باقىتبەك ءبامىشۇلى. «قازاقشا ءومىر ءسۇردىم»
بiزدiڭ بۇگiنگi ءسوزiمiز بەلگiلi ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرi, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلى تۋرالى بولماق.
ول - موڭعوليانىڭ كاسiپوداقتارى ورتالىق كەڭەسi توراعاسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جانە مادەنيەت iسiن 12 جىل باسقارعان، موڭعوليانىڭ ساياسي ومiرiندە العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ دەموكراتيالىق جاڭا بەتبۇرىسقا تاڭداۋ جاساعان، موڭعوليا قوعامىنا دەموكراتيالىق جاڭا وزگەرiستەر قاجەتتiگiن تەوريالىق تۇرعىدان دالەلدەپ، تۇڭعىش رەت جاريا ەتكەن، 1990 جىلدارداعى موڭعوليا تاريحىنداعى قازاقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن ەرەۋiلiن تىنىشتاندىرىپ، ەلدi قانتوگiستەن امان الىپ قالعان، موڭعوليانىڭ تۇراقتى پارلامەنتiنiڭ كiشi قۇرىلتاي سپيكەرiنiڭ ورىنباسارى، سونداي-اق موڭعوليانىڭ پرەمەر مينيسترiنiڭ ورىنباسارى بولعان، قازاق تiلiندەگi شىڭعىس حان تۋرالى (ەكi كiتاپ) تۇڭعىش عىلىمي مونوگرافيانى جازعان، قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتi اق وردا (1361 جىل) دەگەن شەشiمگە كەلگەن تاريحشى عالىم.
اكە تۋرالى ايدIك جىر
بiزدiڭ بۇگiنگi ءسوزiمiز بەلگiلi ساياساتكەر، قوعام قايراتكەرi, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلى تۋرالى بولماق.
ول - موڭعوليانىڭ كاسiپوداقتارى ورتالىق كەڭەسi توراعاسىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جانە مادەنيەت iسiن 12 جىل باسقارعان، موڭعوليانىڭ ساياسي ومiرiندە العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ دەموكراتيالىق جاڭا بەتبۇرىسقا تاڭداۋ جاساعان، موڭعوليا قوعامىنا دەموكراتيالىق جاڭا وزگەرiستەر قاجەتتiگiن تەوريالىق تۇرعىدان دالەلدەپ، تۇڭعىش رەت جاريا ەتكەن، 1990 جىلدارداعى موڭعوليا تاريحىنداعى قازاقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن ەرەۋiلiن تىنىشتاندىرىپ، ەلدi قانتوگiستەن امان الىپ قالعان، موڭعوليانىڭ تۇراقتى پارلامەنتiنiڭ كiشi قۇرىلتاي سپيكەرiنiڭ ورىنباسارى، سونداي-اق موڭعوليانىڭ پرەمەر مينيسترiنiڭ ورىنباسارى بولعان، قازاق تiلiندەگi شىڭعىس حان تۋرالى (ەكi كiتاپ) تۇڭعىش عىلىمي مونوگرافيانى جازعان، قازاقتىڭ العاشقى مەملەكەتi اق وردا (1361 جىل) دەگەن شەشiمگە كەلگەن تاريحشى عالىم.
اكە تۋرالى ايدIك جىر
سوڭعى كەزدە اسا زەيiن قويىپ، قۇنىعا وقىپ، مول ءلاززات العان كiتابىم - زاكەڭنiڭ "كوشپەندiلiك عۇمىرى". اۆتوردىڭ ءوزi ايتقانىنداي بۇل كiتاپ زاكەڭنiڭ جەكە باسىنىڭ ءومiربايانى عانا ەمەس، ومiردە كورگەن، بiلگەن، ەستiگەن، باسىنان كەشiرگەن قىزىقتى جانە ەستەن قالعىسىز ساتتەرi جايلى وي ۇزiكتەرi. ال مەن ايتار ەدiم "اكە تۋرالى ايدiك جىر" دەپ. زاكەڭ وسى كiتابى ارقىلى اكەسiنە ۇلكەن ەسكەرتكiش ورناتىپتى. بۇل زاكەڭنiڭ ءسوزi ەدi. زاكەڭنiڭ ەسسەلەرiن، "وتكەن شاقتاردان ولەڭ بولىپ ەستiلگەن داۋىستارعا قۇلاق ءتۇرiپ" (ح.توقاق), ەڭiرەپ وقىپ وتىرمىن. ءار بەت سايىن، ادەمi ايتىلعان اسىل ءسوز: اكەم مەنiڭ، مەنiڭ اكەم، سوندا اكەم، اكەم سويتكەندە، اكەمنiڭ ايتقانى، اكەم ەكەۋمiز، اكەمنەن ەستiدiم، اكەمنiڭ اتى، اكەم وتكەن سۋ، اكەم بiردە، اكەم مارقۇم... قانداي ادەمi, قانداي سۇلۋ، سۇيiكتi دە سۇيكiمدi ۇلى ەسiم - اكە! تۋماق باردا، ولمەك بار. بiراق كiم ءوز جاقىنىن ولiمگە قيادى. ال زاكەڭنiڭ اكەمەن قوشتاسۋى تiپتi قايعىلى. ينتەرناتتان تۇندەلەتiپ تۇيەمەن جەتكەن بالا سويلەۋگە شاما جوق، تەك بiر قولى عانا يكەمگە كەلەتiن اكەنiڭ سول جاعىنا كەلiپ قيسايادى. اكەسi ۇلىنىڭ باسىنان اياعىنا دەيiن سيپاپ كورەدi. شاشى ءوستi مە، كيiمi ءبۇتiن بە، ەتiگi جىرتىلدى ما دەگەنi مە ەكەن. يكەمدi قولىمەن ۇلىنىڭ بiر قولىنان جiبەرمەي ۇستاپ، باۋىرىنا باسا تۇسەدi. اكەنiڭ كوزiنەن ءۇنسiز اققان ىپ-ىستىق جاس قۇلاعىنا قۇيىلىپ جاتقانداي.تاڭ ەندi قۇلانيەكتەنiپ كەلە جاتقان كەز. ول سول قولىن اكەسiنiڭ ۇستiنەن اسىرا قۇشىپ، تۇمسىعىن تەرi يسi اڭقىعان اپاي توسiنە تىعىپ، قۇشىرلانا يiسكەگەنi سول ەدi قايران اكە سۋىپ سالا بەردi. "ەڭبەكتەپ كەلدiم دۇنيەگە، شالقالاپ اكەم شىقتى ۇيدەن" دەپ قاسىم ايتقانداي، ەندi ات جالىن تارتىپ مiندiم-اۋ دەگەندە اكە اتتانىپ جۇرە بەردi. شەشە شiركiن باياعىدا ولگەن. تاعدىر. اكە-ە-ە-ە... ءالi قۇلاعىمدا جاڭعىرىپ تۇر. بالارىمىز "اكە" دەپ ايتۋعا اۋىزدارى بارماي پاپالاپ قالعان مىناۋ زاردابى مول زاماندا زاكەڭە وسىلاي جازدىرتۋ ءۇشiن دە جاساعان جاراتقاننىڭ iسi مە دەپ ويلاتادى پەندەلiك.
