قازاقتىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە، بابادان قالعان بايلىقتى باعالاماي جۇرگەن جەتەسىزدىگىمىزگە ارلانا وتىرىپ، بوداندىققا تۇسكەندە دە مويىماعان باتىر ءتىلىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىكتە ءجۇرىپ بوپساعا ءتۇسىپ جاتقان سورتاڭ تاعدىرى جايلى ازداپ وي ايتۋدى ءجون كوردىم. مەن قىتايدا تۋىپ-ءوستىم. اتاجۇرتقا كەلگەنىمە بيىل ءتورتىنشى جىل. سوندا ءجۇرىپ كورگەندەرىمدى، سەزىپ-تۇيگەندەرىمدى عانا جەتكىزسەم دەيمىن. ارينە، انا ءتىلىم جايىندا. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قىتاي ەلى قازاقتىڭ ءاربىر قيمىلىن، تىنىس-تىرشىلىگىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىر دەسەم، ارتىق ايتقاندىعىم ەمەس.

قازاقتىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە، بابادان قالعان بايلىقتى باعالاماي جۇرگەن جەتەسىزدىگىمىزگە ارلانا وتىرىپ، بوداندىققا تۇسكەندە دە مويىماعان باتىر ءتىلىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىكتە ءجۇرىپ بوپساعا ءتۇسىپ جاتقان سورتاڭ تاعدىرى جايلى ازداپ وي ايتۋدى ءجون كوردىم. مەن قىتايدا تۋىپ-ءوستىم. اتاجۇرتقا كەلگەنىمە بيىل ءتورتىنشى جىل. سوندا ءجۇرىپ كورگەندەرىمدى، سەزىپ-تۇيگەندەرىمدى عانا جەتكىزسەم دەيمىن. ارينە، انا ءتىلىم جايىندا. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قىتاي ەلى قازاقتىڭ ءاربىر قيمىلىن، تىنىس-تىرشىلىگىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىر دەسەم، ارتىق ايتقاندىعىم ەمەس.
قازاقتىڭ ءبىر ازاماتى رەتىندە، بابادان قالعان بايلىقتى باعالاماي جۇرگەن جەتەسىزدىگىمىزگە ارلانا وتىرىپ، بوداندىققا تۇسكەندە دە مويىماعان باتىر ءتىلىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىكتە ءجۇرىپ بوپساعا ءتۇسىپ جاتقان سورتاڭ تاعدىرى جايلى ازداپ وي ايتۋدى ءجون كوردىم. مەن قىتايدا تۋىپ-ءوستىم. اتاجۇرتقا كەلگەنىمە بيىل ءتورتىنشى جىل. سوندا ءجۇرىپ كورگەندەرىمدى، سەزىپ-تۇيگەندەرىمدى عانا جەتكىزسەم دەيمىن. ارينە، انا ءتىلىم جايىندا. قازاقستان تاۋەلسىزدىك العالى بەرى قىتاي ەلى قازاقتىڭ ءاربىر قيمىلىن، تىنىس-تىرشىلىگىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ وتىر دەسەم، ارتىق ايتقاندىعىم ەمەس.قىتاي ەلى قازاقستانمەن قارىم-قاتىناس ورناتا باستاعاندا، جۇمىس، نەگىزىنەن، قازاق-قىتاي تىلدەرىندە جۇرەدى دەپ مەجەلەگەن بولسا كەرەك. مۇنىڭ دالەلى ەكى ەل اراسىنداعى بارىس-كەلىس، الىس-بەرىستىڭ باسى-قاسىندا ول جاقتاعى قازاق ازاماتتارى بوي كورسەتىپ جۇرگەن-ءدى. قىتايلار ولاردى ەلشىلىككە ەمەس، اۋدارماشىلىققا تارتقان ەدى. ال كەيىن ەكى ەلدىڭ ىنتىماعى جاراسىپ، ارالاس-قۇرالاس مولايعان كەزدە، ونداي اۋدارماشىلاردىڭ سوقىر تيىنعا تاتىمايتىنىن قىتايلار ءبىلدى. قازاقتار ءوز ءتىلىن سىيلامايتىنىن زەرتتەپ، زەردەلەدى. ءسويتىپ، ورىسشانى جاقسى ۇيرەنىپ الدى. كەشەگى حان ابىلايدىڭ تۇسىندا قىتاي مەن قارىم-قاتىناس قازاق تىلىندە جۇرگىزىلدى، بۇگىندە ول جاققا قاتىناس قاعازى قازاقشا بارمايتىنىن نەسىنە جاسىرامىز؟ قىتاي ەلىندە كەڭەس وداعى ىدىراعانعا دەيىن ورىس ءتىلى نەگىزگى شەتەل تىلىندە وقىتىلىپ كەلگەن. 1991 جىلدان كەيىن وندا اعىلشىن ءتىلىنىڭ مەرەيى ۇستەم ورىنعا شىقتى. سوندىقتان وندا ورىس ءتىلىن بىلەتىن اۋدارماشىلار جەتەرلىك دەۋگە بولادى. ەڭ جانىما باتاتىنى - قازاقستانداعى ءتىل جاعدايىنان حاباردار جۇرتقا، قىتايدان وزگەنى كوزگە ىلمەيتىن وركوكىرەكتەرگە، قازاق ءتىل «ءولى» ءتىل بولىپ قالعاندىعى. ويتكەنى ءوز انا ءتىلىن بىلمەيتىن قىتاي بولمايدى. مەيلى، ول الەمنىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسە دە. بىلايشا ايتقاندا، قازاقتاردىڭ ءوز ءتىلىن «سارى مايداي ساقتاپ قويىپ»، ورىسشانى وڭدى-سولدى «ىسىراپتايتىن مىرزا قىلىقتارى» ميللياردتى تاڭداندىردى دەسەك، ارتىق ايتقاندىق ەمەس.

