قۇرمەتتى وقىرمان!

بۇل ماقالانى ايتقالي ەرمان اتتى ولكەتانۋشى پورتالىمىزدىڭ ەلەكتروندى پوچتاسىنا جىبەرگەن ەكەن. جالپى، قازاقتا حاندار، بيلەر، باتىرلار تاقىرىبىنا كەلگەندە اقيقات پەن شىنايى كوزقاراستى ىسىرىپ تاستاپ، تەك رۋشىلدىقپەن سىڭارەزۋلەپ كەتەتىنىمىز بار. بۇل رەتتە دۇرىسى: باردى - بار، جوقتى - جوق دەپ ايتۋ. ارينە، شىندىق پىكىر الۋاندىعى بولعان جەردە عانا توبە كورسەتەدى. اۆتورعا قارسى ايتىلار ءۋاج بولسا، ونى دا پورتال بەتىندە جاريالايتىن بولامىز!

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى

كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىر تۇلعاسىنىڭ قازاق تاريحىنان الار ورنى تۋرالى پىكىرلەر ورتاق ءبىر ارناعا ءالى توعىسپاي كەلەدى. ول قانداي پىكىرلەر. ءبىرىنشى – رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا ءوز ەركىمەن كىرۋى ارقىلى قازاقتاردى جويىلۋدان ساقتاپ قالعان كەمەڭگەر ساياساتكەر، كورەگەن ستراتەگ. ەكىنشى – رەسەيدىڭ بوداندىق قامىتىن ءوز ەركىمەن موينىنا كيگەن ۇلت ساتقىنى، جەكە مۇددەسىن مەملەكەت مۇددەسىنەن جوعارى قويعان جىكشىل (سەپاراتيست). ۇلتىمىزدىڭ ەگەمەندىكتەن ايىرىلۋ ماسەلەسىن قاۋزاپ جۇرگەن زەرتتەۋشى رەتىندە وسى ماسەلەگە ءۇن قوسۋدى ازاماتتىق پارىزىمىزعا بالادىق.

وسىعان بايلانىستى، ەڭ اۋەلى بايانىمىزعا تىكەلەي قاتىستى ەسكەرتپەلەرگە كەلەيىك. العاشقىسى، بوداندىق (پوددانستۆو) – قۋاتتى ەلدىڭ اتىنان ءبىرتۇتاس باسقارۋدى جۇزەگە اسىراتىن بيلەۋشىگە (مونارحقا) مويىنسۇنۋ، وعان باسىبايلى تيەسىلى بولۋ دەگەندى بىلدىرەتىن ۇعىم. كلاسسيكالىق انىقتامالاردىڭ تۇجىرىمى بۇل.

كەلەسى ەسكەرتپە ابىلقايىردىڭ رەسەيدىڭ بوداندىعىن قابىلداۋ فاكتىسىن جوققا شىعارۋشىلار تۋرالى. سوڭعى جىلدارى كورىنىپ جۇرگەن بۇل كوزقاراستاعىلار حاننىڭ ورىس بيلىگىنە انت بەرگەنىن جوققا شىعارىپ، ونى دالەلدەيتىن ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ راستىعىنا سەنبەيدى. ولار تەك قانا حاننىڭ قولباسشىلىق دارىنىن دارىپتەپ، جەڭىستەرىن جالاۋلاتۋدى قالايدى. ءبىز ولاردىڭ نەگىزسىز ۇستانىمدارىنا ءارى قاراي توقتالىپ جاتپايمىز.

سوڭعىسى، ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا پايدالانىلعان ماتەريالدار قوعامعا جاقسى تانىس ءارى ىزدەگەنگە قولجەتىمدى بولعاندىقتان ماتىندە ولارعا سىلتەمە جاساۋدى ارتىق سانادىق.

ەندى نەگىزگى تاقىرىپ بويىنشا وي-پايىمدارىمىزدى ورتاعا سالايىق. يمپەريالىق پيعىل-سانادان ادا مەملەكەتتەردىڭ دەنى ىرگەلەس ەلدەرمەن تاتۋ-ءتاتتى تۇرۋعا مۇددەلىلىك تانىتاتىنى الەمنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنىڭ شىندىعى. وسىلاي بولعان، جالعاسا دا بەرمەك. قازاق حاندىعىنىڭ دا كۇش الىپ كەلە جاتقان كورشى رەسەيمەن ىنتىماقتاستىق ورناتۋعا نەمەسە ءوز دامۋىنىڭ بۇرالاڭدى بەلەستەرىندە وداقتاسۋعا ۇمتىلىپ وتىرعانىن الەمدىك تاجىريبەگە تولىق ساي كەلەتىن قارىم-قاتىناس دەپ قابىلداۋىمىز قاجەت.

1729-1730 جىلدارى كىشى جانە ورتا ءجۇز جەرلەرىنە رەسەي بوداندىعىنا تۇسكەن ەدىل قالماقتارى مەن باشقۇرتتاردىڭ شابۋىلدارى جيىلەپ كەتتى. وسىناۋ سىندارلى ءسات قانداي وقيعالاردىڭ سەبەپ-سالدارىنان تۋىندادى دەگەن سۇراققا: رەسەيدىڭ يمپەريالىق ساياساتىنىڭ سەبەبىنەن جانە كىشى ءجۇزدىڭ حانى ابىلقايىردىڭ اعا حان لاۋازىمىنا جوسىقسىز قول سوزۋى سالدارىنان دەگەن جاۋاپ الامىز.