زاكەڭنiڭ بۇل شىعارماسى - حالىق اراسىندا "يۆان گروزنىيدىڭ ۇلىن ءولتiرۋi" دەگەن اتپەن اتاققا شىققان، ي.رەپيننiڭ "يۆان گروزنىي ي ەگو سىن" سۋرەتiن كوركەم ونەردiڭ كوگiنە كوتەرiپ، قاسيەتiڭنەن اينالايىن قاجى قۇنانباي اتا مەن ونىڭ اقىلدى تۋعان ۇلى اباي اراسىن ۋشىقتىرىپ، ادامگەرشiلiكتi عاشىقتىق دەرتiمەن كەبiندەپ، اكە مەن بالانى الاكوز قىلىپ جۇلىستىرىپ، اكەسiنە بالاسىن قارسى قويىپ قان جiلiك بولعان باتىستىڭ ەسۋاس-جەلوكپەلەرiن ("عاشىقتار مەن پاسىقتار", ف.شيللەر) "كلاسسيكالىق ادەبيەت" دەپ دارiپتەگەنiمiز جەتپەگەندەي، ماۋىق دەرتiنە ابدەن ەسi كەتiپ ۋلانعان ۇلىنا ۇيقىدا بەيعام جاتقان اناسىنىڭ جۇرەگiن جۇلدىرىپ، قولىنان ءتۇسiرiپ العاندا، جۇرەككە تiل بiتiپ، "قۇلىنىم، بايقاساڭشى" دەگiزiپ بارىپ، ونى "انانىڭ اينىماس ماحابباتىن" ("انا جۇرەگi", ا.باقتىگەرەەۆا) دالەلدەيدi دەپ كۇنامiزدi جۋعانسىپ، اقتالىپ اتا داستۇردەن ازعان تۇماۋلى زاماندا تۋعان تولعانىسى تەلەگەي ازاپتى جانعا وي سالاتىن "اكە تۋرالى ايدiك جىر". ءاربiر ارپiنەن مەيiرiم سامالى ەسكەن ءالدي جىر.
«ساياساتكەرلIك - ونەر»
ەسiمە زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ "ەگەر قوعام قۇلدىراي باستاسا نە ءوزiن ءوزi وزگەرتەدi نەمەسە ساياسي الەۋمەتتiك جاڭا كۇشتەر ونى ەرiكسiز وزگەرiسكە ۇشىراتادى" دەگەنi تۇسەدi.
سوتسياليستiك دەپ اتالاتىن توتاليتارلىق بيۋروكراتيالىق جۇيەدەگi ەلدەردە حح عاسىردىڭ سەكسەنiنشi جىلدارىنان باستاپ قوعام جاپپاي داعدارىسقا ۇشىرادى. بيلەۋشi پارتيا بۇدان شىعۋدىڭ جولىن جاتپاي تۇرماي شارق ۇرىپ قاراستىرعانىمەن تۇيىققا كەلiپ تiرەلە بەردi. كوتەرەمگە كوپ بەرسەڭ دە زياندى. بiراق قالايدا قوعامدى قۇتقارۋ كەرەك. ول ءۇشiن قوعامدى جايلاعان كەمشiلiكتi كورسەتiپ، كوزدi اشاتىن تەورەتيك كەرەك ەكەن. ونداي ادام دا تابىلدى. ول - محرپ وك-نiڭ جانىنداعى قوعامدى زەرتتەۋ عىلىمي ينستيتۋتىنىڭ "سوتسياليستiك قۇرىلىستىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرi" ءبولiمiنiڭ مەڭگەرۋشiسi دوكتور زاردىحان قيناياتۇلى ەدi. ونىڭ "قايتا قۇرۋ جانە موڭعوليا قوعامىنىڭ دامۋىنىڭ وزەكتi ماسەلەلەرi" اتتى بiر-ەكi اۆتورمەن بiرiگiپ جازعان ماقالاسى 1987 جىلى "پارتيا ءومiرi"("نامىن امدرال") جۋرنالىندا جارىق كورەدi. بۇل ماقالا قولدان قولعا تيمەي بۇكiل موڭعول قوعامىن ءدۇر سiلكiندiردi. الەم جۇرتشىلىعىنىڭ نازارىن وزiنە اۋدارعانى سونداي الىس-جاقىن شەت ەلدەردە اۋدارىلىپ باسىلدى. ەلiن ۇيقىدان ءتۇرتiپ وياتقان قازاق زاردىحاندى اسiرەسە موڭعول جاستارى حان كوتەردi. جۇمىس ورنىنا بارىپ، كوشەدە جۇرسە قاۋمالاپ الىپ، تiپتi ۇيiنە كەلiپ اقىل-كەڭەس سۇرايتىن جاستار قاراسى مولايادى. جۇرت اراسىندا "زاردىحان بۇلiكشiل جاستاردىڭ استىرتىن كەڭەسشiسi" دەگەن ءسوزدiڭ تارالۋ سەبەبi وسى دەيدi زاكەڭ. عالىمنىڭ تەوريالىق نەگiزدەرiن باسشىلىققا الىپ قوعامدى قايتا قۇرۋعا قۇلشىنعاندار ءمۇيiزi قاراعايداي اكادەميك، عالىم، قوعام قايراتكەرi, جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنiك-شونجارلار ەمەس، كiلەڭ جاسى وتىزعا دا جەتپەگەن جاس تۇلپارلار، بiرi گازەتتiڭ ادەبي قىزمەتكەرلەرi بولسا، بiرi راديو تiلشiسi, ءۇشiنشiسi ستۋدەنت، كينورەجيسسەر، ءانشi سەكiلدi ىلعي ونەر ادامدارى بولعان ەدi. ساياساتكەرلiكتiڭ ناق ونەر ەكەنiن وسى جاستار قارىمدى بiلiمi مەن قاجىرلى كۇرەسكەرلiگiمەن دالەلدەگەن-دi. سوندىقتان بولار زاكەڭ "ساياساتكەرلiك ول - ناعىز ونەر" دەگەن قورىتىندى جاسايدى. سول العاشقى جاستاردىڭ اراسىنان شىققان ەلبەگدورج وسى ارالىقتا ەكi مارتە موڭعوليانىڭ پرەمەر-مينيسترi بولىپ، ەكi رەت لاۋازىمىن بەرۋگە ءماجبۇر بولسا دا، 2009 جىلعى پرەزيدەنتتiك سايلاۋدا جەڭiسكە جەتەدi. سول ازامات قازiر دە زاكەڭدi ۇستازىم دەۋدەن ارلانبايتىن كورiنەدi.
