سونىمەن كومينتەرننiڭ كونگرەسi وتiسiمەن، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تiكەلەي كەڭەسiمەن ءالiمحان ەرمەكوۆ قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى تۋرالى بايانداماعا دايىندىققا كiرiستi. وندا ءار ءسوز بەن ءسوز تiركەسiنە ساياسي، تاريحي، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، مەملەكەتتiك ماعىنا مەن استار بەردi. اسiرەسە قونىستانۋشىلار قوردالانا ورنالاسقان، قارا توپىراقتى سولتۇستiك وبلىستاردىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا جانە ولاردى قازاق جەرiنiڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا جانكەشتi دالەلدەر iزدەستiرiلدi. ال جەر جونiندە، سونىڭ iشiندە سولتۇستiك وبلىستاردىڭ جەر، ەكونوميكا، شارۋاشىلىق، ەتنيكالىق قۇرامى مەن مادەني شوعىرلانۋىنا باعا بەرۋدە سول كەزدەگi كەڭەس وكiمەتi عالىمدارىنىڭ iشiندە ءاليحان بوكەيحانوۆپەن تەڭدەسەتiن مامان دا، عالىم دا، ساياساتكەر دە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. كەيiن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ عالىمدارى مەن ساياساتكەرلەرi جەر تۋرالى زاڭ مەن قاۋلى-قارار قابىلدار الدىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ پiكiرiنە جۇگiنiپ بارىپ تالقىعا ۇسىنىپ وتىرعانىن تەرگەۋ دەرەكتەرi دە راستايدى.

سونىمەن كومينتەرننiڭ كونگرەسi وتiسiمەن، ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ تiكەلەي كەڭەسiمەن ءالiمحان ەرمەكوۆ قازاق اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسى تۋرالى بايانداماعا دايىندىققا كiرiستi. وندا ءار ءسوز بەن ءسوز تiركەسiنە ساياسي، تاريحي، ۇلتتىق، ەكونوميكالىق، مەملەكەتتiك ماعىنا مەن استار بەردi. اسiرەسە قونىستانۋشىلار قوردالانا ورنالاسقان، قارا توپىراقتى سولتۇستiك وبلىستاردىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا جانە ولاردى قازاق جەرiنiڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا جانكەشتi دالەلدەر iزدەستiرiلدi. ال جەر جونiندە، سونىڭ iشiندە سولتۇستiك وبلىستاردىڭ جەر، ەكونوميكا، شارۋاشىلىق، ەتنيكالىق قۇرامى مەن مادەني شوعىرلانۋىنا باعا بەرۋدە سول كەزدەگi كەڭەس وكiمەتi عالىمدارىنىڭ iشiندە ءاليحان بوكەيحانوۆپەن تەڭدەسەتiن مامان دا، عالىم دا، ساياساتكەر دە جوقتىڭ قاسى بولاتىن. كەيiن وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ عالىمدارى مەن ساياساتكەرلەرi جەر تۋرالى زاڭ مەن قاۋلى-قارار قابىلدار الدىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ پiكiرiنە جۇگiنiپ بارىپ تالقىعا ۇسىنىپ وتىرعانىن تەرگەۋ دەرەكتەرi دە راستايدى.
ءارتۇرلi مۇددەلەر مەن ۇسىنىستاردى جيناقتاپ، تالاپكەر جاقتاردىڭ دالەلدەرi مەن ساراپتامالارىن سارالاپ، جان-جاقتى دايىندالعان كوميسسيا ءماجiلiسi 9-10 تامىزدا ۇلتتار جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ كوللەگيا مۇشەسi ا.ز.كامەنسكيدiڭ توراعالىعىمەن ءوتتi. قازاق مەملەكەتiنiڭ تاعدىرى شەشiلگەن، تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ بۇگiنگi تەرريتورياسىن تۇبەگەيلi انىقتاپ بەرگەن قاسيەتتi ءماجiلiس بولعاندىقتان دا جانە ونىڭ اسا ماڭىزدى قۇجات ەكەنiن ەسكەرiپ، "الاشوردا" تاريحىن العاش قۇجاتتىق تۇرعىدان ەگجەي-تەگجەيلi زەرتتەگەن تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور دينا احمەتجانقىزى امانجولوۆانىڭ پايىمداۋىن نەگiزگە الا وتىرىپ، كوميسسيا مۇشەلەرiنiڭ تiزiمi مەن لاۋازىمىن، پiكiرلەرiن قوسا ۇسىنامىز.
ماجiلiسكە: ۇلتتار جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنان - م.سۇلتانعاليەۆ، جەر جونiندەگi كوميسسارياتتان - ا.د.تسيۋرۋپا، بايانداماشى رەتiندە سەمەي وبلىسى اتىنان - ءا.ەرمەكوۆ، قازرەۆكومنان - س.پەستكوۆسكي، م.مىرزاعاليەۆ، گ.كۋلاكوۆ، ءا.جانگەلدين، ا.بايتۇرسىنوۆ، گ.الiبەكوۆ، ماسكەۋدەگi قازاق وكiلدiگiنەن - پ.پەتروۆسكي، ورىنبور گۋباتكومىنان - ي.مارتىنوۆ، تۇرككوميسسيادان - گ.سافاروۆ، سiبiررەۆكومىنان - ۆ.سوكولوۆ، ومبى رەۆكومىنان - ي.پوليۋدوۆ، چەليابi گۋبكومىنان - پولياكوۆ، بوكەي ورداسىنان - س.پ.ميليۋتين مەن د.تەمiراليەۆ، اقمولا وبلىسىنان - يتباەۆ پەن ورازاەۆ، استراحاننان - ا.كاريموۆ قاتىستى.
بايانداماشى ءالiمحان ەرمەكوۆ قازاق رەۆكومى مەن ۇلتتار جونiندەگi حالىق كوميسسارياتىنىڭ ۇسىنىسىنا جۇگiنە وتىرىپ: استراحان، ۋرال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، سىرداريا، زاكاسپي، سامارقان، فەرعانا وبلىسى مەن گۋبەرنيالارىن قامتيتىن جالپى كولەمi 3 467 922 شارشى شاقىرىم جەردi قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنا بەرۋدi ۇسىندى. كورسەتiلگەن جەردiڭ 81%-ىن جان سانى 5,5 ميلليون بولاتىن قازاقتار پايدالاناتىنىن، بۇل بۇكiل تۇرعىنداردىڭ 54% ەكەنiن اتاپ ءوتiپ ول:
"قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ بارىسىندا مۇقىم ولكەنiڭ ەتنيكالىق، ەكونوميكالىق جانە مادەني ەرەكشەلiكتەرiن ەرەكشە ەسكەرۋ كەرەك. ەگەردە قازاقتاردىڭ دەنi وسى ۋاقىتقا دەيiن كوشپەلi ءومiر سالتى مەن مال شارۋاشىلىعىن باستى كاسiپ رەتiندە ساقتاپ قالعانىن نازارعا iلسەك، ... وندا بۇل وبلىستاردىڭ ءوزارا تىعىز ەكونوميكالىق بايلانىستا ەكەنi كوزگە انىق كورiنiپ تۇر. سوندىقتان دا قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تەك سولتۇستiك جانە وڭتۇستiك وبلىستاردىڭ اراسىنداعى شەكارالىق تۇتاستىقتى ساقتاعان جاعدايدا عانا مۇمكiن ءارi ناقتى ومiرلiك سىپات الادى، بۇل ماسەلە كەرiسiنشە شەشiلگەن جاعدايدا، اۆتونوميا تiرشiلiك كوزiنەن ايىرىلادى. سونىمەن قاتار، مادەني جانە ەكونوميكالىق ورتالىقتار دا ارالاس وبلىستىق قۇرىلىمدار (سiبiر رەۆكومى جانە ت.ب.) تالاپ ەتiپ وتىرعان تەرريتوريالاردىڭ قۇرامىندا قالىپ قويادى. بۇل ورتالىقتارسىز وڭتۇستiك وبلىستار ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىق جانە ەكونوميكالىق-مادەني اشارشىلىققا ۇشىراپ، تiرi ولiككە اينالادى. وسى پايىمداۋلاردى ەسكەرە وتىرىپ قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىن كورسەتiلگەن شەكارا بويىنشا بەكiتۋ قاجەت. ورىنبور قالاسى ۋاقىتشا ورتالىق رەتiندە قارالىپ وتىر", - دەپ (سوندا، 361 بەت) ماسەلەنi تiكەسiنەن جانە شەشiمدi تۇردە قويدى.