ەندى اتالعان ەكى جايتقا قىسقاشا توقتالايىق. يمپەرياسىنا جاڭا تابيعي بايلىقتار كەنىشى مەن مول ماتەريالدىق رەسۋرستار كوزىن ىزدەگەن ءبىرىنشى پەتر XVIII عاسىردىڭ باسىندا نازارىن شىعىسقا اۋدارا باستادى. ول جاققا بارار قولايلى مارشرۋتتارعا بارلاۋ جۇرگىزۋ ماقساتىندا: 1717 جىلدىڭ كوكتەمىندە كاسپي تەڭىزىنەن حيۋاعا دەيىن، 1715 جىلى شىلدە ايىندا وڭتۇستىك سىبىردەن بۇحاراعا دەيىن ەكسپەديتسيالار جاساقتاعانىن، 1716 جىلى ومبى، 1718 جىلى سەمەي، 1720 جىلى پاۆلودار مەن وسكەمەن اسكەري بەكىنىستەرىن سالدىرعانىن بۇگىندە بىلمەيتىن ادام سيرەك.

يمپەريا ستارتەگياسىنىڭ سول كەزەڭدە ايقىندالعان كوكجيەكتەرىنە توقتالاتىن بولساق. قازاقستان تەرريتورياسى حيۋا، بۇحار، اۋعانستان، قىتاي، ءۇندىستان سىندى ەلدەرگە اپاراتىن بىردەن ءبىر التىن كوپىر سانالدى. سوندىقتان، ازيا قۇرلىعىنا قاراي تەرەڭدەگەن يمپەريا ارمياسىنىڭ تۋ سىرتىنان قازاقتار سوققى جاساماۋى ءۇشىن ورىس بيلىگى وتارشىلاردى كوپتەپ قونىستاندىرىپ، قازاق جەرىنىڭ ءۇستى مەن استىنىڭ بايلىقتارىن ءوز ماقساتتارىنا ەسەپسىز پايدالانۋدى، سونىمەن قاتار ورىس وركەنيەتى قازانىندا قايناتۋ ارقىلى بايىرعى حالىقتىڭ رۋحانياتىن وزگەرتۋدى كوزدەدى. ابىلقايىردىڭ قانشا كورەگەن بولسا دا، يمپەريانىڭ ۇزاقمەرزىمدى ستراتەگياسىنان دا، ونىڭ جاي-جاپسارىنان دا بەيحابار بولعانى انىق.

قازاقتىڭ اعا حانى سىرداقۇلى قايىپ حان (ەسىم حاننىڭ نەمەرەسى) 1718 جىلى قايتىس بولعان سوڭ ورنىنا ءاز تاۋكە حاننىڭ (ول جاڭگىر ەسىمحانۇلىنىڭ بالاسى ەدى) ۇلى بولات سايلانادى. سول تۇستا قازاق اسكەرىنىڭ باس ساردارى رەتىندە جوڭعارلارعا قارسى شايقاستاردى تابىستى باسقارعان ابىلقايىر ابدوللاۇلىنىڭ (1710 جىلدان كىشى ءجۇز حانى) حالىق اراسىنداعى بەدەلى نىعايا تۇسەدى. بالقاش كولىنىڭ ماڭايىندا 1729 جىلى جوڭعارلارمەن بولعان ءبىر ۇرىستا بولات حان قازا تاۋىپ، ورنىنا بالاسى ابىلمامبەت قولدانىستاعى ەرەجەگە ساي حان سايلانادى. اعا حان تاعىنا ۇمىتكەر ابىلقايىردىڭ كانديداتۋراسى بيلەر كەڭەسى تاراپىنان قولداۋ تاپپايدى. سەبەبى ول، ءاز-جانىبەكتەن تارايتىن قازاق سۇلتاندارىنىڭ كىشى بۋىنى – وسەكە سۇلتاننىڭ ۇرپاعى ەدى.

قازاق حالقىنا زاڭدى جولمەن اعا حان بولا المايتىنىن انىق تۇسىنگەن ابىلقايىر ءبىرتۇتاس قازاق اسكەرىنەن كىشى ءجۇز قولىن ءبولىپ اكەتىپ، ەندىگى جەردە مۇراتىنا رەسەيگە بودان بولۋ جولىمەن جەتۋدى ويلاستىرادى. بىرلىگى بۇزىلعان ەلگە ىرگەلەس ورنالاسقان رەسەي بوداندارى قاۋىپ توندىرە باستادى. اتالعان ماسەلەگە ارنالىپ 1730 جىلى مامىر ايىندا وتكىزىلگەن كىشى جانە ورتا ءجۇز قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىندا ابىلقايىرعا رەسەي وكىمەتىمەن كەلىسىمگە كەلۋ تاپسىرىلدى. الايدا حان ءوز وكىلەتتىلىگى شەڭبەرىنەن اسىپ، رەسەي پاتشايىمىنا بودان بولۋ تۋرالى جاسىرىن تۇردە ءوتىنىش ءتۇسىردى. ءوتىنىشى، كوپ كەشىكپەي، قابىلداندى دا. كوپشىلىككە توسىن بولعان وسى قادامى ارقىلى ول پاتشا وكىمەتىنىڭ سەنىمىنە كىرۋدى ويلادى. ءسويتىپ قانا جىمىسقى جوسپارلارىن (اعا حان بولۋ; حاندىق بيلىكتى ۇرپاعىنا ميراس ەتۋ) جۇزەگە اسىرا الاتىنىنا سەندى. ءبىر ايدان انىق اقيقات – كىشى جانە ورتا ءجۇز ستارشىندارىنىڭ باسىم بولىگى ونىڭ رەسەيمەن تىعىز جاقىنداسۋ ساياساتىن قولداعان جوق. اشىق قارسى شىقتى.