دوكتور زاردىحان ءوزi يتتiڭ ەتiنەن جەك كورەتiن كوممۋنيستiك پارتيانى بۇگiنگi داعدارىستان قۇتقارۋ جولىن كورسەتۋ ءۇشiن محرپ-نىڭ باس حاتشىسى ج.باتمونحگە كiرۋگە ءوتiنiش بiلدiرەدi. ەرتەڭiندە تاڭەرتەڭ باس حاتشى قابىلدايدى. ەكەۋارا اڭگiمە 2 ساعات 50 مينۋتقا سوزىلادى. ءسويتiپ باس حاتشىدان باتا العان زاردىحان قيناياتۇلى 15 عالىمدى باسقارىپ، پارتيانىڭ باعدارلامالىق جاڭا پلاتفورماسىن جانە جارعىسىن جاساپ شىعادى. وسى قۇجات ۇزاققا سوزىلعان تارتىس-تالاستان سوڭ 1990 جىلى جازدا شاقىرىلعان پارتيانىڭ كەزەكتەن تىس توتەنشە سەزiندە قابىلدانادى. زاكەڭنiڭ "ەگەر قوعام تاپسىرىس بەرسە، ونى وزگەرتۋگە ون بەس ادامنىڭ اقىل-ويى جەتەدi, ال قوعام قوزعالىسقا ەنسە اقىل-ويدىڭ الدىندا اپپارات ماشيناسىنىڭ ءوزi قاۋقارسىز بولىپ قالادى" دەگەن افوريزمi وسى جەڭiستەن كەيiن تۋسا كەرەك.
قاي بiر ەلدە بولماسىن دەموكراتيالىق ۇدەرiس اسقىنىپ، بيلiك السiرەگەن كەزدە نەمەسە قاي بiر ەلدi بولشەكتەپ، iشiنەن iرiتۋ قاجەت بولعاندا iشكi جانە سىرتقى كۇشتەردiڭ ىقپالىمەن سول ەلدە شوعىرلانىپ مەكەندەپ وتىرعان دياسپورالار ۇلتتىق اۆتونومياعا ۇمتىلۋ ارەكەتتەرi بوي كوتەرەتiن كورiنەدi. 1990 جىلداردىڭ باسىندا موڭعوليادا دەموكراتيالىق دۇربەلەڭ بەلەڭ العان شاقتا بايان-ولگەي ايماعىنىڭ 90 پايىزىن قۇرايتىن قازاقتار اراسىنان دابىرايتىپ "قازاق اۆتونومياسىن" قۇرۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرگەن ازاماتتار بولدى. "بايان-ولگەي" دەگەن ايماق اتىن "باي بەسiك" دەپ وزگەرتۋ تۋرالى دا ۇسىنىستار بوي كوتەردi. وسىنداي بiر الاساپىران تۇستا ولگەي قالاسىندا قازاقتار "ساياسي وتىرىس" جاساپ ەرەۋiلگە شىعادى. باستى تالاپتارى: ايماق اكiمشiلiگiنiڭ ۇلتى مۇڭعۇل باستىعىن الىپ تاستاپ، ورنىنا قازاق ازاماتىن تاعايىنداۋ. مiنە وسى ەرەۋiلدi باسۋ ءۇشiن ەل پرەزيدەنتi پ.وچيربات جاقتىرمايتىندار "ورىستىڭ جانسىزى" (قازاقستاننىڭ دەگەنi عوي), ۇناتاتىندار ايتىس-تارتىسى مول "پارلامەنتتiڭ ءورت ءسوندiرۋشiسi" ("وگنەتۋشيتەل پارلامەنتا") اتانعان ز.قيناياتۇلىن اتتاندىرادى. زاكەڭ سامولەتتەن تۇسiسiمەن تۋرا ەرەۋiلشiلەرگە كەلەدi. كەيبiرiمەن قاۋىشىپ امانداسادى. وسىنىڭ ءوزi-اق الگi القىنىپ تۇرعان جاستاردىڭ iشiن بiرشاما جىلىتىپ جiبەرەدi. بۇل قايراتكەرلiك پەن ساياساتكەرلiك قاتار سايىسقا تۇسكەن شاعى ەدi. ويتكەنi قۇي ول قايراتكەر بولسىن، قۇي ول ساياساتكەر بولسىن قارا باسىنىڭ قامىن كۇيتتەمەي، تۋعان حالقىنىڭ قامىن جەسە عانا جۇرتى ونى ۇلتتىق تۇعىرعا كوتەرەدi. زاكەڭنiڭ جوعارىدان كەلدiم دەپ كەكشيمەي، ۇركiپ، قورىقپاي تۋرا ەرەۋiلشiلەردiڭ iشiنە ەنۋi ناعىز قايراتكەرلiگiن تانىتادى. كەشەگi اسپانداعى جۇلدىزداي جارقىراعان زاردىحان مiنە بۇگiن الدارىندا، ارالارىندا، الاقاندارىندا تۇر. قولىمەن ۇستاپ، سيپاپ كورۋگە بولادى. بايقايسىز با، ابايدىڭ "ەدينيتساسى" تاعى ويعا ورالادى. وسى كۇنگi كەشكi ميتينگiگە جينالعان جۇرتتا ەسەپ جوق. قابي الاڭى قارا نور، ءنوپiر. ينە شانشار جەر قالمايدى. وندا تەك جوعارىدا اتالعان ماسەلە عانا ەمەس باسقا دا كوكەيكەستi كوپتەگەن كۇردەلi سۇراقتارعا نانىمدى جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلەدi. ال ەگەر وسى حالىق اراسىنان قاقتىعىس شىقسا نە بولار ەدi. وندا قان سۋداي اعىپ قوبدا وزەنiنە قۇيىلار ەدi. ءورت ءورشiر ەدi. ارتى ازاعا اينالار ەدi. بiراق ساليقالى ساياساتكەر، سالماقتى ديپلومات، شەشەن بي زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ حالقىن، جۇرتىن سىيلاي بiلەتiندiگiنiڭ، ەل تiرلiگiن تامىرشىداي ءدوپ باسىپ، كۇردەلi ماسەلەردi شەشۋدiڭ كۇرە جولدارىنا شىعار باعىتتى دۇرىس ايقىنداي الاتىندىعىنىڭ ناتيجەسiندە ەرەۋiلشiلەر تالابى ورىندالىپ، ساياسي تولقۋ ىڭ-شىڭسىز اياقتالىپ، زاكەڭ موڭعوليا تاريحىنداعى قازاقتاردىڭ ەڭ ۇلكەن ەرەۋiلiن تىنىشتاندىرىپ استاناعا جەڭiسپەن ورالادى. زاكەڭ بiراز جىل شەتەلدە ەلشiلiك قىزمەت اتقارعاندا ءوزiنiڭ ساليقالى ديپلومات ەكەندiگiن تانىتتى. سويتە تۇرا بيلiكتiڭ بيiك لاۋازىمدى ۇسىنىسىنان باس تارتىپ، اتاجۇرتىنا ورالىپ، سۇيگەن كاسiبi عىلىمعا، سونىڭ iشiندە تاريحقا دەن قويدى.