بۇل - اسا تاعدىرلى دا تاۋاندى تالاپ ەدi. ول تالاپتان باس تارتۋ - قازاق جەرiن تەلiمدەۋمەن پارا-پار بولاتىن. وسى تۇستا وزگەلەردiڭ نازارىن وزiنە قاراتىپ، كوزقاراسىن قازاق اۆتونومياسىنىڭ مۇددەسiنە بەيiمدەپ، دالەلiنە سەندiرiپ، باۋىرىنا تارتا باۋراۋ تۇرعىسىنان العاندا ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ تۋا بiتكەن شەشەن دە وجەت مiنەزi, مىسى باسىم دەگدارلىعى، قيسىندى ۇستانىمى قازاق مەملەكەتتiگiنiڭ نەگiزiن قالاپ، تەرريتورياسىن انىقتاۋدا شەشۋشi قىزمەت اتقاردى. ول ءوزiنiڭ اسا جۇيەلi جانە باتىل قيسىندارى ارقىلى وپپونەنتتەرiنiڭ پiكiرلەرiن شاراسىز جانسىزداندىردى، ولاردىڭ تالاپتارىن: كەڭەس وكiمەتiنiڭ شەشiمiمەن، "بايىرعى حالىقتار ەركiندiكتi قابىلداپ، ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنىڭ جەمiستەرiن جيناۋى" ءۇشiن قۇرىلىپ وتىرعان اۆتونومياعا قارسىلىق بوپ كورiنۋi مۇمكiن ەكەندiگiن تەگەۋرiندi ەمەۋرiنمەن جەتكiزدi. جانىن ۇشكiرiپ ءالiمحاننىڭ جانىنا قوسقانداي بولىپ وتىرعان، مىسىمەن دە، دەمiمەن دە دەمەپ وتىرعان ءاليحان بوكەيحانوۆ:
"مەن سەن سويلەپ وتىرعاندا كوتەرiلiپ-باسىلعان جانارتاۋدىڭ ۇستiندە وتىرعانداي بولدىم. سويلەگەندەگi جالىنىڭ بەتiمدi شارپىدى", - دەپ باعا بەردi.
بۇل پiكiردi سiبiر رەۆكومىنىڭ وكiلi ۆ.سوكولوۆ تا ءوزiنiڭ الپىسىنشى جىلدارى جاريالانعان ەستەلiگiندە:
"قايراتتى قارا شاشى ارتىنا قايىرىلعان، كەلبەتi قازاقتاردان وقشاۋلاۋ جاس قازاق جiگiتi جالىنداي شارپىپ، اسا قىزۋ سويلەپ، وراتورلىق قيسىندى قابiلەتiمەن كوميسسيانىڭ ىقپالىن وزiنە قاراتىپ الدى", - دەپ (مادەنيەت جانە تۇرمىس، 1964, № 11) جازدى.
شىندىعىندا دا مۇلدەم باسقا تالاپ قويىپ، سولتۇستiك وبلىستاردى رەسەيدiڭ قۇرامىندا قالدىرۋعا وكiم دايىنداپ كەلگەن ۆ.سوكولوۆ قارار ءۇشiن دايىنداعان ءسوزiن جۇمسارتىپ:
"بايانداماشىنىڭ پiكiرiنە نەگiزiنەن قوسىلامىن. الايدا سولتۇستiك وبلىستاردىڭ سiبiردەن ءبولiنۋi, وندا شوعىرلانعان ورىس تۇرعىندارىنىڭ قازاقستانعا ءماجبۇرلi تۇردە قوسىلۋىنىڭ سالدارىنان، ۇلتارالىق الاۋىزدىقتى تۋعىزۋى، ءوزارا قاقتىعىسقا الىپ كەلۋi مۇمكiن. سونىمەن قاتار، ورىنبور اكiمشiلiك ورتالىق رەتiندە كازاكتار مەن قازاقتاردىڭ اراسىنداعى قىرعيقاباق قاتىناستى ءورشiتۋi مۇمكiن، ءسويتiپ قازاقتار كوتەرiلiستiڭ وتىنا شارپىلاتىن قاۋiپتi جاعدايعا تاۋەكەل ەتiپ وتىر. رەسەي تاريحى قازاقتارعا قازاقستاننىڭ اسا اۋقىمدى تەرريتورياسىن باسقارا الاتىن مەملەكەتتiك اپپارات قۇراتىنداي ماردىمدى بiلiم مەن ۇيىمداستىرۋ تاجiريبەسiن يگەرۋگە مۇمكiندiك بەرگەن جوق. ال مۇنداي باسقارۋ اپپاراتىنسىز قازاق اۆتونومياسى تاياۋ ارادا ءوز-وزiنەن ىدىراپ تىنادى. جەردi بiرتە-بiرتە ءوز ۇلەسiنە قاراتىپ، باسقارۋ اپپاراتىن قۇرعانشا بiرتالاي ۋاقىت كەرەك، سوندىقتان دا بۇل مiندەتتi قازiر قازاق رەۆكومىمەن تىعىز بايلانىستا باسقارىپ وتىرعان سiبiررەۆكومى مەن تۇرككوميسسياسىنىڭ قۇرامىندا قالدىرۋ قاجەت", - دەپ (سوندا، 361-بەت) ۇسىنىس ايتتى.