ابىلقايىر جاقتاستارى مەن رەسەي وكىمەتىنىڭ بوداندىق تۋرالى تۇسىنىگى ەكى بولەك بولعانىن ۋاقىت كورسەتتى. حانمەن بىرگە انت قابىلداعان سۇلتاندار مەن ستارشىندار بوداندىقتى رەسمي قۇجاتتالعان: ءوز جەرلەرى تۇسىنداعى ورىس شەكاراسىن قورعاۋ; ءوز جەرلەرى ۇستىنەن وتەتىن ورىس كوپەستەرىنىڭ كەرۋەندەرىن قورعاۋ; پاتشا وكىمەتىنىڭ تالابى بويىنشا اسكەرگە ادام بەرۋ; اڭ تەرىسىنەن الىم تولەۋ سىندى شارتتاردى ورىنداۋمەن عانا شەكتەلەدى دەپ ءتۇسىندى، ال باسقا بارلىق جاعدايلاردا ءىس-قيمىلدارىنىڭ شەكتەلمەي، دەربەس بولىپ قالاتىنىنا شەك كەلتىرمەدى. ارينە، بۇلارى بوس قيال ەدى.

كەرىسىنشە، رەسەي بيلىگى انت قابىلداعانداردى يمپەريانىڭ قۇرامىنداعى حالىقتارمەن جاقىنداسۋعا تۇبەگەيلى بەتبۇرعان جاڭا بوداندار دەپ ەسەپتەدى. جانە ولار مەكەندەگەن ايماقتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ اجىراماس بولىگى ساناپ، جاڭا اكىمشىلىك باسقارۋ جۇيەسىن ەندىرۋدى قولعا الدى. بوداندىققا قول قويۋ كەزەڭىنەن باستالعان وتارلاۋ ساياساتى XIX عاسىردىڭ باس كەزىنە دەيىن مىسىقتابانداپ جۇرگىزىلىپ، وڭ ناتيجەسىن بەرگەن سوڭ كىشى جۇزدە جانە ورتا جۇزدە حاندىق بيلىك جويىلىپ، XIX عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن تىكەلەي ايماقتىق اكىمشىلىك باسقارۋ ەلەمەنتتەرى باتىل ەنگىزىلدى. قازاق دالاسىن رەسەيدىڭ ساياسي-قۇقتىق جۇيەسىنە بەيىمدەۋ 1867 جىلى تولىقتاي اياقتالدى. قازاق جەرلەرىن وتارلاۋ ۇدەرىسىندە رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ باشقۇرتتار مەن قالماقتاردى وتارلاۋدان جيناقتاعان تاجىريبەسىن كەڭىنەن پايدالانعانى تاريحي شىندىق.

ماقالا تاقىرىبىن اشۋ ماقساتىندا قازاقتىڭ بوداندىق تاريحى تۋرالى سوۆەتتىك  ميفتەردىڭ كەيبىرىنە بايلانىستى ويلارىمىزدى ورتاعا سالايىق. ومىرشەڭدىگىن جويماي كەلە جاتقان تەزيستىڭ ءبىرى - «XVIII عاسىردىڭ 20 جىلدارىنىڭ اياق كەزەڭىندە كىشى ءجۇز قازاقتارىنا جوڭعارلار، ەدىل قالماقتارى، ورالدىق كازاكتار، باشقۇرتتار، تۇرىكمەندەر، بۇحارلىقتار، حيۋالىقتار، قاراقالپاقتار قاۋىپ ءتوندىردى» - دەگەن مازمۇندا ايتىلادى.

سول كەزەڭدەگى ورىس دەرەكتەرىندە ابىلقايىردىڭ جوڭعارلارمەن جانە ەدىل قالماقتارىمەن تاتۋلىقتا تۇرعانى، ال باشقۇرتتارمەن قىرعي-قاباق بولعانى ايتىلادى. ويتكەنى: جوڭعارلار ابىلقايىر باستاعان قازاقتىڭ ءبىرتۇتاس ارمياسىنىڭ سۇراپىل سوققىلارىنان ءالى ەسىن جيا قويماعان بولاتىن. جوڭعاريا تسين يمپەرياسىمەن بەيبىت كەلىسىمگە كەلىپ، تىلىن بەكىتىپ العان سوڭ 1739-1742 جىلدار ارالىعىندا ورتا ءجۇز جەرىنە ءۇش دۇركىن جورىق جاسادى.

تۇرىكمەندەر، بۇحارلىقتار، حيۋالىقتار، قاراقالپاقتارعا كەلەتىن بولساق، بۇلار قازاقپەن ەجەلدەن ەتەنە ارالاسقان ءتۇبى ءبىر، ءدىنى ورتاق تۇركى حالىقتارى. جوعارىدا اتالعان حالىقتاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ءبىرتۇتاس قازاقتىڭ سانى كوپ بولدى. ابىلقايىردىڭ اعا حان تاعىنا تالاسۋى ءۇش ءجۇزدىڭ بىرلىگىن بۇزسا، ونىڭ بوداندىققا قادامى كىشى ءجۇزدى ەكىگە ايىردى. سونىڭ سالدارىنان حان مەن ونىڭ جاقتاستارىنىڭ (شامامەن قازاق حالقىنىڭ 15-20 پايىزدايى) كىشى جۇزدە ازشىلىققا اينالعانى تاريحي ناقتىلىق. مۇنىڭ بارلىعىن جاقسى ءبىلىپ، بەلسەندى قيمىلعا كوشكەن سىرتقى جاۋلاردىڭ، ونىڭ قول استىنداعى ەل باسىنا «بولىنگەندى ءبورى جەيدى، جارىلعاندى جاۋ جەيدى» دەگەن زامان تۋدىرا باستاۋى زاڭدى قۇبىلىس.