«تاريح - ۇلتتىڭ ومIربايانى»
زاكەڭنiڭ وتاندىق تاريحىمىزدىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسi مەن اشقان جاڭالىعى وراسان مول، تاۋ توبە. "جىلاعان جىلدار شەجiرەسiنەن" باستاپ، موڭعوليا قازاقتارى تۋرالى قوس كiتاپ، "موڭعوليا ۇستiرتiندەگi تۇركi تايپالارى", "جوشى ۇلىسى", ەكi كiتاپتان تۇراتىن "شىڭعىس حان جانە قازاق مەملەكەتi", "كوز قاراس" قاتارلى ەڭبەكتەرi تۋرالى بiر ماقالا كولەمiندە ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكiن ەمەس. سوندىقتان قاداۋ-قاداۋ تۇستارىنا توقتالىپ وتكەنiم ءجون بە دەيمiن. "تاريحتا ۇلكەن بولسىن، كiشi بولسىن ەلەۋسiز، ەسكەرۋسiز قالاتىن نارسە بولمايدى. تاريح - بۇكiل حالىقتىڭ، ۇلتتىڭ ءومiربايانى". بۇرالقى يدەولوگيا كۇشiمەن بۇرمالانعان تاريحتىڭ زاردابىن بiزدiڭ قازاق كوپ تارتتى. ۇلى ۋاقىت ونى دا رەتتەپ جاتقانداي. تاريحقا ءادiل تورەشiلەرiن اكەلدi. سونىڭ بiرi پروفەسسور زاردىحان قيناياتۇلى. ول - ءادiل بي. زاكەڭنiڭ وسى قاسيەتi, ادiلدiگi تاريحىمىزدى دۇرىس تانىپ، ونى ادال باعالاۋدا دا ايقىن كورiنەدi. وتاندىق عالىمدارىمىز ويلانىپ قالاتىن تۇستارىندا كاسiبي تاريحشى كەسiمi قاتال. پاتشالىق رەسەيدiڭ قازاقتى قالاي جاۋلاپ الۋدىڭ عىلىمي نەگiزiن جاساپ، ونىڭ جان دۇنيەسiن جەتiك تۇسiنبەي تۇرىپ، قازاق تۋرالى ۇسقىنسىز پiكiر ايتىپ، وسال، جالقاۋ، قۇلدىقتى كوكسەگەن توپقا جاتقىزعان ا.لەۆشيندi ۇلى شوقان ءۋاليحانوۆ "قازاق تاريحىنىڭ گەرودوتى" دەسە ونى كەكەپ ايتتى، لەۆشين ەڭبەگi قازاق تاريحىن زەرتتەۋدە قۇندى ماتەريال، بiراق شىن مانiندە ول "قازاق تاريحىنىڭ گەرودوتى" ەمەس، قازاق تاريحىنىڭ اتاسى دەپ مۇحاممەد حايدار دۋلاتي، قادىرعالي جالايري، شوقان ءۋاليحانوۆتى اتايمىز دەيدi عالىم. مۇنداي وجەت پiكiردi بiزدiڭ تاريحشىلارىمىز بۇرىن-سوڭدى ەستiمەگەن ەدi.
زاكەڭ تامىرىن تەرەڭنەن تارتادى. ارىدان بولجايدى. نە ايتسا دا بۇلجىتپايتىن دالەلدەرمەن مىقتاپ شەگەلەپ، بۋىپ تاستايدى، تاپجىلتپايدى. ويتكەنi عىلىمعا دالدiك كەرەك. دەرەكتi دالەلدەۋ كەرەك. ايتپەگەندە ءار زاماننىڭ تالاپ، مۇددە، تiلەگiنە ساي قالام ۇستاعان جاننىڭ ءوزi قالاۋدىڭ قۇربانى بولىپ كەتۋi بەك مۇمكiن. ارتىق-اۋىستان تاريحقا قيانات تۋىندايدى. ز.قيناياتۇلى ل.گۋميلەۆ ەڭبەكتەرiنە تالداۋ جاساي وتىرىپ قازiرگi قازاق قوعامىنىڭ "ينكۋۆاتسيوندىق كەزەڭدi", ياعني قايتا تۇلەۋدiڭ مەحانيزمiن iسكە قوسۋمەن عانا اينالىسىپ جاتقانىن، ەگەر وتە ساق بولماساق، ۇلتتىق مۇمكiندiكتەردەن ايىرىلىپ قالۋىمىز كادiك، ۇلى يمپەريالاردىڭ تۇبiنە جەتكەن كوپۇلتتىلىق، كوپدiندiلiك، مۋلتيكۋلتۋرالىق دەيدi. عالىمنىڭ ايتۋىنشا، "ونسىز دا جاھاندانىپ جاتقان زاماندا ءوز ۇلتى ۇلت بولماي جاتقان قازاقستان سياقتى جاس مەملەكەتتە كوپۇلتتىلىق، كوپمادەنيەتتiلiككە شاقىرۋ - قاتەر، ەگەر بiز ەسiگiمiزدi ايقارا اشىپ تاستاپ، باسقانى وزiمiزگە شاقىرا بەرسەك، بiرەر جىلدان سوڭ "قازاقستاندىق" دەگەن اتاۋدىڭ قالقاسىندا قازاق تا ەمەس، قالماق تا ەمەس، "قىرىق تەمiردiڭ قىلاۋىنان" جينالعان جاڭا توبىر پايدا بولىپ كەتۋi مۇمكiن".