وتكەن عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ جاقسارا تۇسۋىنە بايلانىستى قىتاي كاسىپكەرلەرى مەن ساۋداگەرلەرى ءۇشىن قازاق ەلى ارمانعا اينالا باستادى. قازاقستاننان دا قىتايعا بارماعان ادامدار ساناۋلى شىعار. قىتايعا «ارمان» قۋىپ بارعاندار مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن مەشەۋلىكتەرىن كوپ وتپەي-اق وزدەرى دالەلدەپ بەردى. جوعارىدا ەكى ەل اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قاتىناسقا ورىس ءتىلى جۇرەتىنىن ايتتىق. بۇل ۇكىمەتتىڭ ءىسى بولسا، بىلايعى حالىق تا سونى كورسەتتى. ساۋداگەرلەر ورىسشا سويلەدى. ول جاققا توپ-توبىمەن بارىپ جاتقان ستۋدەنتتەر دە ورىسشا كوسىلدى. سوسىن مۇندا اعىلىپ كەلىپ جاتقان قىتايلاردان قازاقشانى قالاي كۇتەسىڭ؟ ونسىز دا مۇناي بۇرعىلاۋ، بيزنەس جۇرگىزۋ سەكىلدى وزەكتى ماسەلەلەردىڭ ورىس تىلىندە جۇرەتىنى بارشامىزعا بەلگىلى ءجايت. سوڭعى كەزدەرى ول جاقتا الدەبىرەۋ ورىسشا ۇيرەنۋگە بەت بۇرسا، وعان مىندەتتى تۇردە «سەن قازاقستانعا شىققالى ءجۇرسىڭ بە؟» دەپ سۇراۋ داعدىعا اينالدى. بۇنى قورلاۋدىڭ قاي تۇرىنە جاتقىزۋعا بولادى، اعايىن؟ «سىرت كوز - سىنشى»، قانشا كەسىرلى ءسوز بولسادا استارىندا شىندىق بارىن ءىشىمىز سەزەدى. ءتىپتى اتاجۇرتقا تابان تىرەۋدى ماقسات ەتكەن قازاق جاستارىنىڭ شاماسى كەلىپ جاتسا، بىرەر اي بولسا دا ورىسشا كۋرستان ساۋات اشىپ جاتقاندارىنا نە دەي الاسىز؟ رەسەيگە بارا جاتسا قۇبا-قۇپ. ءوزىنىڭ تاريحي وتانىنا كەلە جاتقاندارعا نە جورىق؟ وسىنى كورىپ وتىرىپ جۇرەگىڭ قالاي قان جىلامايدى؟!

2001 جىلى بەيجىڭ قالاسىنداعى ورتالىق ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم. وسىندا ارعى نەگىزىن كەڭەس وداعىنىڭ عالىمدارى قالاعان تۇركى تىلدەرى فاكۋلتەتى بار. قازىر ول ۇيعىر فيلولوگيا فاكۋلتەتى جانە قازاق فيلولوگيا فاكۋلتەتى بولىپ ءبولىندى. مۇندا قازاق تىلىنەن، فولكلورىنان، ەتنوگرافياسىنان، تاريحىنان ديسسەرتاتسيا قورعاعان قانشاما قىتاي عالىمدارى جۇمىس ىستەيدى.