قازiر بۇل پiكiر اشىق قارسىلىق ەسەبiندە باعالانۋى مۇمكiن جانە سiبiر رەۆكومى بۇل ۇسىنىستى 1922 جىلعا دەيiن ۇستانىپ، سولتۇستiك وبلىستاردى قاراماعىنان شىعارمادى. الايدا سول كەزدەگi, سول كۇنگi پسيحولوگيالىق ىرعاسۋ تۇرعىسىنان العاندا بۇل "جۇمساق پiكiر" ەدi. ايتپەسە ماسەلە قازاق اۆتونومياسىنا سولتۇستiك وبلىستاردى بەرۋ - رەسەيدi بولشەكتەۋ، قازاق ەڭبەكشiلەرiن سوتسياليستiك قوعامنان شەتتەتۋ، پرولەتارياتتىق-ينتەرناتسيونالدىق پارىزدان باس تارتۋ، قىزىل ارميانىڭ توگiلگەن قانىن قورلاپ، كەڭەس وكiمەتiنiڭ ورنىعۋىنان باس تارتۋ رەتiندە مالiمدەمە جاسالسا، بۇل ماسەلەنiڭ ءدال سول كەزدە شەشiلۋi جانە شەشiلە قالعان جاعدايدا دا سولتۇستiك وبلىستاردىڭ قازاقستان قۇرامىندا قالۋى نەعايبىل ەدi. ال جاڭاعىداي "اۆتونوميانى مويىنداي وتىرىپ كەلتiرiلگەن "بiراق تار", ءسوز اراسىنداعى ساياسي "براك" - سىلتاۋ عانا ەدi. تۇركiستاننىڭ بiلگiرi, "تۇرككوميسسيانىڭ" وكiلi گ.سافاروۆ تا:
"تۇركiستانداعى قازاق وبلىستارىندا كەڭەس وكiمەتi ءالi ورنىعا قويعان جوق، بۇل باعىتتا ءوز بەتiنشە جۇمىس iستەي الاتىن كۇش تە جوق، سوندىقتان دا اۋەلi نەگiزگi قۇرىلىمدى نىعايتىپ بارىپ، سودان كەيiن عانا بiرتە-بiرتە iسكە كiرiسكەنiمiز ءجون", - دەپ سولقىلداقتىق تانىتتى.
تۇركiستان رەسپۋبليكاسىن "اسiرەكەڭەستەندiرiپ، بiر كۇندە سوتسياليزم ورناتپاق بولىپ، مەملەكەتتi انارحيالىق جاعدايعا اكەلگەنi ءۇشiن" كرەملگە شاقىرتىلىپ الىنىپ، "تۇرككوميسسياسىنىڭ" جەتەكشiلiگi مiندەتiن اتقارعان گ.سافاروۆ "قازاق اۆتونومياسىنىڭ" قۇرىلۋىنا مۇددەلi ەمەس بولاتىن، كەرiسiنشە ت.رىسقۇلوۆ، ن.حوجاەۆ سياقتى جەرگiلiكتi قايراتكەرلەردi ستاليننiڭ ىرقىمەن بيلiكتەن ىسىرعان "ارالىق قايراتكەر" ەدi. اۆتونوميانىڭ قۇرىلۋىنا تiكەلەي مۇددەلi قازاق رەۆكومىنىڭ توراعاسى س.پەستكوۆسكيدiڭ ءوزi:
"قازاقستاندا وزگەلەر سياقتى ۇلتتىق اۆتونوميا قۇرۋعا بولمايدى. تەك تەرريتوريالىق پرينتسيپتi ۇستانۋ عانا اقىلعا سيادى", - دەپ تۇپكi پيعىلىن تانىتتى.
ال "كەڭەستiك جەر يەسi" مەكەمەسiنiڭ وكiلi ا.د.تسيۋرۋپا:
"ەگەردە شولەيتتi دالاعا قۇنارلى جەر قوسىلماسا، وندا بۇل ولكە ءومiر سۇرە المايدى. قازاق ولكەسiنiڭ بارلىق باسقارۋ قۇرىلىمى قازاق رەۆكومىنا باعىندىرا شوعىرلانۋى تيiس، ايتپەسە وسىعان دەيiنگi قالىپتاسقان جاعداي وزگەرمەيدi", - دەپ ورىندى پiكiر بiلدiردi.
"تۇرككوميسسيانىڭ" تiزگiنi قولىنان شىعىپ بارا جاتقانىن سەزگەن گ.سافاروۆ تاعى دا وزەۋرەپ:
"ورىنبوردا وتىرىپ جەتiسۋ مەن سىرداريانى باسقارامىن دەۋ - مازاق قانا ەمەس، ارانداتۋ. مۇنداي ساياسات - ۇلتتىق ۋتوپيا", - دەدi.
ال احمەت بايتۇرسىنوۆ ءۇشiن بۇل قيال ەمەس، ناقتى تاريحي مۇمكiندiك ەدi. ول وسى اۆتونوميا ءۇشiن "الاشوردانىڭ" مۇددەسiن كەڭەس وكiمەتiمەن بايلانىستىرعان جانە وعان كەپiل رەتiندە ءوز باسىن تاۋەكەلگە تiككەن تاعدىرلى تۇلعا بولاتىن. سوندىقتان دا وزەۋرەگەن "تۇرككوميسسياسىنىڭ" الدىن الا ستالينمەن كەلiسiپ تۇجىرىمداعان پiكiرiنiڭ بەتiن بiردەن قايىرىپ:
"اڭگiمەنiڭ باسىن بiردەن اشىپ الۋ كەرەك. ەگەردە قازاق ولكەسi ءوزiن-ءوزi بيلەي الماسا، وندا رەسپۋبليكا قۇرۋ ماسەلەسiنiڭ پiسiپ-جەتiلمەگەنi, ونى قۇرۋعا تيiستi جاعدايدىڭ جاسالماعانى عوي، وندا بوس ءسوزدi دوعارۋ قاجەت. دەمەك بارiنەن بۇرىن باستى ماسەلەنi - بۇل رەسپۋبليكانى قۇرۋدىڭ قاجەتتiگi بار ما، جوق پا سونى شەشiپ الۋ قاجەت. ەگەردە بۇل ماسەلە وڭدى شەشiلسە عانا، سودان كەيiن بارىپ سول رەسپۋبليكانى باسقارا الاتىن كۇشتەردi قۇرۋدى قولعا الۋ قاجەت، ال ونداي كۇش بار", - دەپ سەنiممەن ايتتى.
ال ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ بەدەلiنiڭ الدىندا گ.سافاروۆتىڭ سۇرەڭi وڭىپ سالا بەرەتiن. سول كەزگە دەيiن اسiرەسولشىل، بiر جىلدان كەيiن اسiرەۇلتشىل باعىتتى ۇستاعان ستاليننiڭ ورىنباسارى م.سۇلتانعاليەۆ ءۇش جاقتى پiكiردiڭ "التىن وزەگiن" ۇستاپ:
"ەگەردە تۇركiستان مەن سiبiردەگi بيلiك ءالسiز بولسا، ال مۇنىڭ شىندىق ەكەنiن ەشكiم جوققا شىعارا المايدى، وندا ولاردىڭ iس-ارەكەتتەرi قازاق رەۆكومىنىڭ، ورتالىقتىڭ وكiمiمەن ۇيلەسەتiندiگiنە ەشكiم دە كەپiلدiك بەرە المايدى. سوندىقتان دا بۇل وبلىستاردىڭ رەۆكومىنىڭ جۇمىسى ورتالىقتىڭ وكiلەتتi قارارلارىمەن رەتتەلiپ وتىرۋعا تيiستi. باسقارۋ بيلiگi قازاق رەۆكومىندا بولۋعا تيiستi, ال قالعان ورتالىقتار سونىڭ ۇلتتىق، الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق شەشiمدەرi بويىنشا جۇمىس iستەپ، قازاق رەۆكومىنىڭ شەشiمدەرiن جەتەكشiلiككە الۋى تيiس", - دەگەن پiكiر بiلدiردi.
