىنەن زاكاۆكازە ءVى عاسىرعا دەيىن البانيا دەپ اتالدى جانە ولاردى بيلەگەن اران توبى ەكەنى دە بەلگىلى. البان تايپاسىنىڭ قىرىمدا وتىرعاندارى ح عاسىرداعى اراب جازبالارىندا «ساكالبا» (ساكالبان) دەپ كورسەتىلەدى جانە ەۋروپاعا اسىپ كەتكەندەرى قازىرگى البانيا مەملەكەتى حالقىن قالىپتاستىردى. ال سىبان تايپاسى ازاربايجان قۇرامىندا «شاحسەۆان» اتاۋىمەن ساقتالدى (ساقسىبان). ولاردىڭ ۇلكەن توبى سۆان اتاۋىمەن گرۋزيندەر قۇرامىنا كىرىكسە، ارمەنيادا سۆان دەگەن كول دە بار. ورتا ازيادا قالعان البان مەن سىبان تايپالارى قازاق حالقىندا البان مەن سۋان اتاۋىمەن ساقتالدى. كەيىن اراب ءارىپتى شەجىرەلەردى «كيريليتسالاعان» رەسەيلىكتەر «سىبان» اتاۋىن «سۋان» دەپ وزگەرتتى. دەگەنمەن نايمان مەن كەرەي تايپالارى قۇرامىندا قالعان سىبان رۋلارى "سىبان" اتاۋىن ساقتاپ قالدى.

زاكاۆكازەلىك البانيانى بيلەگەن «ارانشاك» (ارشاكيدى) ديناستياسى ءى عاسىردا بيلىكتەن ايرىلىپ، كىشى كاۆكاز تاۋىنا جاقىن شوعىرلانا باستاعان (حۇڭ حالقىنىڭ الان تايپاسى زاكاۆكازەنى جاۋلاعان زامان). وسىلايشا ولار وزدەرىنە باعىنىشتى ارىس، البان، سىبان رۋلارىنان بولاشاق ارميان حالقىن قالىپتاستىرا باستادى. ولار – ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ەجەلگى گرەك تىلىندە حريستياندىقتى قابىلداعان ەڭ العاشقى كاۆكازدىقتار. ارميانداردىڭ ەڭ العاشقى حريستياندىق جازبالارى «قىپشاق ءتىلدى» بولۋى ولاردىڭ ءوز ءتىلى تۇركىلىك بولعانىن ايعاقتايدى. ول كەزدە «ارىنشاك» اتاۋى «ارشاك»، ارىن اتاۋى «ار» بولىپ قىسقارعان، وسى سەبەپتەن وزدەرىن «ارمىن» دەپ اتاعان. كەيىن تىلدەرى ەجەلگى گرەكتىك شىركەۋ تىلىمەن وزگەرگەندە «ارمىن» اتاۋى «ارميان» بولىپ وزگەرگەن دەپ تۇجىرىمداعان ءجون. ارمياندار «ارشاكيدى» (ارشاك) ديناستياسىن ءوز پاتشالارى دەپ تانيدى، ولاردىڭ ءبىر-ءبىرىن «ارا» دەپ اتاۋى دا ارعى تەگى «ارىن» نەمەسە «ار» ەكەنىن اڭعارتادى. ارميان فاميليالارىنداعى «يان» جالعاۋى تۇركىلىك «دان، دەن، نان» جالعاۋلارىنىڭ وزگەرگەن نۇسقاسى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. ياعني حاچاتۋريان-قاشاتۇردان، بابايان-بابادان، دجيگارحانيان-جىعارحاننان بولىپ شىعادى. سول «اراندار» قالىپتاستىرعان  حريستياندىق ءداستۇر «اريانسكايا حريستيانستۆو» دەپ تانىلادى. وسى «اريانسكايا» اتاۋى دا ولاردىڭ شىن مانىندە «ارىن» دەگەن تايپا ەكەنىن دالەلدەي تۇسەدى.