2002 جىلى اتالمىش ۋنيۆەرسيتەتتىڭ شەتەل تىلدەرى ينستيتۋتى «ورىسشا، قا-زاقشا، قىتايشا اۋدارماشىلىق» دەگەن جانە ماماندىق اشىپ، 30 شاقتى ستۋدەنتتى تاربيەلەي باستادى. بۇل بۇكىل قىتايدا العاش رەت اشىلىپ وتىرعان ماماندىق ءتۇرى ەدى. كەيىن وسى ماماندىق ارى قاراي دامىتىلماي باياۋلاپ قالدى. نەگە دەسەڭىز، بۇل جاقتان ولارعا سۇرانىس، قولداۋ دەگەندەر اتىمەن بولماپتى. ەلشىلىكتەن بىرەر ادام بارىپ ەكى اۋىز جىلى ءسوزىن ايتىپ، «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى» سەكىلدى بىرەر ماتەريال سىيلاپ قويسا، سونىڭ ءوزى قانشاما ناتيجە بەرەر ەدى. وزگەلەردىڭ ءوز ءدىنى مەن تىلدەرىن قىتايلارعا جارنامالاپ، سول ءۇشىن قانشاما قاراجاتتارىن توگەتىنىن كورگەندە، قاراداي قىنجىلاسىڭ. بۇل جايدان-جاي قولعا الىنعان شارۋا ەمەستىگى انىق. قىتاي گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنا قاراستى ورتا ازيانى زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ جاريالاپ جاتقان ماتەريالدارىمەن «ورتا ازيا حابارلارى» سەكىلدى باق مالىمەتتەرىنىڭ ناتيجەسى، 2020 بولماسا دا بولاشاقتا قازاق ءتىلىنىڭ سالتانات قۇراتىنىنا سەنىم بىلدىرگەندىكتەن، الداعى قاجەتتىلىككە دايىندىق دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. ءارى كەيىنگى كەزدەرى مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قۇرمەتتىڭ وڭ ناتيجەلەرىمەن بايلانىستىرىپ قاراۋ ءۇشىن.

«تىلگە قۇرمەت - ەلگە قۇرمەت». بۇل ەلىمىزدىڭ حالىقارالىق ابىرويىنا تىكەلەي قاتىستى ماسەلە. ەكىنشى، ءتول تەڭگەمىزگە تەك قانا قازاقشا جازىپ، بازاردى قازاقشاعا كوشىرسەك، قازاق ءتىلىنىڭ قادىرى ارتاتىنى ءسوزسىز. قىسقاسى، قارجى سالاسىن قازاقشالاۋ كەرەك. ءۇشىنشى، قازاقشاعا باسشىلارىمىز باسا نازار اۋدارسا شىركىن. ءتورتىنشى، قازاق تىلىندەگى ولشەمگە تۇسىرىلگەن ىسقاعازدارى ۇلگىسى كورسەتىلگەن كىتاپتار تارالىمى كەڭەيتىلىپ، باعاسىن ارزانداتىپ شىعارسا. جاقىندا عانا الماتىداعى ءبىر دۇكەننەن وسىنداي قۇرالدىق كىتاپتىڭ بەس مىڭ تەڭگەدەن ساتىلاتىنىن كوردىم. ال استانادان جيىرما بەس مىڭعا دا تابا المايسىڭ.

الدىڭعى جىلى ءبىر گازەتتە اقتوبەلىك الدەبىر زاڭگەر جىگىتتىڭ ادەمى سۇحباتى جاريالانىپ ەدى.  سوندا الگى جىگىتتىڭ «بۇگىنگى قولدانىستاعى زاڭمەن دە قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىن 85 پايىزعا دەيىن كەڭەيتۋگە بولادى» - دەپ ايتقانى ەسىمدە قالىپتى. ونىڭ تاجىريبيەسىنە سۇيەنسەك، ءتىل تۋرالى زاڭدى بەلىنەن باسقانداردى لىپ ەتكىزىپ سوتقا بەرە سال. ار جاعىن سوتپەن ءوزى شەشىسىپ ءجۇرسىن دەيدى. وسى وي مەنىڭ كوكەيىمە قاتتى قونادى. مۇمكىن، زاڭ ارقىلى ورىندى ۋاجگە جۇگىنۋدى ءاربىر ءتىل جاناشىرى ءدال وسىلاي داعدىعا اينالدىرسا، جامان ناتيجەسى بەرمەسى انىق.ويتكەنى ءتىل وزگەگە ەمەس، وزىمىزگە كەرەك.

www.masa.kz سايتى