مiنە، وسى ارادا باس بايانداماشى ءالiمحان ەرمەكوۆ ءوزiنiڭ ۇستانىمى مەن دالەلiن تۇبەگەيلi ورنىقتىرۋ ماقساتىندا قايىرا جارىسسوزگە شىعىپ:
"اۆتونوميا بەرۋ ماسەلەسiن پرينتسيپتi تۇردە بiراۋىزدان قولداي وتىرىپ، اۆتونوميانى قۇرۋعا كەلگەندە ءسوز بەن iستiڭ اراسىنان الاۋىزدىقتىڭ تۋىپ وتىرعانى تۇسiنiكسiز. انىعىندا ماسەلە: رەسپۋبليكانى قۇرۋدىڭ قاجەتi بار ما، جوق پا؟ - دەگەنگە تiرەلiپ تۇر. ەگەر مەن دۇرىس تۇسiنسەم: تەك ناسيحات ءۇشiن عانا ەمەس، ناقتى iس جۇزiندەگi جۇمىس iستەيتiن اۆتونوميا تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر، ەندەشە سوعان ساي باسقارۋ اپپاراتى قۇرىلۋى تيiس، ونسىز: قازاقتار ءوزiن-ءوزi باسقارا الا ما؟ - دەگەندi بىلاي قويعاندا، رەسپۋبليكا جونiندە ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزi ماعىناسىز بوس مىلجىڭ عانا. ال قازاق رەۆكومىن قىزمەتكەرلەرمەن قامتاماسىز ەتۋدi ورتالىق موينىنا السىن", - دەپ باستى نازاردى اۆتونوميانىڭ جاريالانۋىنا اۋداردى.
ءسويتiپ 10 تامىز كۇنi كوميسسيا توراعاسى ا.ز.كامەنسكي بارلىق ەسكەرتۋلەر مەن ۇسىنىستاردى قورىتا كەلە:
"قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ - شەشiلگەن ماسەلە، قورىتىندىسى دايىندالىپ، تيiستi مەكەمەلەر وكiمەت بيلiگiن رەسپۋبليكانىڭ باسقارۋىنا بەرۋدiڭ جولدارىن قاراستىرسىن", - دەپ جاريالادى.
بۇل - ۇلكەن جەڭiس ەدi. الايدا بۇل جەڭiستi تياناقتى ەتۋ ءۇشiن اۆتونوميانىڭ تەرريتورياسى مەن تۇرعىندارى تۋرالى ۇسىنىستاردى لەنيننiڭ الدىندا قورعاپ شىعۋى تيiس بولدى.
ءا.ەرمەكوۆ (ەستەلiكتەن): "موسكۆاعا كەلگەننەن كەيiن ۆ.ي.لەنين توراعالىق ەتكەن كوميسسيانىڭ وتىرىسىندا مەن قازاقستانداعى جاعداي تۋرالى بايانداما جاسادىم. ماعان دەيiن تۇركiستان رەسپۋبليكاسىنداعى جاعداي تۋرالى "تۇرككوميسسياسىنىڭ" مۇشەسi جولد. سافاروۆ سويلەدi. اسا قۋاتتى جiگەرگە يە بۇل ادام وتارلانعان اۋداندارداعى بۇراتانا حالىقتىڭ اسا اۋىر جاعدايى مەن ستولىپين رەفورماسىنان كەيiن قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ كەسiرiنەن تۋىنداعان قيىنشىلىقتاردى سونداي بiر سەنiمدi دە ناقتى دالەلدەرمەن جەتكiزە بiلگەن تياناقتى بايانداما جاسادى. ول: ءوزiنiڭ اتا قونىسىنان ايىرىلعان جانە كەلiمسەك-كۋلاكتاردىڭ اياۋسىز تاركiسiنە ۇشىراعان قازاق باتىراقتارىنىڭ بيشارالىعى مەن كورگەن قورلىعىن اشىنا ايتتى. ول: "شۇعىل تۇردە جەر رەفورماسىن جۇرگiزiپ، بارلىق كۋلاكتاردىڭ جەرiن تارتىپ الىپ، ولاردان الىنعان جەردi بۇرىنعى يەسiنە قايتارىپ بەرۋدi تالاپ ەتتi. "سوندا عانا بۇراتانا حالىق بوستاندىقتى سەزiنە الادى، ۇلى قازان توڭكەرiسiنiڭ جەمiسiن كورە الادى",- دەدi. ۆلاديمير يليچ ونىڭ كوزقاراسىن قولدادى جانە سودان بiراز ۋاقىت وتكەن سوڭ وراز جاندوسوۆتىڭ ت.ب. قاتىسۋىمەن تۇركiستاندا جەر رەفورماسى جۇرگiزiلدi".
12 تامىز كۇنi لەنيننiڭ توراعالىعىمەن وتكەن ماجiلiستە ءا.ەرمەكوۆ نەگiزiنەن قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكارالىق اۋدان ماسەلەسiنە باسا نازار اۋداردى.
ءا.ەرمەكوۆ (ەستەلiكتەن): "مەن ءوزiمنiڭ بايانداماما كiرiسپەي تۇرىپ، ۇلى وكتيابر رەۆوليۋتسياسى كوسەمiنiڭ الدىندا قاتتى تولقىدىم. بiراق ونىڭ قاراپايىمدىلىعى، مەيiرiمدiلiگi, كiشi حالىقتارعا دەگەن ەرەكشە قامقورلىعى ماعان جايماشۋاق اسەر ەتتi. بايانداما كەزiندە مەنi ونىڭ شيراقتىعى، ويىنىڭ وتكiرلiگi, از حالىقتىڭ بايانداما جاساعان وكiلiن ءادiل دە باتىل قولداۋى بەي-جاي قالدىرمادى.
كوتەرiلگەن بارلىق ماسەلەلەردi تالداۋى مەن ونداعى قويىلعان ماسەلەلەردiڭ بارلىعىنان حاباردار بولۋى جانە وعان بويلاي ەنۋi تاڭقالارلىق ەدi. ول مەنiڭ بايانداماما دا كاتىستى قىزىعۋشىلىق پيعىل كورسەتتi: مۇقيات تىڭدادى، مۇمكiن بولاتىن قاتەلiكتەردەن ساقتاندىردى، ال ءادiل شەشiمدi تالاپ ەتەتiن قاجەتتi شارالاردى باتىل قولدادى. ۆلاديمير يليچ تەك تىڭداپ، تالداپ قانا قويماي، ءارi قىزىنا پiكiر ايتىپ، بۇكiل باياندامانىڭ باسىنان باستاپ اياعىنا دەيiن بەلسەنە قاتىسىپ وتىردى. ءسويتiپ، ادامزاتتىڭ ۇلى دانىشپانى ماعان ۇمىتىلماس اسەر قالدىردى. وسىناۋ ۇلى ويشىل-رەۆوليۋتسيونەردiڭ رۋحى الدىندا باسىمدى يiپ تاعزىم ەتەمiن.

<!--pagebreak-->

ەندi ۆلاديمير يليچتiڭ بايانداماداعى شيەلەنiسكەن ماسەلەلەردi دۇرىس شەشۋگە كاتىسىپ، بەرگەن كومەگi تۋرالى، ەلۋ جىلدان كەيiن دە ەسiمدە قالعان جەكە-جەكە ەپيزودتارعا توقتالايىن.