ابىلقايىردىڭ بوداندىققا باستاعان قادامىن كەيبىر تاريحشىلاردىڭ «بوداندىققا قول قويۋ-سول تۇس ءۇشىن قازاق تاريحىنداعى ەڭ ۇلى شەشىم ەدى. ونسىز قازاق حالقىنىڭ بولۋ-بولماۋى بەلگىسىز ەدى» دەپ باعالاۋى، قوعام ساناسىندا كومەسكىلەنە باستاعان بۇرىنعى سوۆەتتىك-كەڭەستىك ءميفتى قايتا جاڭعىرتۋعا باعىتتالعان ارەكەتتەر قاتارىنا جاتادى. ەل ىشىنە ىرىتكى سالعان حان ءحالىنىڭ مۇشكىلدىگىن بۇكىل قازاق حالقىنا تەلۋ، ونى سۋرەتتەگەندە جالقىنى جالپىلاۋ ءادىسىن قولدانۋ -  تۇبەگەيلى قاتە.

تاعى ايتارىمىز: «قازاق حالقىنىڭ بولۋ-بولماۋى بەلگىسىز بولسا»، ياعني قازاق قۇلدىراعان حالىق بولسا، وندا ور قالاسىنان 1000 كيلومەتردەي جەردەن ء(بىر-ەكى ايلىق جول) ارال بەكىنىسىن (1847 ج.) سالۋ ءۇشىن ورىستار نەلىكتەن ارادا 112 جىل جىبەردى؟ جەلدەي ەسىپ بىرەر جىلدا جەتپەدى مە؟ شىمكەنت قالاسىن نەگە 1865 جىلى عانا الدى؟ كەدەرگى كەلتىرگەندەر كىمدەر سوندا؟ جاۋاپ بىرەۋ – 130 جىلدان استام ۋاقىت رەسەي ەكسپانسياسىنا توسقاۋىل بولىپ جولىندا تۇرعان، اتامەكەنى ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىسقان ءبىزدىڭ بابالارىمىز. بيلىكتەگىلەر بوجىراعانمەن، رۋحى توزعىنداماعان حالىق سىندارلى ساتتەردە ءوز اراسىنان كوشباسشى تۇلعالارىن كوپتەپ شىعارىپ وتىردى. ولاردىڭ ارقايسىسى ءوز جەرىنە قورعان بولۋى، ازاتتىققا دەگەن ۇمتىلىسى ارقىلى ەلدىڭ نامىسىن بەرمەدى، ۇلتتىق رۋحىمىزدىڭ ومىرشەڭدىگىن پاش ەتتى.

تاريحتىڭ تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرۋعا جاتپايتىن ناقتىلىق ەكەنى بارشاعا ايان. دەسەدە بوداندىق قامىتىن كيمەگەندە ەلىمىز وركەنيەت ورىسىنەن تىس قالار ەدى دەگەن تۇجىرىمعا كەلىسە المايمىز. ويتكەنى، ەۋرازيا كىندىگى جانە توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان قازاق جەرى - اۋماعىندا توعىسقان بىرنەشە الەمدىك وركەنيەتتەردىڭ مۇراگەرى، ۇلى دالا ەلى. كەرتارتپا وي يەلەرى بوداندىقتى ۇلتىمىزدى الەمدىك وركەنيەتكە باستاعان جالعىز ءارى بىردەن-ءبىر جول بولدى دەپ سەندىرۋدە. ءىس جۇزىندە سولاي كورىنگەنمەن ورىس رۋحانياتىنىڭ ءوزى الەمدىك ءبىلىم مەن عىلىم سالاسىندا شوقتىعى بيىك ەۋروپادان نارلەنگەن بولاتىن. وسى سەبەپتەن دە بۇگىندە الەمدىك وزىق ءبىلىم مەن عىلىمعا ەشبىر جاساندى كەدەرگىسىز، تىكەلەي قول جەتكىزۋ ماقساتىندا قازاق ءتىلىن لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ، بالالاردى مەكتەپ قابىرعاسىندا اعىلشىنشاعا ۇيرەتۋ سىندى شارالارىمىزدىڭ تاريحي قيسىنى تەرەڭ. ەلباسىمىز ن.ءا. نازارباەۆ جاريالاعان «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋ تۇپتەپ كەلگەندە حالقىمىزدىڭ كەزىندە ساناسىنا كۇشتەپ سىڭىرىلگەن شاعىن ۇلتقا ءتان كۇيرەۋىك پسيحولوگيادان ارىلىپ، الەمدىك وركەنيەتتىڭ بەل بالاسىنداي - جاسامپاز ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرىلۋىنە قىزمەت ەتەدى.

«... باتىس جانە سولتۇستىك تەرريتوريالار پروبلەمالارىنىڭ جاريا تۇردە قازاقتىڭ پايداسىنا شەشىلۋى ابىلقايىر مەن ونىڭ جاقىن دوستارى بولعان بەلگىلى باتىرلاردىڭ ەڭ باستى ساياسي تابىستارى...» دەگەن تەزيس تە سىن كوتەرمەيدى.

ابىلقايىرعا تاۋەلسىز شەشىم قابىلداۋعا قابىلەتتى بيلەۋشى رەتىندە ىشكى جانە سىرتقى قارسىلاستارىنا ءوزىن تانىتۋ وتە قاجەت بولدى. 1738 جىلى باشقۇرتتاردىڭ وتارشىلارعا قارسى باس كوتەرۋى بەلەڭ العان تۇستا ول ورىنبور ەكسپەديتسياسىنىڭ باسشىسى ۆ.ن. تاتيششەۆتىڭ رۇقساتىمەن كوتەرىلىستى قاتاڭ باسىپ-جانشىدى. حان 1743-1746 جىلدار ارالىعىندا كورشى كوشپەلىلەر مەن قالماقتارعا جانە ورىس سەلولارىنا وقتىن-وقتىن شابۋىل ۇيىمداستىردى. اقيقاتىنا جۇگىنسەك، ول وسىلايشا بۇلقىنعان سايىن ءوز ەركىمەن تاڭداعان بوداندىقتىڭ شىلبىرى (ورىس بيلىگىنىڭ قارسى ارەكەتتەرى) موينىن قىسا ءتۇستى. وتارشىل تاراپ حاننىڭ تىنىسىن بىرتىندەپ تارىلتا وتىرا، ءوز بيلىگىنە تولىقتاي باعىندىردى.