زاكەڭ - زاردىحان قيناياتۇلى تاماشا ۇلتشىل ادام. ۇلتىن شىن جان-تانiمەن سۇيگەن ادام عانا ۇلتشىل بولا الادى. شىڭعىس حان، اتا تۇرiك، نەرۋ، پەتر I, پۋتين... ۇلتشىل ادامنىڭ عانا كوكەي كومبەسiنەن ۇلتسىزدىققا قارسى قامالداي- قامالداي قاعيدالار تۋىنداسا كەرەك. عالىم "قازiرگi قازاقستاندا ۇلتىن ءسۇيۋدiڭ، وتانىن ءسۇيۋدiڭ ەكi جانە ءۇش جاقتى پرينتسيپتەرi قالىپتاستى. وسىندايدا قايسىبiرەۋلەردiڭ قازاقتى ۇلتسىزدىققا شاقىرۋى اسا قاتەرلi, ماسەلەن و.سۇلەيمەنوۆتiڭ "عالامشارلىق سانا", "نۇر وتان" پارتياسىنىڭ "قازاقستاندىق ۇلت" تۇجىرىمى قاتارلى ۇلتسىزدىق يدەولوگيالاردىڭ تاساسىندا ۇلت مۇددەسiنە بايلانىستى سان الۋان ماسەلەلەردiڭ قالىپ قويۋى مۇمكiن" دەيدi. بۇل - ۇلتى ءۇشiن جانى كۇيگەن كاسiبي تاريحشىنىڭ بۇگiنگi قازاققا ايتار، توق ەتەر ءسوزi.
حح عاسىردىڭ باستاپقى جارتىسىنداعى قىزىل قىرعىننىڭ قىر-سىرى ءالi تولىق اشىلماي جاتقانىمەن قويماي، كوممۋنيست كۇن كوسەمدەردi اقتاپ العىسى كەلەتiن ارەكەتتەر ارەدiك بولسا دا بوي كورسەتiپ ءجۇر. وسى عاسىرعا ءتان زۇلمات، گەنوتسيد بiراز ايتىلدى. بiراق بiلمەيتiنiمiز ءالi دە شاش ەتەكتەن. وسى ورايدا ز.قيناياتۇلى گەنوتسيد دەگەننiڭ "تۇقىم" جانە ء"ولتiرۋ، قۇرتۋ" اتتى گرەك سوزدەرiنiڭ قوسىندىسىنان قۇرالعاندىعىن ۇعىندىرىپ الىپ، بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 1948 جىلى قابىلدانىپ، 1961 جىلدان كۇشiنە ەنگەن "گەنوتسيدتiك قىلمىس جانە جازالاۋدان الدىن الا ساقتاندىرۋ تۋرالى كونۆەنتسياسىنا" سiلتەمە جاساي وتىرىپ، "ۇلتتىڭ بiر بولiگiن جازالاۋ تۋرالى جارلىقتى" بولشەۆيكتەر كوسەمi لەنين ۇسىنعانىن، ونى ستالين مۇلتiكسiز ورىنداعانىن اشكەرەلەپ بەرەدi. ال بۇگiنگi "دەموكراتيالىق رەسەيدiڭ" لەنيننiڭ ءولi دەنەسiن باپتاپ، ساقتاپ وتىرعانى مەن ستاليندi ۇلىقتاي باستاۋى سوندىقتان دەيدi تاريحشى. قورقىنىشتى. قۇلاق اساتىن نارسە. عالىم وسى ورايدا اكادەميك م.ق.قوزىباەۆ، ك.ن.نۇرپەيiسوۆ، پروفەسسور م.ق.قويگەلديەۆ، ت.وماربەكوۆتەردiڭ زەرتتەۋ ەڭبەكتەرiنە سۇيەنە وتىرىپ، ساندىق فاكتiلەردi اتاي كەلە، وگپۋ جانالعىشتارى تۇتقىندالعان جازىقسىز جاندارعا تومەندەگiدەي قيناۋ ارەكەتتەرiن قولدانعانىن كەلتiرەدi: ماڭداي تiستەرiن قاعىپ ءتۇسiرۋ; ەر ادامنىڭ جىنىس مۇشەسiنە iستiك جۇگiرتۋ; ەكi اياعىنان سالبىراتىپ iلiپ قويىپ، باسىنان ىستىق بۋ، جالىنمەن قاقتاۋ; جازالىلاردىڭ بالالارىن ءۇرiم بۇتاقسىز قالدىرۋ ءۇشiن ىزعار، مۇز، قىراۋعا وتىرعىزۋ; جالعان كۋالiكتەردi نەگiزگە الۋ ت.ب. گەنوتسيد شىندىعى وسى. توبە شاشىڭدى تiك تۇرعىزىپ، قۇيقاڭ شىمىرلايدى. ادام ايتسا نانعىسىز ازاپتى تارتقانشا ايارلار ايداپ اپارىپ، اتىپ تاستاعاندار ارمانسىز ەكەن-اۋ دەرسiڭ. 1929 جىلى قازاقتا 39 ميلليوننان استام مال بولسا، 1933 جىلى بار جوعى 2,5 ميلليون عانا باس قالعان، 2,3 ميلليون قازاق اشتىقتان قىرىلىپ قالعان. عالىمنىڭ "3 ميلليونداي قازاقتىڭ توگiلگەن قانى ءۇشiن كiم جاۋاپ بەرەدi?" دەۋi كەمەل سۇراق. جاۋاپ ءالi جوق! بولشەۆيكتەردiڭ قازاقتاردى جويۋ ساياساتى ەلiمiز اۋماعىمەن عانا شەكتەلمەگەن. ولار قىتاي، موڭعول جەرiندەگi قازاقتاردىڭ سوڭىنا تۇسەدi. 1938 جىلعى ناۋبەتتە موڭعول جەرiندەگi وتىز مىڭداي قازاقتىڭ ۇشتەن بiرiن ۇستاپ، اتىپ تاستاعان. وسىنىڭ ءبارiن ەلەپ-ەكشەي كەلiپ: "زۇلمات قاسىرەتiن كەلەر ۇرپاق ۇمىتپاۋعا تيiس. ەگەر ۇمىتىلسا قاسىرەت قايتالانىپ كەتۋi مۇمكiن",- دەيدi عالىم-تاريحشى ز.قيناياتۇلى. عىلىم دوكتورىنىڭ سوڭعى جىلداردا جازعان سۇبەلi ەڭبەگi "شىڭعىس حان جانە قازاق مەملەكەتi" اتتى قازاق تiلiندە تۇعىش رەت جازىلعان عىلىمي مونوگرافياسى. ەڭبەكتiڭ باسىم قۇندىلىعى ەل iشiندە ەتەك الىپ كەتكەن شىڭعىس حان تۋرالى ءتۇرلi ءافسانا، اڭىزدار مەن الىپ قاشپا اڭگiمەلەرگە بiلiكتiلiكپەن جۇيەلi تۇردە بەرiلگەن عىلىمي جاۋاپ بولعاندىعى. عالىمنىڭ شىڭعىس حاننىڭ تۇڭعىشى، قازاقتى بيلەگەن جوشىنىڭ ەكiنشi, ءۇشiنشi ۇرپاقتارىنان باستاپ قازاق بولىپ سiڭiسiپ كەتكەن، سوندىقتان ولاردى "مۇڭعۇل دەپ ەسەپتەمەيمiز" دەۋi وتە-موتە قاجەت، دۇرىس كەسiم. بۇل ەڭبەكتەن عالىم بولسىن، مەيلi جاي وقىرمان بولسىن وزiنە قاجەتتi مول ماعلۇمات الادى. وسى ەڭبەك ارقىلى وقىرمان زاكەڭنiڭ - زاردىحان قيناياتۇلىنىڭ قانداي بiر يدەولوگياعا ىقتاپ، ىقپالىنا ەرiپ، بۇرا تارتپايتىن شىن عۇلاما، شىنايى عالىم ەكەنiنە تاعى دا ءتانتi بولادى.
«ءتاڭIردI ءسۇيۋ، ارۋاقتى قاستەرلەۋ»
عۇلاما ادامنىڭ، iلiمگە جۇيرiك جاننىڭ، ءوزiنiڭ عانا ەمەس وزگەنiڭ دە ءتۇپ-تۇقيانىن جاقسى بiلەتiن، تەرەڭ زەردەلەگەن كiسiنiڭ قازiرگi دiني ۇستانىمى، جالپى مۇسىلماندىققا كوزقاراسى دا باسقانىڭ نازارىن وزiنە اۋدارۋى زاڭدى. قازاق ءوزiن قادىم زاماننان بەرi كوك اسپان مەن قارا جەردiڭ تۋىندىسى دەپ كەلگەن. بۇل تۇرعىدا زاكەڭنiڭ دە دiني دiلi بەرiك، باعدارى ايقىن، باعىتى ناق. اللا ءسوزiن العاش رەت التى جاسىندا انا قابiرiنiڭ باسىندا ەستيدi. ول "الحامدۋ اللا، مۇسىلمان" دەپ ايتار ەدiم مەن. ءولiم-جiتiمدە قۇران، ايات وقىلعاندا كوپپەن بiرگە قول جايادى، جانازاعا قاتىسادى، تiلi كاليماعا كەلەدi. بiراق ول كiسiنiڭ يسلامي قاعيدالار جونiندە ءوزiنiڭ دارا پايىمى بار. بارشا ادام "پەندە - قۇدايدىڭ قۇلى، مۇحاممەدتiڭ ۇمبەتi" دەگەندi تازا ارابي يدەولوگيا دەپ كورەدi. ءوزiن بiر تاڭiرگە تابىنعان كوشپەندi قازاقتىڭ ۇرپاعىمىن دەپ تانيدى. كوك ءتاڭiرi جاراتۋشىنىڭ بۇيرىعىنسىز ەشتەڭەنiڭ بولمايتىنىنا كامiل سەنەدi. مۇسىلمان دiنiن دە جاتسىنبايدى، سىيلايدى. "بiراق،- دەيدi زاكەڭ، مۇسىلمان سەنiمiندەگiلەر دە اتا-بابالار ارۋاعىن، بەيiت، قورىمىن قاستەرلەيتiن بiزدiڭ سەنiمiمiزدi سىيلاي بiلۋلەرi قاجەت. يسلام دiنi بويىنشا ۇلت دەگەن جوق. ەگەر مۇسىلمان دiنi ءاربiر ۇلتتىڭ قۇندىلىعىن قاستەرلەي بiلسە، مەن ول دiندi پiر تۇتۋعا دايىنمىن. ەگەر قازاق تاسادا قالسا، اتا-بابامنىڭ ارۋاعىنا تابىنا الماسام، وندا دiننiڭ دە، يدەولوگيانىڭ دا، كۇش-قۋاتتىڭ دا، بايلىقتىڭ دا باعاسى مەن ءۇشiن كوك تيىن". جالتاقسىز، ءۇزiلدi-كەسiلدi جاۋاپ. "تۋرا بيدە تۋعان جوق". حالىق دانالىعى. ء"تاڭiردi ءسۇيۋ، ارۋاقتى قاستەرلەۋ زاكەڭ ءۇشiن ەڭ اۋەلi تابيعاتقا دەگەن شەكسiز ماحاببات، ءولi مەن تiرiنi قاتار سىيلاپ، تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشتەرi ارقىلى ءولi مەن تiرiنiڭ ارا جiبiن جالعاپ تۇرۋ. كوسمولوگيالىق بۇل جالعاستىق ۇزiلسە ءومiردiڭ ۇزiلگەنi". قازاق قىرىق سەكتاعا ءبولiنiپ، قىرىق پىشاق بولىپ جاتقاندا ايتاتىن ءسوز. وسىنداي قىم-قۋىت شاقتا دانىشپان، دۋالى اۋىزداردىڭ ءۇلپ ەتكەن بiر اۋىز ءسوزi دەم سالعانداي ۇلكەن رول اتقارادى. بiرەۋگە دەم بەرسە، ەكiنشi بiرەۋگە دەمەۋ بولىپ، اداسقان بiرەۋ باعىتىن ايقىندايدى. زاكەڭ بارشاعا، الاش بالاسىنىڭ بۇگiنگi تاڭداعى "دiن مۇسىلمانبىز، بiراق قانداي جولىن، قالاي ۇستانامىز، نەنi پiر تۇتۋىمىز كەرەك؟" دەگەن ساۋالىنا جاۋابىن بۇكپەسiز، اشىق ايتادى. زاكەڭنىڭ بۇل جازبالارىنان ول اتا-بابا ءداستۇر-سالتىنان باس تارتپاي وتىرىپ، دiن مۇسىلماندىقتى پiر تۇتۋ قاعيداسىن العا تارتادى دەپ تۇسiنۋگە بولادى. وسيەتناماسى: "جەر-اناعا تابىن ادامزات!. جەر-انانى قاستەرلەپ، جەر-اناعا مەيiرiمدi بولعاندا عانا تابيعات ادامزاتتىڭ كۇناسiن كەشiرەدi", - دەيدi فيلوسوف.
اباي الەمI جانە زاردىحان
شەت ەلدەردەگi قازاق وقىمىستىلارى اراسىنان حاكiم اباي ولەڭدەرi مەن قارا سوزدەرiن تاپسiرلەپ، تۇسiنiكتەمە جازعان ادامداردىڭ العاشقىسى اقىت ءۇلiمجiۇلى ەدi. وسى ءۇردiس ونان كەيiنگi الىستاعى الاش اقيىقتارىنىڭ ارقايسىسىنىڭ ەڭبەكتەرiندە ەرەكشە ورىن الىپ، اركiمi ءوز حال- قادىرiنشە اباي الەمiنە ەنiپ، ءوز سانات دەڭگەيiندە "حالىقتىڭ وي ءورiسiنiڭ ولشەمi, مۇڭ-زارىنىڭ رۋحاني تۇجىرىمى بولعان ينتەللەكتۋالدىق وزىق ويدى" (ز.قيناياتۇلى) ۇعىنۋعا ءارi حالقىنا ۇعىندىرۋعا تىرىستى. وسى قاتاردا شوقتىعى بيiك تۇرعان شوڭنىڭ بiرi - زاردىحان قيناياتۇلى. ابايدى كوپ وقىپ نەمەسە اباي تۋىندىلارى تۋرالى كوپ جازىپ، كوپ سويلەگەننەن ابايدى جەتە، كەمەل تۇسiنە قويمايتىن سياقتىمىز. بۇنى مەن زاكەڭ ۇلگiسiنەن ايتىپ وتىرمىن.
زاكەڭ ابايدى بiلگiر تاريحشى كوزiمەن ەمەس، ول دا سەپتiگiن تيگiزگەن شىعار، كانiگi پسيحولوگ، قازاقتىڭ جان دۇنيەسiنiڭ ءاربiر تالشىعىنىڭ وتە نازiك قىبىرىن تامىرشىداي سەزەتiن تۋما بالگەردەي iشكi تۇيسiك جانارىنىڭ وتىمەن كورەدi. اباي كەڭiستiگiنە، اباي وربيتاسىنا ەنۋ ءۇشiن اۋەلi قازاق دەگەن حالىققا جول سالادى زاكەڭ. ءوزiمiز قازاق بولا تۇرا قازاقتىڭ شىن مانiندە كiم ەكەنiن، قانداي حالىق ەكەنiن بiلمەيمiز عوي. ول وسىنى ويلايدى. دەمەك ابايدى تانۋ - قازاقتى تانۋ، قازاقتى بiلۋ، ابايعا بويلاۋ بولسا كەرەك. ويتكەنi "بiر اباي - بار قازاقتىڭ تاڭباسى" (ب.ب.), ياعني سيمۆولى. ز.قيناياتۇلى قازاقتى "ادامزاتتىڭ ەتنوپروتسەسiندەگi اسا نازiك قۇبىلىس" دەيدi. ەندەشە بۇل نازiكتiكتi سەزiنۋ دە ورمەكشiنiڭ جiبەگiندەي بەرiك نازiكتiك پەن الماستاي وتكiرلiكتi قاجەت ەتەدi. قازاقتىڭ قاي قىلىن شەرتسەڭ دە قان جىلاپ قويا بەرەدi. وعان قانداي جۇرەك توزەدi. بiر ەمەس، بiرنەشە عاسىر بويى بiردە بiر رەت رەنەسسانس ءداۋiرiن باسىنان كەشiرمەگەن، "ناعىز قازاقى بولمىس، تiل-مادەنيەت، سالت- ءداستۇرi قالىپتاسا باستاعان كەزiندە" باسىپ-جانشىلعان، جانشىلعاندا ەزiپ، ەسiن جويىپ جiبەرۋگە دەيiن ارەكەتتەنگەن زىمياندىق سويىلىنان كوز اشپاعان قازاقتىڭ جان-رۋحىن، مiنەز-قۇلقىن تۇڭعىش تانىعان ادام - اباي. ولاي بولسا، قازاققا بارعىسى كەلگەن كiسi, الاشپەن اينالىسامىن دەگەن ادام تەك اباي ارقىلى عانا جول تاباتىنى ءسوزسiز. مiنەكي، تانىمىن تۇيسiككە بيلەتكەن زاردىحان قيناياتۇلى اباي الەمiنە تارتىنباي ەنەدi. ونىڭ كوكجيەگiنiڭ كەڭدiگi سونداي اباي الەمiنە كەلگەندە دۇنيەنi شارلاپ وتەدi. ءوز ءال-فارابيiنەن باستاپ، اراب، پارسى، ەۋروپا، امەريكا، ورىس، موڭعولدىڭ فيلوسوف، اقىن-جازۋشىلارىمەن سالعاستىرا كەلiپ، "اباي ادام مەن تابيعاتتىڭ ارا قاتىناسىنىڭ سىرىن ايىرۋ، ادامنىڭ iشكi جان دۇنيەسiنiڭ جۇرەك سىرىن تاني بiلۋگە كەلگەندە باتىس ويشىلدارىنان ارتىق بولماسا كەم تۇسكەن جوق" دەگەن سونى بايلام، الەۋەتتi تۇجىرىم جاسايدى. ابايدىڭ تانىم ءتاسiلiنiڭ تاعى بiر سىرىن اشادى. بۇنىڭ ءوزi بۇرىننان قالىپتاسقان ەۋروتسەنتريستiك كوزقاراستى بۇزىپ جارعان، وزگە تۇگiل ءوزiمiزدiڭ "كۇشiگiندە تالانعان" مۇيiزدiلەرiمiزدiڭ كوزiن الايتىپ، كوكجەلكەسiن كۇجiرەيتكەن باتىلدىق بولدى. بiز بiر وي تاپساق ونىڭ بالاماسىن ورىسشادان iزدەپ، اقىرى اداسىپ كەتەتiنiمiز بار عوي. زاكەڭ ۇيتپەيدi. ابايدىڭ ءار بiر ءسوزiن قازاقي قۇلىقپەن پايىمدايدى. سونىڭ ارقاسىندا قازاقتى ابايشا تۇيسiنۋگە مۇمكiندiك الادى. قازاقشا ءومiر سۇرەدi. باسقا ابايشىلداردان زاكەڭنىڭ وزاتىن جەرi وسىندا جاتىر. "اباي قازاقتىڭ دۇنيە تانىمىنداعى ءۇستiرت بiر جاقتىلىققا قارسى تۇردى". بۇ نە دەگەن ءسوز؟ بiز كۇنi بۇگiنگە دەيiن، قوعامدى جالپىلىق يدەولوگيا جايلاۋىنىڭ سالدارىنان ابايدىڭ "ەدينيتساسىنا" ءمان بەرمەي، كوپپەن بiرگە كورۋگە كوبiرەك كوڭiل ءبولiپ، ابايشا ايتقاندا "كوپ ايتسا كوندi, جۇرت ايتسا بولدى، ادەتi نادان ادامنىڭ" دەپ توبىرشىلدىق، ناداندىقپەن كەتiپ، ول قازاققا "ۇلتتىق مiنەز بولىپ قالىپتاستى" دەپ زەردەلەيدi ز.قيناياتۇلى. اباي "ەر جiگiتتiڭ كوركi مال، سۇلۋ اتتىڭ كوركi جال" دەيدi. كوبiمiز وسى جولدارداعى "مالدى" ءتورت تۇلiك دەڭگەيiندە قاراستىرامىز. "مال" - تۇركiلiك، كونە تۇركiلiك ۇعىم. زاكەڭنىڭ ايتۋىنشا "ابايدىڭ مالى قازاقتىڭ دiنi, قۇدايى، حالقى، جۇرتى، بiلiمi, ۇياتى، ارى جانە جاقىنى" ەكەن. وسىنى تۇسiنبەگەن كەرi اۋىز كەڭەستiك ساياسات قازاقتى "قوي باققاننان باسقا قولىنان كەلمەيدi" دەپ قۇمعا ايداپ سالسا كەرەك. "ساۋداعا، كاسiپكەرلiككە قازاقتىڭ يكەمi جوق دەلiنەتiن بۇگiنگi ۇعىم وسىناۋ تانىم-تۇسiنiكتiڭ جالعاسى" دەيدi عالىم. وعان قازاقتىڭ ءوزiن دە ابدەن سەندiرiپ قويعان. ز.قيناياتۇلى بۇگiنگi قازاقتىڭ ءوز اتاجۇرتىندا كوزگە تۇرتكi بولىپ جۇرگەنiنiڭ ءوزi وسىنىڭ سالدارى دەيدi. جانە ول "بiزدiڭ قازاقتا iزدەنۋ، قاعىلەزدiك از، يت جاتىس، مىرزا تۇرىس، مەشەۋلiك باسىم" دەپ ابايدى دەمدەپ قويادى. وكپە جوق. دەڭگەي سول. ز.قيناياتۇلى بۇگiنگi قازاق كاسiپكەرلەرiن قالالىق جانە دالالىق دەپ ەكi توپقا بولەدi دە، ولار اباي ايتقاندايىن اقشانى يتتiكپەن تاۋىپ، يتتiكپەن ايىرىلىپ ءجۇر دەيدi. باسقا جۇرتتىڭ كاسiپكەرلەرi بولسا ءدۇيiم دۇنيەنi پايىمداپ، ۇلتتىڭ، ءوزiنiڭ ەرتەڭi ءۇشiن كاپيتال، مۇلiك جينايدى ەكەن. ال قازاقتىڭ قالاداعى كاسiپكەرلەرiنiڭ كەيبiرەۋلەرi تۇنگi جىنويناق، كازينولاردا اقشاسىن شاشسا، دالالىق كاسiپكەرلەر ەلiمiزدە الەۋمەتتiك كورiنiسكە اينالعان توي-تومالاقتارعا دەمەۋشi بولىپ، اتا-بابالارىنا ارناپ مەشiت تۇرعىزىپ، اتىن شىعارامىن دەپ ءجۇرiپ قۇر الاقان قالۋعا جاقىن ەكەن. ويتەتiن سەبەبiن ول بiرiنشiدەن، قۇدايدان، اتا-بابا ارۋاعىنان، ەكiنشiدەن، قازاقتىڭ "قالتالى اعايىندارعا" دەگەن قارا قازانداي وكپەسiنەن قورقاتىندىعىنان دەپ كورەدi. راس ءسوز. وتە دۇرىس ايتادى. ز.قيناياتۇلىنىڭ اباي الەمi ارقىلى بۇگiنگi قوعامدىق قاتىناس تۋرالى ايتقان تىم تارتىمدى، كوكەيگە قونىمدى، قۇيما قۇلاقتى تالايدى تولعاندىراتىن وي-پiكiرلەرi جەتەرلiك.
زاكەڭ تۋىندىلارىنىڭ تانىمدىق سىرى تەرەڭ، تاعىلىمدىق قىرى قۇندى. قازiرگi قازاقتىڭ كەيبiر مiنەز، قىلىقتارىن اڭعارۋىنان اباي تاعىلىمى انىق بايقالادى. قازاق جاڭا تۋعان جاس ءسابي، جالعىز ۇل، جانەركە نەمەرەلەرiن تiل-كوزدەن قورعاۋدىڭ ورنىنا، ۇلكەندەردiڭ ءوزi ولاردىڭ دارىن، قابiلەتiنە تاڭداي قاعىپ، تاڭعالىپ وتىرادى ەكەن. نەگە؟ سويتسەك، بۇل قازاق ۇرپاعىن كەلەشەك بلەفكە ەرتەرەك دايىنداي باستاعانى ەكەن. ادامدار ءوز اتىمەن، ءوز قابiلەتiمەن ەمەس، نە ءوزiنiڭ، نە باسقا بiرەۋلەردiڭ اتاق-داڭقى، سىي-سياپاتىمەن ءومiر ءسۇرۋدi ادەتكە اينالدىرىپتى. قۇر اتاق ارقىلى كۇن كورەدi ەكەن. بۇنىڭ ەڭ زياندى جەرi "اتاقتىنىڭ" جانىندا اتاعى جوق قابiلەتتiنiڭ ەسكەرۋسiز قالا بەرەتiندiگi ەكەن. شىنىندا دا تۇك بiتiرمەي كەۋدەلەرiنە تەمiر تاعىپ كەرگiپ باسقانداردى كورگەندە ءوزiڭنiڭ بەتiڭنەن وتىڭ شىعاتىنى راس. باياعىداعى اق پاتشانىڭ الاشتىڭ اعا سۇلتاندارىن ماراپاتتاعانى سياقتى.
قاي تاراپتا جۇرسە دە قازاقشا، قازاق ءۇشiن ءومiر سۇرگەن جانى جايساڭ، جازىقتا اققان دارياداي دانا، بايتاق دالاسىنداي بايسالدى، ءوزiنiڭ ەجەلگi مەكەنi, تۋعان جەرi التايدىڭ قوبداسىنداي قورمال، بۇل كۇندە جەتپiستiڭ جەلكەنiنەن ۇستاعان ابىرويلى اعاعا ۇزاق عۇمىر جاس تiلەيمiز، قازاق ءۇشiن قىلار قىزمەتiڭiز سارقىلماسىن، اتىنا زاتى ساي اعا دەيمiز!
باقىتبەك بامIشۇلى، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسi
«تۇركىستان» گازەتى