مەن ءوزiمنiڭ باياندامامدا، نەگiزiنەن قازاقستاننىڭ شەكاراسىن انىقتاۋدا ۇلكەن ماڭىزى بار كۇردەلi دە شيەلەنiسكەن جەر ماسەلەسiنە توقتالدىم (بۇل ماسەلەلەر لەنيننiڭ كوزi تiرiسiندە شەشiلگەن بولاتۇعىن، سوندىقتان دا قازiر تاريحي-انىقتامالىق قانا سيپات الادى.
پاتشالىق روسسيا كەزiندە سول كەزدەگi قولدانىستاعى زاڭ ەرەجەلەرiن بۇزا وتىرىپ، قازاق جۇرتىنىڭ يەلiگiندەگi وزەن، كول جاعالاۋىن، ورمان القابىن، ساياجاي ورنالاسقان توعايلاردى، قارا توپىراقتى جەرلەردi, جاسىل القاپتاردى تارتىپ العان بولاتىن. ال بۇل "بەلدەۋلەردiڭ" ەرتiس بويىنداعى كولەمi اۋەلiدە ەنi 10 دەسياتينادان باستاپ ۇزىندىعى 70 دەسياتيناعا دەيiن جەتتi, ال كاسپي تەڭiزiنiڭ سولتۇستiك جاعالاۋىنداعى ايگiلi "ميلليوندىق قور" دەپ اتالاتىن اسا iرi اتىراۋ مال وندiرiسiمەن اينالىسۋشىلاردان تارتىپ الىنىپ، شiركەۋگە، قازىنالىق قاراشىعىن دەپ اتالاتىن سالعىرتتىڭ ەسەبiنە جانە قازىنانىڭ جەكە بيلiگiنە بەرiلدi.
قازاقتاردىڭ پايدالانۋىنداعى جەرلەردi تارتىپ الاتىن مۇنداي اپەرباقاندىق - رەسەيدiڭ iشiندەگi اسا iرi جەر يەلەرi مەن پومەششيكتەردiڭ: قۇلقىن جوقتايتىن ستولىپيندiك رەفورمادان كەيiن تiپتi ورiستەپ كەتتi. ول مەملەكەتتiك دۋما مiنبەسiنەن: "قازاق دالاسى مەن تۇركiستانداعى ۇيىمداسقان كۋلاكتاردىڭ قوجالىعى جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ مۇددەسiن ەسكەرمەۋi تيiس، كەرiسiنشە ول - پاتشا رەجيمiنiڭ تiرەگi بولۋى تيiس", - دەپ ۇران تاستاپ، پاتشالىق ساياساتتىڭ تiرەگiنە اينالدى. ءسويتiپ جەرگiلiكتi تۇرعىنداردى ويلاماي، قازاقستان مەن تۇركiستاندا كۋلاكتاردىڭ يەلiگiندەگi شارۋاشىلىقتىڭ قانات جايۋىنا بار كۇشiن سالعان ەدi. وندا (ماجiلiستە - ت.ج.) كاسپي جاعالاۋى تۋرالى ماسەلەلەر وتكiر پiكiرتالاس تۋدىردى. ال جەرگiلiكتi تۇرعىنداردىڭ جەر تۋرالى ماسەلەسi, تiپتi قارالعان دا جوق بولاتىن. ەرتiستiڭ ون شاقىرىم سول جاق بەتi 1904 جىلعى ورىس-جاپون سوعىسى الدىندا سەنات ۇكiمەتiنiڭ قاۋلىسىمەن سiبiر كازاكتارىنىڭ يەلiگiنە بەرiلگەن. ال قازاق ەلi ءوزiنiڭ اتا-باباسىنىڭ جەرiنەن ايىرىلىپ قانا قويماي، ونىڭ ۇستiنە وسى جايىلىمدىققا مالىن باعۋ ءۇشiن ورىس كۋلاكتارىنا وراسان زور قارجى تولەپ، تەز ارادا كەدەيلiككە ۇشىرادى. ءسويتiپ ولار ءاربiر كازاك سەمياسىنا قىزمەت ەتەتiن ءۇي شارۋاسىنداعى جۇمىسشى رەتiندە باتىراقتارعا اينالدى. قازاق ولگەن كiسiسiن جەرلەۋ ءۇشiن زيرات ورنىنا التىن اقشا ەسەبiمەن 18-20 سوم تولەگەنi تۋرالى دەرەكتەر ارحيۆ قۇجاتتارىنان بەلگiلi.
مەن باياندامامنىڭ سوڭىندا: وسى ون شاقىرىمدىق جەردi قازاق حالقى ەجەلدەن يەلەنiپ كەلگەندiكتەن دە، وزدەرiنە قايتارىپ بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس جاسادىم.
ال كاسپي تەڭiزiنiڭ سولتۇستiك جاعالاۋى - سالىق جينايتىن جەر بولىپ جاريالانعانىمەن، پاتشا ۇكiمەتi قازاق تۇرعىندارىن يەلەنگەن جەرلەرiنەن كوشiرە المادى. سەبەبi كاسپيدiڭ سولتۇستiك جاعىنا كاراي "رىڭ (نارىن - ؟ - ت.ج.) قۇمدارى" دەپ اتالاتىن قۇم بۇيراتتارى سوزىلىپ جاتىر. ەكونوميكانىڭ قاتال زاڭى تۇرعىنداردى كاسپي تەڭiزi جاعالاۋىنا قۋدى. وندا ولار بالىق اۋلاۋمەن شۇعىلدانىپ، كەمەدە جۇمىسشى بولىپ iستەپ، كۇن كورiس مۇمكiندiگiنە يە بولدى.
باياندامامنىڭ سوڭىندا: قازاقتاردىڭ بۇرىن يەلەنiپ كەلگەن جەرلەرi وزدەرiنە قايتارىلسىن جانە جەرگiلiكتi قازاق پەن وتىرىقشىلدانعان ورىس تۇرعىندارى قاشان ورنىعىپ بiتكەنشە روسسيادان قونىس اۋدارۋدى توقتاتقان ءجون، - دەگەن ۇسىنىس جاسادىم. وسى جەردە ۆلاديمير يليچ مەنiڭ ءسوزiمدi ءبولiپ: "قىزىق ەكەن، ورتالىقتاعى جولداس، بiزدiڭ تسك-نىڭ مۇشەسi سافاروۆ: تۇركiستاننان بارلىق كۋلاك شارۋاشىلىعىن كوشiرiپ جiبەرۋ كەرەك، - دەسە، سiز: تەك جەرگiلiكتi قازاقتار مەن وتىرىقشىلدانعان ورىستار ورىن تەپكەنشە قونىس اۋدارۋدى توقتاتۋ كەرەك، - دەيسiز. بۇل قالاي؟ مەن مۇنداي پiكiردi كۇتپەپ ەدiم", - دەپ بiر ءسات كۇمiلجي قارادى. مەن: "سافاروۆتىڭ تۇركiستاننىڭ جاعدايىن جاقسى بiلەتiنiن، ول سول جەردە ۇزاق ۋاقىت قىزمەت iستەگەنiن ايتا كەلiپ، ال قازاقستاننىڭ جاعدايىندا ونداي ۇسىنىستان باس تارتۋ كەرەك", - دەدiم. جانە دە ءوز ۇسىنىسىما نەگiز رەتiندە سولتۇستiك ايماقتارداعى قازاق پەن ورىس تۇرعىندارىنىڭ سان جاعىنان اراقاتىناسى جايلى ستاتيستيكالىك مالiمەتتەردi كەلتiردiم. "ورىس تۇرعىندارىن كوشiرiپ جiبەرەمiز دەگەن شەشiمنiڭ ورىندالۋ مۇمكiندiگiنە سەنبەيمiن، سەبەبi ۇلتتار اراسىندا الاۋىزدىق تۋ قاۋپi بار" - دەدiم. سوندا ۆلاديمير يليچ: "ەندەشە ويلانۋ كەرەك", - دەدi.