ابىلقايىر، كەيبىرەۋلەر ايتقانداي، كەمەڭگەر ساياساتكەر بولسا، كۇشتىنىڭ قاشاندا ءوز مۇددەسىنە سايكەس كەلگەن جاعدايدا عانا السىزبەن ساناساتىن تاكتيكاسىن جاقسى ءبىلۋى ءتيىس ەدى عوي. ءسوزىمىز جالاڭ بولماس ءۇشىن ويىمىزدى ءارى قاراي جالعاستىرايىق.

ءبىرىنشى، بوداندىق شارتتارىن ورىنداۋعا مىندەتتەمە العان ابىلقايىر پاتشا ۇكىمەتىنەن ور وزەنىنىڭ جايىق وزەنىنە قۇيار تۇسىنان قارسىلاستارىنان قورعانۋعا ارنالعان بەكىنىس سالىپ بەرۋدى ءوتىندى. وسىنى كۇتىپ وتىرعان ولار 1735 جىلى 15 تامىزدا ورىنبور بەكىنىسىنىڭ (1739 جىلدان ور بەكىنىسى) نەگىزىن قالادى. 1742 جىلى ساقمار جانە جايىق وزەندەرىنىڭ قيىلىسىندا جاڭا بەكىنىس تۇرعىزىلىپ، ورىنبور اتالدى. جاڭا بەكىنىس قازاق دالاسىن وتارلاۋدىڭ ستراتەگيالىق ورتالىعىنا اينالدى. قازاق بيلەۋشىلەرىمەن ءىس-ارەكەتكە جاۋاپتى بيلىك ورگانى اۋەل باستا ورىنبور ەكسپەديتسياسى، كەيىن ورىنبور شەكارالىق كوميسسياسى دەپ اتالدى. ەندى رەسەيدىڭ ورتالىق بيلىك ورگاندارىنا تىكەلەي شىعۋ قۇقىنان ايرىلعان قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى بارلىق سۇراقتارىن اتالعان شەكارالىق اكىمشىلىكپەن شەشۋى ءتيىس بولدى. بۇرىن رەسەي بيلىگى وكىلدەرىنىڭ حان ستاۆكاسىنا كەلىپ وتكىزەتىن انت قابىلداۋ ءراسىمىن دە ورىنبوردا وتكىزۋ مىندەتتەلدى.

ەڭ ماڭىزدىسى، ابىلقايىردىڭ ورىنبورعا وردامدى تىكسەم دەگەن جوسپارى ورىندالمادى. مەملەكەت باسشىسى دەڭگەيىندەگى قازاق حاندارى رەسەيدىڭ كوپ گەنەرالىنىڭ نەمەسە گۋبەرناتورىنىڭ بىرىنە كىرىپتار بولىپ قالدى. بوداندىق زارداپتارىن سۋرەتتەۋگە وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى.

پاتشا ۇكىمەتى مۇنىمەن شەكتەلمەي، 1734 جىلى قازاقتاردىڭ جايىقتىڭ وڭ جاعىنا كوشىپ-قونۋىنا قاتاڭ تيىم سالىپ، وزەننىڭ جوعارى جانە ورتا اعىستارىنا بەكىنىستەر سالۋعا قىزۋ كىرىستى. 1742 جىلى قازاقتاردىڭ جايىق وزەنىنە، ونىڭ بويىنداعى بەكىنىستەرگە جاقىن كەلۋىنە قاتاڭ تيىم سالدى. بۇرىن ەدىلدەن ايرىلعان قازاقتار وسىنىڭ سالدارىنان ورىنبور وڭىرىندەگى جەرلەرىنە قونىستانۋعا زار بولىپ قالدى. ىرگەلەس سارىتاۋ، سامار، سەلەبە، قورعان، ومبى، ت.ب. جەرلەر دە زامانىندا  الاشقا اتاقونىس بولاتىن.

ەكىنشى، رەسەي يمپەرياسىنىڭ اكىمشىلىك رەسۋرستارىن پايدالانىپ ءۇش ءجۇزدىڭ قازاقتارى مەن كورشى كوشپەلىلەردى وزىنە باعىندىرۋعا ۇمىتتەنگەن ابىلقايىر حان رەسەيگە بوداندىق يدەياسىن ارىپتەستەرى اراسىندا ۋاعىزداۋ، ناسيحاتتاۋ ءىسىن بەلسەندى ءارى تاباندى جۇرگىزدى. ال، رەسەي شەنەۋنىكتەرى دىتتەگەن ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن ۇگىتتەۋ، سىي-سياپات جاساۋ، ورىس قالالارىنا كىرۋگە جانە ساۋدا جاساۋعا قولايلى جاعداي تۋدىرۋعا كەپىلدىك بەرۋ، قورقىتۋ-ۇركىتۋ، دۇشپاندارىن ايداپ سالۋ سىندى امالداردى كەڭىنەن قولداندى. وسىناۋ بىرلەسكەن جۇمىستار ناتيجەسىز بولعان جوق. مۇنى بايقاۋ ءۇشىن ابىلقايىر ۇيىمداستىرۋعا ات سالىسقان رەسەي بيلىگىنە انت بەرۋ راسىمدەرىنە قىسقاشا توقتالساق تا جەتكىلىكتى.