ب.د.د. ءىى عاسىردا پارفيا پاتشالىعىنىڭ ورتا ازيا ايماعىن شىڭجاننان كەلگەن يۋەچجيلەر باسىپ الىپ، ول جەردە ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنادى (كۋشان پاتشالىعى). پارفيا پاتشالىعى نەگىزىنەن قازىرگى يران اۋماعىن عانا ساقتاپ قالدى، سوندىقتان يراندىقتار مەملەكەتتىڭ نەگىزگى حالقىنا اينالدى. پارفيانى بيلەگەن جۇندىلىك ديناستيا قول استىنداعى يران حالقىنا ءسىڭدى، ال يران حالقى مەملەكەتتىڭ «پارفيا» اتاۋى ىقپالىمەن «پارسى» دەپ اتالا باستادى. سونىمەن پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان ءجۇندى حالقى، ونى بيلەگەن ارىن تايپاسى دەگەن ورىندى.

«ديلين» دەگەن كىمدەر؟

حوڭىر (حۇڭ-حۋن) حالقىنىڭ ماڭىنا توپتاسقان جۇندىلەر – دەرەكتەردە «ديلين» نەمەسە «دينلين» دەپ كورسەتىلگەندەر. ولار قىتاي جازبالارىندا «دي» دەپ كەزدەسەدى. جوعارىدا قىتايلار تيان ء(تانىرى) سەنىمىن جۇندىلەردەن قابىلداعانى، جۇندىلەردىڭ كەي تايپالارى وزدەرىن «ءدىللى» ء(دىن يەسى) دەپ اتاعانى جانە قىتايلار سول جۇندىلەردى «دي» دەپ اتاپ كەتكەنى جايلى  ويىمىزدى ايتتىق. حۋن يمپەرياسى قۇرامىنا ەنگەن ديلين (دينلين) حالقى – سول دي-جۇندىلەر. قىتاي دەرەكتەرى دە ديليندىكتەر ورتالىق قىتايداعى ادامدارشا تابىناتىنىن باياندايدى. ياعني ولار تيان ء(تانىرى) سەنىمىن ۇستاناتىن قىتايلار سياقتى ءمىناجات ەتكەن. وسى دەرەك ءبىزدىڭ تۇجىرىم دۇرىس ەكەنىن بايقاتادى. حۇڭ (حۋن) حالقىنا ءتانىرى سەنىمىن تاراتقان سول ديلين-جۇندىلەر.

ديليندىك تايپالار تىزىمىندە «حەگۋ» دەپ كورسەتىلگەنىن عالىمدار «قىرعى» تايپاسى دەپ تانيدى. ال ونداعى «ۋحۋ» دەپ كورسەتىلەتىنى «ۋاق» تايپاسى دەگەن ورىندى. ديلليندەر V-ءVى عاسىرلارداعى قۇجاتتاردا «دەلە» («تەلە») جانە «تەلەۋت» اتاۋلارىمەن كەزدەسەدى. ول كەزدە جۋجاندار تەلە-تەلەۋت حالقىن اسكەر رەتىندە قولدانعانى بەلگىلى. گۋنن يمپەرياسى ايماعىنداعى ۋتيگۋر، ونوگۋر، كۋتريگۋر دەگەندەر قىرعى تايپاسىنىڭ رۋلارى ءتارىزدى. ديلين حالقىنىڭ قىرعى («حەگۋ») تايپاسىنان قىرعىز، باشقىر جانە حاكاس ۇلتتارى قالىپتاستى. التايلىق تۇركىتىلدى ۇلتتاردىڭ كوبى سول ديلين (تەلە-تەلەۋت) حالقى تايپالارىنان قالىپتاسقان. ديلين (تەلە-تەلەۋت) حالقىنىڭ ۋاق («ۋحۋ») تايپاسى قازاق حالقى قۇرامىندا ساقتالدى، تەلە-تەلەۋت حالقىنىڭ ۇلكەن توبى «تولەگەتاي» اتاۋىمەن نايمان تايپاسى قۇرامىنا ەنگەن.