بۇدان كەيiن: "ون شاقىرىمدىق كەسiمدi جەر" مەن جەرگە ورنالاستىرۋ مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ تۋرالى بارىنشا قامتي ايتقانىما قاراماستان، ۆلاديمير يليچ: "تاعى دا قوسىمشا ايتارىڭىز بار ما؟", - دەپ سۇرادى. سوندا مەن جاستاردىڭ اتىنان (ول كەزدە 29 جاستا ەدiم): جەردi وڭدەۋگە جانە ءشوپ شابۋعا ارنالعان اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارىمەن قامتاماسىز ەتسە، ءسويتiپ اۋىل شارۋاشىلىعى كوممۋنالارىن ۇيىمداستىرساق، - دەگەن تiلەك ايتتىم. ۆلاديمير يليچ قولىن سەرمەپ: "كەرەگi جوق، كەرەگi جوق. بiز اۋىل شارۋاشىلىعى كوممۋنالارى جايلى، تiپتi ورتالىق روسسيادا دا ءالi ويلاستىرعامىز جوق", - دەدi. ۆلاديمير يليچتiڭ تاراپىنان ايتىلعان مۇنداي سiلتەمە ۇسىنىسقا مەن قاتتى ابىرجىپ قالدىم.
كوميسسيانىڭ ماجiلiسiندە جاساعان باياندامامنىڭ بiزدiڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ تەرريتورياسىن انىقتاۋ تۋرالى تۇسىندا: كاسپي تەڭiزiنiڭ سولتۇستiك جاعالاۋىنىڭ - استراحان گۋبەرنياسىنان قازاقستانعا قايتارىلعانى تيiمدi ەكەندiگi جونiندەگi جوعارىداعى ۇسىنىسىمدى قايتالاپ ايتتىم. مەنiڭ بۇل ۇسىنىسىما كوپتەگەن ادامدار مۇلدەم قارسى بولدى. Iرi باسشىلار، اسiرەسە استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ پرەدسەداتەلi (فاميلياسى ەسiمدە جوق), لەجاۆا، بريۋحانوۆ سەكiلدi باسشىلار: كاسپيدiڭ بالىعىمەن موسكۆا جۇرتشىلىعىن اسىراپ وتىرمىز، ەلiمiز ازىق-تۇلiك قيىندىعىن باستان كەشiپ وتىر، - دەگەن سىلتاۋدى الدىعا تارتتى. سويلەۋشiلەردiڭ بۇل ماسەلەگە تەرiس كوزقاراسىن بايقاعان ۆلاديمير يليچ ماعان بۇرىلىپ: "بiزدiڭ ەكونوميستەر جان-جاقتى تالداپ، باتىل ايتقان سەكiلدi, ۇيالماڭىز، ءوزiڭiزدiڭ ويىڭىزدى ەركiن ايتا بەرiڭiز، ەندi ءسوز سiزگە بەرiلەدi", - دەدi.
"مەن، كەشە عانا ينستيتۋتتى بiتiرگەنمiن، جاقسى تاجiريبەنi ۇيرەنۋگە دايىنمىن. بiراق كەيبiر جولداستاردىڭ مەنiڭ ويىما قارسى بولعانىنا تاڭىم بار. ويتكەنi قازاقستاننىڭ ءوزiنiڭ ۇلتتىق-تۇرمىستىق ەرەكشەلiكتەرiنە بايلانىستى الاتىن اۆتونوميالىق باسقارۋ قۇرىلىمى - رسفسر-دiڭ قاراماعىنا كiرەدi. سوعان قاراماستان، بiزدiڭ كاسپي جاعالاۋىنىڭ رەسپۋبليكا شەكاراسىنا كiرگiزiلۋiن ماقۇلداعانىمىز دۇرىس سياقتى. سەبەبi ول جەردە نەگiزiنەن بالىق شارۋاشىلىعىمەن اينالىساتىن قازاقتار مەكەندەيدi جانە دە بۇل جاعالاۋ قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ iشiنە كiرiپ تۇر. ال ەگەر وسى جاعالاۋدى تۇرعىندارىمەن بiرگە بiزدiڭ رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسىنا كiرگiزسە، بiز ولاردى ۇيىمداستىرىپ، استراحان گۋبەرنياسىنا قاراعاندا ورتالىققا الدەقايدا كوپ بالىق جiبەرەتiنiمiزگە سەنiمدiمiن", - دەدiم.
ۆلاديمير يليچ استراحان گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتiنiڭ پرەدسەداتەلiنە بۇرىلىپ، ودان: "جاعالاۋداعى قازاق پەن ورىس تۇرعىندارىنىڭ سان جاعىنان اراقاتىناسى قانداي؟" - دەگەن سۇراق قويدى. پرەدسەداتەل ستاتيستيكالىق مالiمەتتەر جوق دەگەندi سىلتاۋ ەتiپ، سۇراقتان بۇلتارعىسى كەلiپ ەدi, ۆلاديمير يليچ: "جاعالاۋدا قانشا قازاق، قانشا ورىس بار - دەپ وتىرعانىم جوق، وسى وڭiردەگi تۇرعىنداردىڭ قايسىسى باسىم؟", - دەدi. سوندا پرەدسەداتەل امالسىزدان: "قازاقتار باسىم سەكiلدi", - دەگەنگە سايدى. ۆلاديمير يليچ: "ماسەلە تۇسiنiكتi بولدى", - دەپ داۋىسقا سالماق ەدi, سول ارادا حاتشى كرەستينسكي: "ەرمەكوۆ جولداس "دانتسيگ ءدالiزiن" ۇيىمداستىرماق بولىپ وتىر", - دەپ قىستىرىلىپ ەدi, ۆلاديمير يليچ: "كرەستينسكي جولداس ماسەلەنiڭ ماڭىزىن تۇسiنگەن جوق. "دانتسيگ ءدالiزiن" استراحان گۋباتكومى مەن بiزدiڭ شارۋاشىلىق باسشىلارى جاساپ وتىر", - دەدi. تەڭiز جاعالاۋىن بiزدiڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ شەكاراسىنا قوسۋدى جاقتاپ ۆلاديمير يليچتiڭ ءوزi داۋىس بەردi جانە ونىڭ ۇسىنىسى كوپشiلiك داۋىسپەن قابىلداندى", - دەپ ەسكە الدى.