1731 جىلعى 10 قازاندا ابىلقايىر باستاعان 13 رۋدىڭ باتىر-بيلەرى (بارلىعى 29 ادام) ىرعىز بەن تورعاي وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى مايتوبە شاتقالىندا انت قابىلدادى. ال، كىشى جۇزدە 30 شاقتى رۋ-تايپا بارى بەلگىلى. ابىلقايىر ورتا ءجۇز حانى سامەكەنى دە انت بەرۋگە كوندىردى. وسى جەردە دە، كەيىن دە انت بەرۋ راسىمدەرى بۇكىلحالىقتىق سيپات الماعانىنا نازار اۋدارعانىمىز ابزال.

رەسەي بيلىگى ابىلقايىر حان باستاعان كىشى ءجۇز، ورتا ءجۇز ستارشىندارىنان ادالدىق تۋرالى ءتۇرلى سەبەپتەرمەن قايتالاپ انت الىپ وتىرعان. 1738 جىلعى 3 تامىزدا رەسەيگە باعىنۋعا انت بەرگەن 56 ادامنىڭ 28-ءى كىشى ءجۇزدىڭ 10 رۋىنان بولعان: ون ەكى اتا بايۇلىنىڭ 4 رۋىنان 10 ادام، جەتىرۋدىڭ 4 رۋىنان 16 ادام، شومەكەيدىڭ ءتورت رۋىنان 1 ادام، كەتەنىڭ 3 رۋىنان 1 ادام. ءالىمنىڭ التى رۋىنان مۇلدەم بولماعان.

ەل باسىنداعى سىندارلى ءساتتى جاقسى پايدالانعان ابىلقايىردىڭ ۇگىتىمەن 1740 جىلى تامىز ايىندا ابىلقايىردىڭ ۇلدارى نۇرالى، ەرالى سۇلتاندار باستاعان 180-گە جۋىق كىشى ءجۇز وكىلدەرى، ابىلمامبەت حان مەن ابىلاي سۇلتان باستاعان ورتا ءجۇز وكىلدەرى ورىنبوردا گەنەرال-لەيتەنانت ۆ. ۋرۋسوۆقا انت بەرەدى.

1742 جىلى تامىز ايىندا ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ رەسەي تاعىنا وتىرۋىنا بايلانىستى ورىنبور كوميسسياسىنىڭ باسشىسى ي.ي. نەپليۋەۆ ۇيىمداستىرعان قايتالاپ انت بەرۋ راسىمىنە ۇلى ءجۇزدىڭ 1 رۋىنان - 4 ادام، ورتا ءجۇزدىڭ 17 رۋىنان - 141 ادام، كىشى ءجۇزدىڭ 3 رۋىنان - 34 ادام قاتىسقان. ابىلقايىردىڭ ۇگىتىمەن قاراقالپاقتار 1742 جىلى انت قابىلدادى.

قازاق دالاسىنا مىقتاپ ورنىعىپ العان وتارشىل بيلىك حاندار مەن سۇلتانداردى ۋاقىت وتكەن سايىن ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن شەنەۋنىكتەرگە اينالدىردى. رۋ-تايپا باسشىلارىنىڭ كەيبىرەۋلەرى قول استىنداعى جۇرتتىڭ تىرلىگىن ساقتاۋ باعىتىندا وتارشىلار دارگەيىنە مويىنسۇنۋعا ءماجبۇر بولسا، ەندى بىرەۋلەرى جان-جاقتان انتالاعان ءتۇرلى باسقىنشىلارمەن ءوز بەتىنشە ارپالىستى. وسى ورايدا، بوداندىققا بەلسەندى قارسىلىق ءبىلدىرۋى سەبەپتى ەڭبەكتەرى ەلەنبەي، ءالى كولەڭكەدە قالىپ جۇرگەن: باتىر سۇلتان قايىپۇلى،  باراق سۇلتان تۇرسىنحانۇلى، كەنجە ابىز، قاراباي اتالىق، كوشىم قوجا، بايبەك بي، بايمۇرات بي، سىرلىباي بي، جولاي جاساۋىل، شىبىنتاي بي، ءبابي بي، جادىك بي، تىلەمىس بي، المان بي، باتجان بي، تۇما بي، ەسمامبەت بي، وتەعۇل بي، بايجان بي، مالىباي بي، بورانباي بي، قالۋباي بي، جاڭبىرشى بي، قاراباس بي، تۇتتىباي بي، قاراتوقا بي، كوشەباي بي، داۋلەت بي، سارتاي باتىر، وتەپ باتىر، اقشا باتىر، تاتتىمبەت باتىر، دادىك باتىر، سىرىمبەت باتىر، مىرزاكەلدى باتىر، جالتىر باتىر سىندى يگى جاقسىلارىمىزدى اتاي كەتكىم كەلەدى. بۇلاردىڭ اراسىندا ۇلىقتالعانى نەكەن-ساياق. ۇلت مۇددەسىنە بار عۇمىرىن سارپ ەتكەن باتىر بابالارىمىزدىڭ جارقىن ىستەرىن ناسيحاتتاۋ، ەسىمدەرىن تاريح شاڭىنان ارشىپ قاتارعا قوسۋ قاستەرلى پارىزىمىز.

ءۇشىنشى، ابىلقايىردىڭ پاتشا ۇكىمەتىنە قويعان حاندىق بيلىگىن ۇرپاعىنا ميراس ەتۋ تالابى عانا زاڭدى مارەسىنە جەتتى. ول ولتىرىلگەن سوڭ ورنىنا كىشى ءجۇزدىڭ بىرقاتار رۋ-تايپا باسشىلارى ۇلكەن ۇلى نۇرالىنى حان سايلادى. سايلاۋ ناتيجەسى ورىس پاتشايىمى ەليزاۆەتا پەتروۆنانىڭ جارلىعىمەن 1749 جىلى بەكىتىلدى. بۇل شەشىم قازاقستاننىڭ جانە ونىڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ ساياسي-قۇقىقتىق مارتەبەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتتى، انىعىنا كەلسەك، حان تاعىنا وتىرعىزۋ تەتىگى رەسەي اكىمشىلىگىنىڭ  قۇزىرەتىنە ءوتتى. ۇلت تاعدىرىنا بۇدان ارتىق قاستاندىقتى ويلاپ تابۋ قيىن.