ياعني، ءجۇندى حالقىنىڭ سولتۇستىك وڭىرگە كەتكەندەرى تاريحتا ديللين جانە تەلە-تەلەۋت دەپ كورسەتىلەدى. ولار ءسىبىر مەن التايداعى تۇركىلىك ۇلتتاردى قالىپتاستىرعان، كەي بولىگى قازاق حالقى قۇرامىندا ساقتالعان.  

كورەي مەن ارىننىڭ قانداي بايلانىسى بار؟

شىعىستاعى حۋ حالقى وتىرعان ايماققا كەتكەن جۇندىلەردى دە باستاعان ارىن تايپاسى. الدىمەن حۋ حالقىنا ازداپ توقتالا كەتەيىك، حۋ مەن حوڭىر (حۋن) حالىقتارى كورشىلەس وتىردى. شىعىسىنداعى ايلاكەر كورشىسىنە «قۋ» اتاۋىن بەرگەن حوڭىر (حۋن) حالقى بولۋى مۇمكىن. قىتاي اڭىزدارىندا ەجەلگى سيا ەلىنىڭ سولتۇستىككە كەتكەندەرى بولعانى ايتىلادى. سولتۇستىككە كەتكەن سيا ەلى ونداعى حۋ حالقىمەن ارالاسىپ، سيانبي حالقىن قالىپتاستىردى. حۋ حالقىنىڭ ءوزى ول زاماندا دۋنحۋ («شىعىس حۋ») دەپ اتالاتىن. لەۆ گۋميلەۆ قىتاي دەرەكتەرى سيانبي مەن دۋنحۋلار ءوزارا تۋىس ەكەنىن دالەلدەيتىنىن جازادى. دۋنحۋ ۇرپاقتارى كورەي مەن جاپون ۇلتتارى دەپ بىلەمىز، ال سيانبي ۇرپاقتارى قازىرگى حالحا-ماڭعولدار ەكەنى ءمالىم. كورەي، جاپون، ماڭعول تىلدەرى ءوزارا وتە جاقىن ەكەنى جانە ولاردىڭ تىلدىك قورىنىڭ ۇلكەن بولىگىن قىتاي سوزدەرى قۇرايتىنى ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى نىقتايدى.

سيانبي حالقى 500 جىلداي حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى قۇرامىندا بولدى. قازىرگى ماڭعول تىلىندە كەزدەسەتىن «قازاقى» سوزدەر – سول زاماندا سيانبيلەر تىلىنە ەنگەن حۇڭ (حۋن) سوزدەرى. ماڭعول تىلىندەگى قازاق سوزدەرى ماڭعول مەن قازاقتىڭ تۋىستىعىن دالەلدەمەيدى، ول سوزدەر سيانبيلەردى 500 جىل بيلەپ-توستەگەن حۋن حالقى قازىرگى قازاقتار ەكەنىن دالەلدەيدى.