ءيا، لەنين مەن ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ كوزبە كوز تiلدەسۋiنiڭ ناتيجەسiندە بۇگiنگi اتىراۋ ءوڭiرi قازاقستاننىڭ قۇرامىنا ماڭگiلiك قوسىلدى. اۆتونوميا مەن تەرريتوريا ماسەلەسi 14, 16-17 تامىزدا تالقىلانىپ، 24 تامىزدا تاعى دا لەنيننiڭ قاتىسۋىمەن وتكەن ەڭ سوڭعى شەشۋشi ماجiلiستە تۇبەگەيلi بەكiتiلدi:
بۇل تۋرالى اتالعان ەستەلiكتە ءا.ەرمەكوۆ: "1920 جىلدىڭ 24 تامىزدا حالىق كوميسسارلار كەڭەسi قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى تۋرالى دەكرەت جوباسىنىڭ ماسەلەسi جونiندەگi ماجiلiسكە بايانداماشىنىڭ بiرi رەتiندە مەن دە قاتىستىم. ماجiلiستەگi اتموسفەرا اسا iسكەرلiك جاعدايدا بولدى، ارقايسىسى وزدەرiنiڭ جاۋاپكەرشiلiگiن سەزiنiپ، قاتال ءتارتiپ ساقتاپ، بايسالدىلىق تانىتتى. بۇل ماجiلiسكە ۆلاديمير يليچتiڭ ءوزi جانە بiزدiڭ تاراپىمىزدان توراعا پەستكوۆسكي قاتىسىپ وتىردى. ماسەلە تۋرالى ۇلتتار جونiندەگi حالىق كوميسسارىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى كامەنسكي بايانداما جاسادى. ول ءوزiنiڭ جاۋاپكەرشiلiگiن قاتتى سەزiنiپ، بايانداما بارىسىندا كوپ قينالدى.
ۆلاديمير يليچ دەكرەتتi قاراپ وتىرىپ: "بايلانىس تورابى مۇندا تسسنح-نىڭ قاراماعىنا بەرiلiپتi, نەگە نكپس-تiڭ (بايلانىس جونiندەگi حالىق كومسسارياتىنىڭ - ت.ج.) قاراۋىنا بەرiلمەگەن؟ - دەگەن سۇراق قويدى. كامەنسكي جولداس: "تاتار رەسپۋبليكاسى تۋرالى دەكرەتتە وسىنداي ەرەجە قابىلدانعان بولاتىن", - دەپ جاۋاپ بەردi. ۆلاديمير يليچ تاڭدانىس بiلدiرiپ: "ەندەشە ول ەرەجەدە مۇنداي شەشiم نەگە قابىلدانعان؟", - دەپ سۇراق قويدى دا ماسەلەنiڭ بارلىعى ناقتى قامتىلماعانى تۋرالى بايانداماشىعا قاتتى ەسكەرتۋ بەردi. مەن بۇل ماسەلەنiڭ ءمان-جايىن پەستكوۆسكي جولداسقا: "بiزدiڭ رەسپۋبليكامىزداعى تەمiر جولى تورابىنىڭ كولەمi شامالى، ونىڭ ەسەسiنە سالىنىپ جاتقان تەمiر جولى قۇرىلىسى تسسنح-نىڭ باسشىلىعىنا قارايدى", - دەپ ءتۇسiندiردiم. پەستكوۆسكي جولداس ءسوز الىپ، جوعارىداعى شەشiمنiڭ ءمان-جايىن ءتۇسiندiرiپ بەردi. ۆلاديمير يليچ بۇعان: "مۇنداي تۇسiنiكتەمەمەن كەلiسۋگە دە بولادى، كەلiسپەۋگە دە بولادى، بiراق بايانداماشى بولسا تاتار رەسپۋبليكاسى جونiندەگi وسىعان سايكەس ەرەجەگە سiلتەمە جاساعىسى كەلەدi", - دەپ ەسكەرتۋ جاسادى. كامەنسكي جولداس وزiنە تۇسكەن بارلىق جاۋاپكەرشiلiك پەن اۋىرلىقتى قاتتى سەزiنiپ قينالدى، ءسويتiپ وسىندا وتىرعاندارعا الداعى ۋاقىتتا ەسكەرiپ جۇرەتiندەي ۇلكەن ساباق بولدى.
ء"سويتiپ دەكرەتتiڭ جوباسى تەزدەتە تۇتاس وقىلىپ، قابىلداندى. تيiستi قوسىمشالار مەن وزگەرiستەرiمەن قوسا رسفسر حالكومسوۆىنىڭ دەكرەتi 1920 جىلعى 26 تامىزدا بۇكiل ەلگە جاريالاندى", - دەپ ەسكە الدى.
"الاشوردا" ۇكiمەتi ارقىلى قازاق رەسپۋبليكاسىنا ۇلاسقان الاش يدەياسى وسىلاي ورىندالدى. ونىڭ باسىندا سول جولدا جانىن قۇرباندىققا اتاعان ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءالiمحان ەرمەكوۆ جانە ... اۆتونوميا تۋرالى پiكiرتالاستا:
"ەگەردە سەنiممەن قولعا الساق بۇل ماسەلەنi تولىق شەشە الامىز. تەك... بiز ءالi تاپتىق جiگiمiزدi اجىراتىپ ۇلگەرگەمiز جوق. سوندىقتان دا بiز قازاق حالقىنىڭ ۇلتشىلدىق ىرقىنا دا كوندiك، ونسىز ەشتەڭەنi جۇزەگە اسىرا المايتىن ەدiك", - دەپ سالماقتى وزiنە اۋدارا سويلەگەن ءالiبي جانكەلدين تۇردى.
وعان الاش ازاماتتارى م.مىرزاعاليەۆ پەن ع.الiبەكوۆ داۋىستارىن قوستى.
ال بۇل - ءاليحان بوكەيحانوۆ پەن احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ، ءالiمحان ەرمەكوۆتiڭ قازاق مەملەكەتi الدىنداعى تاريحي ميسسياسى بولاتىن. ءسويتiپ "الاشوردا" كوسەمi وكiمەت بيلiگiن رەسمي تۇردە لەنينگە تابىستاپ، ال الاشتىڭ رۋحاني تۋىن جاڭا قازاق اۆتونوميالىق ولكەسi ۇكiمەتiنiڭ قازاق iستەرi جونiندەگi ورىنباسارى احمەت بايتۇرسىنوۆقا ۇستاتتى. وعان دەكلاراتسيا جاريالانىسىمەن ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ لەنينمەن وڭاشا ون بەس مينۋت سويلەسۋi تولىق دالەل. ءوزi: "نە ويى، نە بiلiمi كولەمدi ەمەس",- دەپ ەسەپتەيتiن ستالينمەن كەزدەسۋدەن باس تارتقان. ول تۋرالى ءالiمحان ەرمەكوۆ:
"ۆ.ي.لەنين ءوزi توراعالىق ەتكەن العاشقى ءماجiلiستiڭ اياعىندا: "اۆتونوميانى كۇرۋ جونiندە قازiر ستالينگە بارىپ پiكiرلەسiڭدەر، ونىڭ دايىنداعان جوباسى بار، سونىمەن تانىسىپ، بار ويلارىڭىزدى تۇيiستiرiڭiزدەر", - دەپ كەڭەس بەردi.
ماجiلiسكە قاتىسۋشىلار ۇزiلiستە تۇگەلدەي دالiزگە شىقتىق. قازاقستاندىق دەلەگاتسيانىڭ قۇرامى 15-تەي ادام بولاتىن. ءبارiمiز ءاليحان بوكەيحانوۆتى توستىق. الەكەڭ لەنينمەن وڭاشا پiكiرلەسiپ، اڭگiمەلەسiپ قالعان بولاتىن. 15-20 مينۋتتان كەيiن ول كiسi دە شىقتى. بiز: "سiزدi ستالينگە بiرگە كiرۋ ءۇشiن توسىپ تۇرمىز", - دەدiك. ءاليحان بارiمiزگە سالقىنداۋ قاراپ:
"ستالين نە شەشەر دەيسiڭ، ونىڭ نە ويى، نە بiلiمi كولەمدi ەمەس، قانشا بiر جەتiسكەن جوبا بار دەيسiڭ. ونان دا ءوزiمiز جەكە شەشكەن دۇرىس", - دەپ ءجۇرiپ كەتتi.