وتارلىق جۇيەنىڭ جىمىسقى ارەكەتىنە اشىق قارسى شىققان ارالدىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جاعالاۋى مەن سىر بويىنداعى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ باسشىلارى 1748 جىلعى 15 قازاندا قايىپۇلى باتىر سۇلتاندى وزدەرىنە حان كوتەرەدى. ول XVIII عاسىردىڭ 20 جىلدارى وتكەن ۇلت تاريحىنداعى تاعدىرشەشتى قازاق-جوڭعار سوعىستارىندا (بۇلانتى، بىلەۋتى، اڭىراقاي سىندى شايقاستاردا) ەرەكشە قولباسشىلىق قابىلەتى جانە جەكە باسىنىڭ باتىرلىعىنىڭ ارقاسىندا حالىق قۇرمەتىنە بولەنگەن تۇلعا. جاتجۇرتتىقتاردان تاۋەلسىز بولۋ ساياساتىن قاستەرلى ۇستانىمىنا اينالدىرعان باتىر حان اينالاسىنداعى ەلدەرمەن بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتۋعا ۇمتىلدى.

ءالى كۇنگە بوداندىقتىڭ يگىلىگىن ايتىپ تاۋىسا المايتىن اعايىندار كەزدەسەدى ارامىزدا. وتارلاۋشىلار «جاقسىلىق» جاساعاندا (وقىتقاندا، ءتىلىن ۇيرەتكەندە، رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتارىن سىڭىرگەندە، الەۋمەتتىك قورعاعاندا) وزدەرىنىڭ ساياساتىن قاپىسىز جۇرگىزەتىن قىزمەتكەرلەر، قوعام ساناسىنا ىقپال ەتۋشى زيالىلار، پايدالانعانعا كونبىس ادامدار تاربيەلەۋدى ماقسات تۇتقانىن ەستەن شىعارماعانىمىز ءجون. قالاي قىلعاندا دا ازات ۇلت  ەتۋ مۇددەسىن كوزدەمەگەنى انىق. ستراتەگيالىق ەسەپتەرى اقتالدى ما، جوق پا ول ەندى بولەك اڭگىمە.

ءوز تاراپىمىزدان بوداندىقتىڭ زاردابىن قازاق ۇلتىنداي تارتقان ۇلت جوق دەسەك، شىندىقتان الىستاي قويماسپىز. قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە كەرەعار جۇرگىزىلگەن: مۇجىقتاردى ورنالاستىرۋ; ۇجىمداستىرۋ; ناۋبەت-زوبالاڭ; جەر اۋدارىلعان ۇلتتار مەن ۇلىستاردى قونىستاندىرۋ; باس بوستاندىعىنان ايرىلعاندار جازاسىن وتەيتىن لاگەرلەر اشۋ; تىڭ يگەرۋ سياقتى ساياسي ناۋقاندار مەن ۇدەرىستەردەن، سونىمەن قاتار اشارشىلىقتار زۇلماتى مەن تاۋقىمەتى، ۇركىنشىلىك پەن بوسقىنشىلىق سالدارىنان، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر، ازاماتتىق جانە دۇنيەجۇزىلىك سوعىستار ناتيجەسىندە بىرنەشە ميلليون قانداستارىمىزدان ايرىلىپ، ءوز جەرىمىزدە ازشىلىققا اينالدىق. 1931-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق سالدارىنان 2 ميلليون 300 مىڭ ادام، ياعني حالقىمىزدىڭ 40-پايىزدان استامىنىڭ كوز جۇمۋى، 1959 جىلعى ساناق قورىتىندىسى بويىنشا قازاقتىڭ ۇلەسى ءوز جەرىندە 30-پايىزعا دا جەتپەۋى، انا ءتىلىمىزدىڭ قۇلدىراۋدىڭ سوڭعى شەگىنە تاقالۋى - جوعارىدا ايتىلعانداردىڭ ناقتى مىسالدارى. بوداندىق كەزەڭى جانە ينتەرناتسيوناليزم ءداۋىرىنىڭ حالقىمىزعا كورسەتكەن "جۇماعىنىڭ" ناتيجەسى - وسى. بۇل تۇرعىدا ءبىز اق پاتشاعا ادالدىققا العاشقى انت بەرگەندەردىڭ ءرولىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ورەسكەل قادامدارىن قايتالاماس ءۇشىن. ەلىم، جەرىم دەپ جۇرەگى سوققان ارداقتى پەرزەنتتەرىمىزدىڭ جارقىن ىستەرىنەن تاعىلىم الۋ ءۇشىن. قازاق ەلى ماڭگىلىك بولۋ ءۇشىن!