قىتاي جازباسى «جۇندىلەردىڭ ءبىر بولىگى ب.د.د. ءىىى عاسىردا حۋ حالقىنا بارىپ قوسىلدى» دەپ كورسەتەدى. سول حۋ حالقىنا بارىپ قوسىلعان جۇندىلەر 300 جىلدا «بەس تايپالىق جەكە ەل» قالىپتاستىرعان. ويتكەنى ب.ز. ءى عاسىرىندا قازىرگى مانجۋريانىڭ شىعىسىندا كوگۋريو دەگەن «بەس تايپا وداعى» تاريح ساحىناسىنا شىقتى. ونىڭ دۇرىس اتاۋى «حۋارە» دەپ بىلەمىز، بيلەۋشىلەرى ارىن تايپاسى بولعاندىقتان ولار «حۋارە» دەپ اتالعان («حۋ-ارىن»، ياعني «حۋ» مەن «ارىن» اتاۋىنان). كورەيا تاريحىندا ولار «كوگۋريو» جانە «حۋكوگۋريو» اتاۋلارىمەن كورسەتىلەدى، «حۋارە» اتاۋى كورەياداعى جەرگىلىكتى ەتنوستار تىلىندە «كوگۋريو» بولىپ وزگەرۋى مۇمكىن. قىتاي دەرەكتەرى بەس تايپالى كوگۋريو (حۋارە) وداعى ءىى عاسىردا قازىرگى سولتۇستىك كورەيا اۋماعىن جاۋلاپ العانىن جانە كەيىن ارى قاراي وڭتۇستىككە ءوز ىقپالىن جۇرگىزە باستاعانىن كورسەتەدى. كەيىننەن ءىح عاسىردا كوگۋريو اتاۋى «كوريو» بولىپ وزگەرىپ ورنىقتى، وسىلايشا كورەيا اتاۋى قالىپتاسىپ، ول ايماق حالقى كورەي دەپ اتالىپ كەتتى. قىتاي جازبالارىمەن ساقتالعان دەرەكتەر بەس تايپالى كوگۋريو (حۋارە) وداعى ادامدارى ءىرى دەنەلى، قارۋلى بولاتىنىن، مەملەكەتتىك جۇيەسى مەن مادەنيەتى سيانبيلەردەن اناعۇرلىم جوعارى ەكەنىن، كيىمدەرى جىبەك پەن التىننان توقىلاتىنىن، قارۋ-جاراقتارى قىتاي مەن حۇڭداردان (حۋن) كەم تۇسپەيتىنىن باياندايدى. وسى قۇجات ول مەملەكەتتى ورناتقانداردىڭ ارعى تەگى ەجەلدە قىتاي حالقىن بيلەپ-توستەگەن ەرجۇرەك جۇندىلەردەن ەكەنىن بايقاتادى. كورەي تىلىندە از كەزدەسپەيتىن «قازاقى» سوزدەر «بەس تايپالى كوگۋريو-حۋارە ەلىن» قالىپتاستىرعان جۇندىلىك ارىن تايپاسىنان دەپ بىلەمىز.

ارىن تايپاسى مەن جاپوندار

جۇندىلىك ارىن تايپاسىنىڭ قازىرگى جاپونياعا جاقىن ايماققا ورنىققاندارى «اين» ۇلتىن  قالىپتاستىرعان. ارىن اتاۋى «ر» دىبىسى جوق قىتاي ىقپالىمەن «اين» بولىپ وزگەرگەن (جاپون مەن كورەي ۇلتتارىنا قىتايلىقتار كوپ سىڭگەندىكتەن، ولاردىڭ سوزدىك قورىنىڭ 40 پايىزى قىتاي سوزدەرى بولىپ تابىلادى). اين-ارىندار «ايدالاداعى ارالداردى»، ياعني «جاپاندا جاتقان ارالداردى» مەكەندەيتىن حالىقتى «جاپان ادامدارى» نەمەسە «جاپاندار» دەپ اتاعانى، وسى اتاۋمەن «جاپون» ۇلتىنىڭ اتاۋى قالىپتاسقانى بايقالادى.

ەرتەدەگى اين ادامدارىنىڭ بەتى جۇندەس بولعانىن جاپون جىلنامالارى باياندايدى. وسى دەرەكتەر ايندار ءجۇندى حالقىنىڭ ارىن تايپاسىنان قالىپتاسقانىن اڭعارتادى. اين حالقى جاپوندارعا ءسىڭىپ ءوز تىلدەرىن تولىق جوعالتقان، ولاردىڭ ارعى تەگى بەلگىسىز سانالادى.  دەگەنمەن جاپون تىلىندەگى «قازاقى بەلگىلەر» سولاردان ەنگەن دەسەك، قاتەلەسپەگەن بولار ەدىك. سول ايماقتاعى «ساحالينسك» اتاۋى دۇرىسىندا «ساحالىق» (ساحا تايپاسى، ياعني ياكۋت تايپاسى وتىرعان ايماق), «كۋريلسك» اتاۋى «قۇرلىق»، ال «كامچاتكا» اتاۋى، دۇرىسىندا «كامشات» (كامشات اڭى مەكەندەيتىن ارالدار) بولعان. قالاي بولعاندا دا جاپون، كورەي جانە ماڭعول تىلدەرىنىڭ ءوزارا جاقىن تۋىستىعى ولاردىڭ ارعى تەگى حۋ حالقىنان تارايتىنىن دالەلدەيدى، ال ولاردىڭ تىلدەرىندە كەزدەسەتىن «قازاقى» سوزدەر ەجەلگى جۋنديلەر ء(جۇندى) مەن حۋنداردان (حۇڭ) ەنگەنى تۇسىنىكتى.