بiز ءبارiمiز دە اڭتارىلىپ قالدىق تا الەكەڭە iلەسiپ كرەملدەن شىعىپ كەتتiك. وسى كۇنi: "بالكiم كiرiپ پiكiرلەسكەنiمiز دۇرىس بولار ما ەدi? كەيبiر ماسەلەلەر مۇمكiن باسقاشا شەشiلەر مە ەدi?", - دەگەن وي كەلەدi.
وسى ماجiلiستەن كەيiن بiر جەتi وتكەن سوڭ ۆ. ي. لەنين قازاق اسسر-iن قۇرۋ جونiندەگi دەكرەتكە قول قويدى", - دەپ ەسكە العان.
ءا.ەرمەكوۆ (1931 جىلعا 28 قازان كۇنگi جاۋابىنان): "ال 20 جىلى مەن ماسكەۋ قالاسىنداعى بايتۇرسىنوۆ پەن ۆاليدوۆتىڭ اراسىنداعى كەلiسسوزگە كەزدەيسوق قاتىستىم. ول ماعان بايتۇرسىنوۆ ارقىلى بەلگiلi بولدى. بايتۇرسىنوۆ ول كەزدە قازاقستان ۇكiمەتiنiڭ وكiلi بولعاندىقتان دا كەزدەسۋدەن باس تارتا المايتىنمىن. ەشقانداي ۇيىم تۋرالى ءسوز قوزعالعان ەمەس. ونىڭ ءمان-جايى الدىڭعى جاۋاپتاردا ايتىلدى. 20 جىلى قازان ايىندا وقۋىمدى ءتامامداۋ ءۇشiن تومسكiگە باردىم. 21 جىلى پەداگوگيكالىق تاجiريبەدەن ءوتتiم. سول جىلدىڭ كۇزiنەن باستاپ مەكتەپ مەڭگەرۋشiسi بولدىم".
مiنە، ەندi تەرگەۋدەگi جاۋاپتىڭ رەتiنە قاراي تاعى دا زاكي ۆاليدوۆكە قايتىپ ورالامىز. 1921 جىلعى تۇرiك تەكتەس حالىقتاردىڭ تاعدىرىنا ارنالعان "رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ دامۋى جانە بiزدiڭ شىعىسقا كوزقاراسىمىز" اتتى بiرiككەن ماجiلiستە زاكي ۆاليدوۆ:
"قازان توڭكەرiسi شىعىسقا ەشنارسە بەرگەن جوق. ورىستار وكiمەت بيلiگiن قولىنا الدى، سونىمەن ءبارi دە بiتتi, الدەبiر گۋبەرناتوردىڭ ورنىن جۇمىسشى الماستىردى، بار وزگەرiس سول عانا... وسى ۋاقىتقا دەيiن شىعىس حالقى پارتيالىق جۇمىسقا بەلسەندi تۇردە تارتىلعان جوق. ەگەردە شارۋاشىلىقتى باسقارۋ رەسپۋبليكانىڭ قولىنا بەرiلمەسە، وسى كۇنگە دەيiن چك (توتەنشە كوميسسيا، قازiرگiشە العاندا قاۋiپسiزدiك كوميتەتi - ت.ج.) جەرگiلiكتi ەمەس تۇرعىنداردىڭ قولىندا بولسا، وندا قانداي رەۆوليۋتسيا تۋرالى ايتۋعا بولادى. بiز شىعىستىڭ بيلiك تiزگiنiن ءوز قولىمىزعا الىپ، بارىنشا توڭكەرiسكە جۇمىلدىرۋعا تيiسپiز", - دەپ سەس كورسەتتi.
سەس كورسەتiپ قانا قويعان جوق، ۇكiمەت قىزمەتiنەن باس تارتىپ، ورتا ازيادا استىرتىن ۇيىم قۇرىپ، اسكەر جاساقتاپ، بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسۋ ماقساتىمەن بۇقارا مەن سامارقانعا جاسىرىن كەتتi. مiنە، تەرگەۋشiلەردiڭ قازاق زيالىلارى مەن ۆاليدوۆتiڭ اراقاتىناسى، بايلانىسى حاقىندا قايتالاي قازىمىرلاپ سۇراق قويۋىنىڭ سەبەبi وسىندا. ءا.ەرمەكوۆ بۇل سۇراققا پالەندەي قىسىلىپ-قىمتىرىلماي تۇرمىستىق ەتەكباستى كورiنiس رەتiندە باعا بەرەدi:
ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): "...1926 نەمەسە 1927 جىلى كەشتە حالەل دوسمۇحامەدوۆتiڭ ۇيiندە قوناقتا وتىرعانىمىزدا ول ماعان جانە ەلدەس وماروۆقا ەرتەگiگە اينالىپ كەتكەن ەجەلگi اڭگiمە رەتiندە: تۇركiستانداعى قوزعالىس تۋرالى، وعان ءوزiنiڭ قاتىسقانىن، مۇنىڭ ءوزi ۆاليدوۆپەن جولىعۋى تيiس بولعانىن، بiراق تا ۆاليدوۆتiڭ ايەلi قايتىپ كەلگەن سوڭ (ۋفادان تاشكەنتكە - ت.ج.) مۇنىڭ بارماي قالعانىن ايتىپ بەردi. كەتiپ بارا جاتقاندا ءوزارا ونىڭ قاي-قايداعىنى بەكەر ەسكە العانىنا وكiنiسiپ تاراستىق. اشىعىن ايتا كەتەيiن: تاريحتىڭ ەنشiسiنە اينالىپ كەتكەن مۇنداي تىلسىم، جارتىلاي كۇڭگiرت جايلار تۋرالى شولاق سوزدەردi جيi تىڭداۋعا بولادى جانە ول تۋرالى جالپى قاۋەسەتتi (ناقتىلى ەمەس) پارتيادا بارلار دا، جوقتار دا بiلەتiن".
سسسر دەپ اتالاتىن بولاشاق قۇراما مەملەكەتتiڭ قۇرىلىمى سول جىلدارى جوسپارلانىپ جاتقان. ورتا ازيا مەن قازاقستانداعى تۇركi جۇرتىنا ورتاق 1). تۇركiستان رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (ت.رىسقۇلوۆ ت.ب.), 2). تۇركiستان - قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ (س.قوجانوۆ), 3). روسسيا قۇرامىنداعى تۇركiستان اۆتونومياسىن قۇرۋ (ەۋروپالىقتار) تۋرالى كۇرەس ءجۇرiپ جاتتى. ال قوقان، بۇقارا رەسپۋبليكالارى تاۋەلسiز مۇسىلمان مەملەكەتiن قۇرۋ ماقساتىندا "مۇحاررامدىق" (رەۆوليۋتسيالىق، ورىس باسىلىمدارىندا - باسماشىلار قوزعالىسى) مايدان اشتى.

(جالعاسى. باسى وتكەن سانداردا)

«تۇركىستان» گازەتى