جوعارىدا زەردەلەنگەن ماتەريالدار، ايتىلعان وي-پىكىرلەر نەگىزىندە قورىتىپ ايتارىمىز:

1. وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ ورتاسىنان باستاپ تاريح عىلىمىندا رەسەيدىڭ قازاق جەرلەرىنە جۇرگىزگەن وتارلاۋ ساياساتىنىڭ تەرىس جاقتارىن ولاردىڭ پروگرەسسيۆتى سالدارىمەن اقتاۋعا باسىمدىق بەرىلە باستاسا، 50-جىلداردىڭ باسىندا پايدا بولعان قازاقستاننىڭ رەسەيگە قوسىلۋىنىڭ ەركىن سيپاتتا جۇزەگە اسقانى تۋرالى ميف بىرنەشە ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىلدى. 1980 جىلداردىڭ اياق كەزىنەن بۇل تاريحي وقيعاعا قاتىستى زەرتتەۋلەر جاڭا سەرپىن الىپ، سىرتتان تاڭىلعان يدەولوگيالىق شتامپتاردان ارىلعان ۇلتتىڭ وبەكتيۆتى  تاريحىن جازۋ ىسىنە قىزمەت ەتۋدە.
2. بوداندىق قامىتى – ونى كيگەن قاي حالىقتىڭ بولماسىن قاسىرەتى. بۇل اكسيومانى جوققا شىعارۋعا كەڭەستىك تاريحشىلار ايانباي تەر توكتى. ەڭبەكتەرى ەش كەتكەن جوق، وعان بۇگىنگى تاريحناماداعى تاريحي فاتاليزم يدەياسىن ۋاعىزداۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرى دالەل. الايدا، ءوز وتانىنىڭ جاتجۇرتتىقتاردىڭ بيلىگىندە بولۋىن ماقۇلداۋ سەزىمى ۇلتتىق نامىسى جويىلعان حالىقتارعا عانا ءتان. تارلان تاريحتىڭ باسى اشىق ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى وسى. زەردەلى قاۋىم مۇنى جاقسى بىلەدى.
3. پاتشا ۇكىمەتىن ءوز ماقساتتارىنا پايدالانعىسى كەلگەن ابىلقايىردىڭ ساياساتىنىڭ قوزعاۋشى كۇشتەرىن، ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ قىر-سىرىن ايلا-شارعىسىنىڭ استارلارىن رەسەي شەنەۋنىكتەرى جاقسى ءبىلىپ وتىردى. وتارشىل اكىمشىلىك قاجەتتى جاعدايلاردا ولاردىڭ الدىن الىپ نەمەسە قارسى ارەكەتتەر ۇيىمداستىرىپ، اقىرى حاندى جەتەگىنە كوندىردى. قۋاتتى مەملەكەتتىڭ ستراتەگياسىنىڭ باسىم باعىتتارى شاعىن حالىقتاردىڭ تىرشىلىك جوسپارىمەن  سايكەس كەلمەيتىنىن تارازىلاماعان ابىلقايىر تىعىرىققا اپاراتىن تاياز ساياساتىنىڭ قۇربانىنا اينالدى.
4. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان تەز وزگەرمەلى زاماندا تاريحتىڭ اششى ساباعىنان الىنعان تاعىلىمداردىڭ ەل كەلەشەگىنىڭ كوكجيەگىن پايىمداۋ ءۇشىن ماڭىزى زور. بۇل تۇرعىدا ابىلقايىرشىلدىق قاۋىپتى فەنومەندەردىڭ ءبىرى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سوندىقتان، ونىڭ قادامىن اقتاپ، ناسيحاتتاۋ ءىسى – اسىل مۇراتىمىزعا، اسقاق ماقساتتارىمىزعا جاۋاپ بەرمەيدى.
5. قازىرگى قوعامىمىزدا كەڭەستىك كەزەڭدەگى ەلدىڭ ساناسىنا سىڭىرىلگەن تۇجىرىمداردى اقيقاتتىڭ اق شىڭىنا بالاپ جۇرگەن كەيبىر «وقىمىستى» ازاماتتار ءۇشىن تاريحىمىزعا، ءتىلىمىز بەن دىنىمىزگە اياۋسىز سوققى بەرگەن كوممۋنيستىك ءداۋىردىڭ ولشەمدەرى ءالى قىمبات قازىنا ىسپەتتى. وسىدان بولار، سوڭعى جىلدارى رەسەيگە بوداندىققا باسىن ءوز ەركىمەن بايلاعان ابىلقايىر حان كورەگەن ءارى كەمەڭگەر ساياساتكەر، ۇلت مۇددەسى جولىنداعى جالىندى كۇرەسكەر، تۇتاس قازاقتىڭ مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە دارىپتەۋ جاڭا قارقىن العانداي.
6. قازاق حالقىنىڭ پاسسيونارلىق الەۋەتى بوداندىق اكەلگەن تالايلى زامانداردىڭ تالكەگىنە تۇسكەنىمەن، جاسامپازدىق قابىلەتىن جوعالتقان جوق. ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ەكى جارىم عاسىردان استام تاريحى، ەلىمىز قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىك، مەملەكەتىمىزدىڭ بۇگىنگى جەتىستىكتەرى، كەلەشەك دامۋ ستراتەگيالارى وسىنىڭ ايشىقتى ايعاعى.

ويىمىزدى قورىتىندىلاساق. الەمنىڭ ەڭ دامىعان 30 ەلىنىڭ قاتارىنا قوسىلۋ – «قازاقستان-2050» ستراتەگياسىنىڭ باستى مەجەسى بولسا، ەلباسىنىڭ «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ مۇراتى – قازاق مەملەكەتىن مىڭجىلدىقتار بەلەسىنە ورىستەتۋ. ولاي بولسا، بۇگىنگى جانە كەلەر ۇرپاقتىڭ بويىندا اتا-بابالارىمىز ارمانداپ وتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ قاستەرلى رۋحىن تاربيەلەۋ، ەلىمىزگە دەگەن ماقتانىش، جەرىمىزگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمدى، تۇپتەپ كەلگەندە وتانشىلدىقتى ۇيالاتۋ – ۇلت مۇراتى ىرگەتاسىنىڭ بەرىك بولۋىنىڭ كەپىلى.

ايتقالي ەرمان، 

قر ازاماتى، ولكەتانۋشى

Abai.kz