ال امۋر وزەنى ايماعىنا بارعان جۇندىلىك ارىن تايپاسى حۇڭ (حۋن) حالقىنا ءسىڭىسىپ «ارحۇڭ» دەپ اتالىپ كەتكەنىن ونداعى وزەننىڭ «ارحۋن» دەگەن اتاۋىنان بايقاۋعا بولادى. سول ارحۇڭ (ارحۋن) تايپاسى حۇڭ (حۋن) يمپەرياسى جويىلعان ءى عاسىردا حۇڭ حالقىمەن بىرگە باتىسقا ىعىسىپ، قازىرگى قازاقستانعا ورنىققان جانە قازاقتىڭ بۇگىنگى ارعىن تايپاسى سولار ەكەنى تۇسىنىكتى. ولاردىڭ سول زاماندا سولتۇستىك كاۆكازعا بارىپ ورنىققاندارىنان قالعان بەلگىلەر – كاۆكازداعى ارگۋن وزەنى مەن ارگۋن-كالا اتاۋى.

داعىستانداعى تۇركىتىلدى دارعىن ۇلتى دا سولاردان قالىپتاسقان دەر ەدىم. داعىستان اتاۋى «تاعىستان» دەگەننەن قالىپتاسقان («جابايى دىنسىزدەر ەلى» دەگەن ماعىنادا), ولاي اتاعان حريستيان ءدىندى قۇمىقتار بولۋى مۇمكىن. حريستياندار وزگە دىندىلەردى ءاۋ باستا «تاعى، جابايى» دەپ اتاعان ء(حى عاسىرعا دەيىن قۇمىقتار حريستيان ءدىندى بولعانىن جانە قازىرگى ازاربايجان جەرىن مەكەندەگەنىن اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي جازعان). حريستيان قۇمىقتار سولتۇستىك كاۆكازداعى ارقۇڭ تايپاسىن «تاعى ارعىن» دەپ اتادى، وسى اتاۋ كەيىن «دارعىن» بولىپ ورنىقتى دەۋ ورىندى.

ۆەنگرياعا ءىح عاسىردا بارعان ماجارلار دا كاۆكاز ماڭىنان قونىس اۋدارعانى بەلگىلى، ال ماجار رۋى ارعىن مەن قىپشاقتا قاتار بار. ۆەنگرياعا بارعان ماجارلار قىپشاق تايپاسىنان ەمەس، ارعىن تايپاسىنان بولاتىن. پارفيا پاتشالىعىن ورناتقان ارىن تايپاسى مەن حۇڭ (حۋن) حالقىنا ءسىڭىسىپ كەتكەن ارىن-ارحۇڭ تايپاسى ارعى تەگىندە ءبىر تايپا، ول – ءجۇندى حالقىنان بولعان بيلەۋشى تايپا. دەمەك اتاقتى پارفيا پاتشالىعىن ورناتىپ بيلەگەندەر ارعىن تايپاسى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

قىتاي دەرەكتەرى «چي-دي» دەپ كورسەتكەن ءجۇندى رۋى قازاقتىڭ «شەكتى» تايپاسى دەگەن ورىندى. ال توحارستان كنيازدىگىن ورناتقان تاز تايپاسى يۋەچجي ەلىنەن، ياعني ولار دا ءجۇندى حالقىنان بولادى. ارعىن تايپاسى قۇرامىنداعى تاز، شەكتى، شاقشاق رۋلارى سول ەجەلدە امۋر ايماعىنا كەتكەن جۇندىلەر قۇرامىندا ارىن تايپاسىمەن قاتار تاز، شەكتى، شاقشاق تايپالارى دا بولعانىن كورسەتەدى (بيلەۋشى ارىن تايپاسى بولعاندىقتان ورتاق اتاۋلارى ارقۇڭ بولىپ قالىپتاسقان).   

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz