نەمەسە بۇرىنعى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ  بىر «ءىسى»

تاقاۋدا ەلىمىزگە اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ قورشاعان ورتا مەن عىلىم ماسەلەلەرى بويىنشا  كەڭەسشى -عالىم، دوكتور كەرري-ەن دجونس حانىم رەسمي ساپارمەن كەلىپ كەتتى. بيىك  لاۋازىمدى عالىمنىڭ قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەرگە، اسىرەسە  مەكتەپتەردى وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ  پروبلەمالارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋىندا گاپ بار سىقىلدى. مىسالى «رەسپۋبليكا مەكتەپتەرىنە وقۋلىقتار مەن وقۋ -ادىستەمەلىك قۇرالدارىن  ساراپتامادان وتكىزۋدە كاسىبيلىك باسىم با  پە، الدە...» دەپ قايتا-قايتا سۇراۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ب.ت.جۇماعۇوۆتىڭ جاۋاپتارىنا قاناعاتتانباعان سىڭاي ءبىلدىرىپ، قاتقىل قاباق تانىتۋى نەسى؟ بۇعان دا «قايداعى ءبىر ايەلدىڭ ىشكى ىسىمىزگە ارالاسقانى قالاي»دەپ شامدانامىز با، جوق....

نەمەسە بۇرىنعى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ  بىر «ءىسى»

تاقاۋدا ەلىمىزگە اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ قورشاعان ورتا مەن عىلىم ماسەلەلەرى بويىنشا  كەڭەسشى -عالىم، دوكتور كەرري-ەن دجونس حانىم رەسمي ساپارمەن كەلىپ كەتتى. بيىك  لاۋازىمدى عالىمنىڭ قازاقستاننىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەرگە، اسىرەسە  مەكتەپتەردى وقۋلىقتارمەن قامتاماسىز ەتۋ  پروبلەمالارىنا ەرەكشە نازار اۋدارۋىندا گاپ بار سىقىلدى. مىسالى «رەسپۋبليكا مەكتەپتەرىنە وقۋلىقتار مەن وقۋ -ادىستەمەلىك قۇرالدارىن  ساراپتامادان وتكىزۋدە كاسىبيلىك باسىم با  پە، الدە...» دەپ قايتا-قايتا سۇراۋىنا نە سەبەپ بولدى؟ ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ب.ت.جۇماعۇوۆتىڭ جاۋاپتارىنا قاناعاتتانباعان سىڭاي ءبىلدىرىپ، قاتقىل قاباق تانىتۋى نەسى؟ بۇعان دا «قايداعى ءبىر ايەلدىڭ ىشكى ىسىمىزگە ارالاسقانى قالاي»دەپ شامدانامىز با، جوق....

البەتتە، دجونس حانىم قازاقستانعا كەلەر الدىندا-اق  بىزدەگى ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىنداعى وزەكتى پروبلەمالاردىڭ بارىمەن تانىسىپ، الدىن-الا سۇراقتارىن دايىنداپ كەلگەنى بەلگىلى دەسەك، مەكتەپ جانە مەكتەپ جاسىنا دەيىنگى ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىن وقۋلىقپەن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسى  وڭ شەشىمىن تاپپاي كەلە جاتقانىن ول مىندەتتى تۇردە ءبىلدى. ءبىلىم جانە عىلىم ەكس ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ باسشىلىق ەتكەن تۇسىنداعى قارجى-قاراجات سالاسىنداعى قالىپتاسقان  احۋال، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق، زاڭ بۇزۋشىلىق  جالپىعا جاريا ەدى. سول تۇستاعى رەسمي، بەيرەسمي  قوعامدىق ينيسيتيتۋتتاردىڭ  الەۋمەتتىك  ساۋالنامالارىن سارالاساق «قازاقستانداعى ەڭ بىلىققا بەلشەسىنەن باتقان مەكەمەلەردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى ورىندا  بىلىم-عىلىم سالاسى، ودان سوڭ  قۇقىق قورعاۋ، ءۇشىنشى اۋىل شارۋاشىلىعى بولعانى» قۇپيا ەمەس. بىراق ودان ج.تۇيمەباەۆتىڭ قىلى دا قيسايعان جوق.تومەن قاراپ كەلگەن ەدى، تومەن قاراعان كۇيى شەتەلگە ەلشى بوپ كەتە باردى. جۇرتتىڭ ءبارى ونى ايايتىن، بىراق ول ەشكىمدى دە، ەشنارسەنى دە  اياعان جوق. اسىرەسە، ۇكىمەت قارجىسىن...

راسىندا تۇيمەباەۆقا باسىن جوعارى كوتەرىپ ءجۇرۋدىڭ ەشقانداي كەرەگى دە جوق بولاتىن.ۇكىمەت مۇشەلەرى اراسىندا «ساۋداباەۆتىڭ كولەڭكەسى» نەمەسە «جۋاس قاشاعان» اتانعان بۇل جىگىتتىڭ تاعدىرى، بيىك مورال تۇرعىسىنان كەلگەندە، شىنىندا ايانىشتى. بىراق دجونس حانىمدى قىزىقتىرعان  ەكس-ءمينيستردىڭ مورالدىق بەت-بەينەسى ەمەس، (بۇل  ءبىزدى دە از قىزىقتىراتىن ءجايت) رەسپۋبليكا بيۋدجەتىنەن جىل سايىن بولىنەتىن قىرۋار قارجىنىڭ  جۇمسالۋ ءتارتىبى بولاتىن.

ول وقۋلىق جانە وقۋ- ادىستەمەلىك قۇرالدارىن ساراپتامادان وتكىزۋدى جەكە ءوز بيلىگىندە ۇستاي وتىرىپ، رەسپۋبليكالىق عىلىمىي-زەرتتەۋ «وقۋلىق» ورتالىعى ارقىلى جۇرگىزدى. ءبىر قىزىعى - ءوز كەزەگىندە قازاق تىلىنە قامقور بولادى دەپ سەنگەن لينگيۆيست ءمينيسترىمىز ءوز سوزىمەن ايتقاندا «اسا ۇستامدى  ساياسات» جۇرگىزۋگە نيەتتەندى. وسى ۇستامدىلىقتىڭ  تاساسىندا نە جاتقان ەدى؟ تۇيمەباەۆتىڭ تۇسىندا مەكتەپتەردەگى قازاق ءتىلى احۋالى جاقسارمادى دەسەك بۇل ەشتەڭە ايتپاعانىمىز. قازاق لينگيۆيستەرىنىڭ ونى تۇسىنە المايتىنىنىڭ باستى ءبىر سەبەبى دە وسى. ول ەكى ءىستى جاقسى تىندىرىپ كەتتى. ءبىرىنشىسى - ءوزىنىڭ «عىلىمىي ەڭبەگىن» اسا جوعارى باعالاتىپ، دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاپ العانى. «ءوزىڭ باسقارىپ وتىرعان ينيستيتۋتتا ءوزىڭنىڭ باسشىلىعىڭمەن ءوزىڭنىڭ دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاۋىڭ مەملەكەتتىك قىزمەتكەرگە، ۇكىمەت مۇشەسىنە ۇيات قىلىق ەمەس پە؟»  دەگەندى وعان ەشكىم ايتپادى، بىزدە مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى ەتيكەتى بەلگىلى ءبىر توپ اراسىندا عانا ساقتالادى، ال جالپىعا مۇنىڭ قاتىسى جوق سەكىلدى. ءتىل ماماندارىنىڭ اتالمىش ەڭبەكتىڭ عىلىمي قۇندىلىعى تۋرالى ەكىۇداي پىكىردە بولعانى دا ەسكەرىلمەدى. ەگەر جاڭا باسشىلىق وسى ماسەلەگە قايتا ورلاتىن بولسا (ال قايتا ورالۋ كەرەك-اق. بۇل دۇنيەدە سۇراۋسىز ەشتەڭە جوق) ايتىلاتىن ءسوز جەتەدى.

ەلباسىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ۇستىمىزدەگى جىلعى جولداۋىندا عىلىم سالاسىنداعى پروبلەمالارعا  ەرەكشە توقتالدىپ، «200 عىلىمي كەڭەستەر كانديداتتار مەن دوكتورلاردى قالىپتان قۇيعانداي ەتىپ جاساپ شىعارىپ جاتىر» دەگەنى ءمالىم. وكىنىشكە وراي، بۇل سىن دا «شورتاندارعا» ەمەس، «شاباقتارعا » قاتىستى بولىپ قالا بەرمەك. ايتپەسە، سوڭعى جىلدارى قانشا «جاڭا دوكتور» پايدا بولعانىن ەسەپتەپ كورگەن كىسى قانشاما لاۋازىمدى باسشىلاردىڭ وسى كۇنگە دەيىن ەلەۋسىز-ەسكەرۋسىز «قور بولعان عىلىمي دارىن» يەلەرى بوپ كەلگەنىن  بىلىپ جاعاسىن ۇستارى حاق.تۇيمەباەۆ سونىڭ ءبىرى ەكەنى انىق. مينيستر بولعانعا دەيىن ءوزى ايتپاقشى «اسا ماڭىزدى مەملەكەتتىك  جۇمىستاردان قولى تيمەگەن» ول تاققا وتىرا سالىسىمەن  دوكتور بولۋدى ۇمىتپادى. ال ەكىنشىسى... ەكىنشىسى تۋرالى كەڭىرەك ايتقىمىز كەلەدى.  رەسپۋبليكاداعى كەز كەلگەن شەنەۋنىك سىقىلدى ول دا ءوزىنىڭ ۋاقىتشا وتىرعانىن سەزدى جانە سوعان ورايلاستىرىپ جۇمىس جاسادى. ەكس-ءمينيستردىڭ «وقۋلىقتار مەن وقۋ ادىستەمەلىك قۇرالدارىنىڭ  2010-2011 وقۋ جىلدارىنا ارنالعان ءتىزىمى» اتتى بۇيرىعىندا  اياق استىنان پايدا بولا كەتكەن «ەل-رۋن » اتتى باسپانىڭ  اتى دا، زاتى دا تاڭقالدىرعان جوق. سەبەبى، ول جىل سايىن  جاڭادان ءبىر باسپا اشىپ، سول جىلعى بيۋدجەت قاراجاتى يگەرىلگەن سوڭ جاۋىپ تاستاپ وتىرۋدى كونۆەيرلىك جولعا قويعان بولاتىن. سوندىقتان «ەل-رۋن » قايدان پايدا بولدى، نەگە پايدا بولدى، ارناۋلى دايىندىققا يە ماماندارى بار ما ەدى، بار بولسا بىلىكتىلىگى قانداي، پوليگرافيالىق بازاسى قانداي ەدى، كىتاپ شىعارۋدا، ونىڭ ىشىندە مەكتەپتەرگە ارناپ وقۋلىق دايىنداۋدا ارناۋلى سەرتيفيكاتى بار ما جوق بولسا نەگە جوق، بار بولسا ونى قالاي، قاشان، كىمنەن الدى، ىمدەر كەپىلدىك بەردى، وسىعان دەيىنگى جۇمىس ءوتىلى قانداي، رەسپۋبليكا باسپالارى اراسىندا بەدەلى قانداي، وقۋلىقتارمەن اينالىسۋعا قۇقىعى بار ما، جوق پا دەگەن ساۋال ەشكىمدى دە قىزىقتىرمادى.  بۇل باسپا ۇسىنىپ وتىرعان «قازاق ءتىلى» ءپانى بويىنشا وقۋلىقتاردىڭ ساپاسى تۋرالى دا ءسوز بولعان جوق. اتالمىش  كەشەنگە كىرگەن «ستاندارت »(؟), «باعدارلاما»، «نەگىزگى وقۋلىق»، «مۇعالىم كىتابى»، «تىلدىك تۇعىر»، «ادەبيەتتىك وقۋ كىتابى»، «جۇمىس داپتەرى»، «وقۋ سوزدىگى» دەگەن سەكىلدى توپتامالاردىڭ ساپاسى، البەتتە سىن كوتەرمەيتىن ەدى. وسى سالادى بۇرىننان ەڭبەك ەتىپ كەلە جاتقان ءتىلشى مامانداردىڭ ەشقايسىسىنا ايتىلماي، كەڭەسىلمەي، اقىلداسپاي استىرتىن جاسالىپ، قۇپيا دايىندالىپ، ءبىر-اق كۇندە   مەكتەپكە تىكە، توتەدەن جول تارتقانى قالاي؟ وسى ساۋالداردىڭ جاۋابىن ءبىر بىلسە «وقۋلىق » ورتالىعى عانا بىلەتىن ەدى. نىڭ باسشىسى اتىشۋلى الما ابىلقاسىموۆا   قارسىلىق كورسەتە قويماعان  سەكىلدى، سەبەبى ابىلقاسىموۆا ول كەزدە «قازاقتا ماتەماتيكانى  مەنەن جاقسى بىلەتىن ەشكىم جوق، مەن مامانداردى قىرعىزدان الدىرتىپ، سولارمەن بىرىگىپ وقۋلىق جازدىم » دەگەن سوزىنە جاقتاستار ىزدەپ الەك بوپ ءجۇردى. مينيستر بولسا «يا، قازاقتا ماتەماتيك جوق »دەگەندى ءۇنسىز قوشتاپ وتىرا بەردى. ۇلتتىق نامىس، مورالدىق تازالىق تۋرالى اڭگىمە ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق. قىسقاسى، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگى «حان تالاپايدىڭ» ابدەن قىزعان كەزى ەدى. ارناۋلى دەپارتامەنت ماماندارىن ەشكىم دە تىڭداعان جوق. ءسويتىپ، وتكەن وقۋ جىلى «جەر استىنان جىك شىقتى» دەگەندەي  عايىپتان، تايىپ پايدا بولىپ، دوداعا قوسىلا كەتكەن «ەل-رۋن » باسپاسىنىڭ قورجىنى  كۇتپەگەن جەردەن قامپايىپ شىعا كەلدى. بۇرىننان وسى سالادا جۇرگەن باسپالار اۋزىن اشىپ دالادا قالدى.       س.نۇرمان، ق.قاداشەۆا، ا.الداش، ن. نۇرمان، ۇ.اسانوۆا، ب.اشىقباەۆا، ق.بارمانبەكوۆالار دايىندادى دەلىنگەن وقۋلىقتار مەن ادىستەمەلىك قۇرالدار  قالايشا ادام ايتسا سەنگىسىز قىسقا مەرزىمدە جازىلىپ، وندىرىسكە جىبەرىلگەنى تۇسىنىكسىز. اۆتورلاردىڭ اراسىندا شىن عالىمدار دا بار، الاياقتىعىمەن تانىمال «وتىرىك عالىمدار» دا جەتەرلىك. توپ باسىنداعىلاردىڭ تالانت دەڭگەيى، عىلىمي قابىلەتى، مورالدىق بەينەسى تۋرالى قوعامدىق پىكىرمەن ساناسقان ەشكىم جوق.  بىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىندەگى الاياقتاردىڭ نەشە ءتۇرىن كورىپ ەشتەڭەگە تاڭقالماۋعا ۇيرەنگەن مامانداردىڭ ءوزى مىنا  جايتكە نە ايتارىن بىلمەي قالدى. نەگە بۇل  «ەڭبەكتەر » ساراپتامادان وتپەدى، نەگە جالپىعا بىردەي قولدانىلىپ جۇرگەن ءتارتىپ اياسىندا قولدانىسقا ەنبەي، بىردەن سىناقسىز-ساراپتاماسىز اينالىمعا تۇسە جونەلدى، ساپاسى نەگە  ارناۋلى  تەكسەرۋلەردە قارالمادى، ەڭ باستىسى وقۋلىق ءۇشىن قارجى-قاراجات دەپارتامەنت ارقىلى بولىنگەن بيۋدجەت اقشاسىنىڭ يگەرىلۋى قانداي زاڭدىق-قۇقىقتىق نەگىزدە جۇزەگە استى؟ تاعى ءبىر تاڭقالدىراتىن ءجايت - وسى زاڭسىزدىقتار جونىندە كەزىندە  ارناۋلى دەپارتامەنت ماماندارىنىڭ دابىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەكونوميكالىق جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىگى تاراپىنان ەشقانداي ەسكەرۋسىز، ەلۋسىز قالعانى. اشەيىندە «توقال ەشكىسى ۇرلانسا ۇرى توعىز جىلعا سوتتالسىن» دەپ ۇكىم شىعاراتىن اپەرباقان «فين.پول» ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە اتتاپ اياق تا باسقان جوق. مەملەكەت قاراجاتىن ەسەپتەپ وتراتىن ەسەپ كوميتەتى دە «سىيلاس قۇداعا» تيىسپەلىك دەگەندەي ءۇنسىز قالدى.

ناتيجەدە «ەل-رۋننىڭ» ونىمدەرىن مەكتەپتەرگە كەڭىنەن تاراتۋ تۋرالى نۇسقاۋلاردان سوڭ اتالمىش كىتاپتار 5, 6, 7, 8, 9, 10-سىنىپتار ءۇشىن «ىزدەسە تاپتىرماس قۇرالدار» رەتىندە وبلىستىق ءبىلىم دەپارتامەنتتەرى ارقىلى ساتىلا باستادى. بۇعان دەيىن قولدانىستا كەلگەن وقۋلىقتار مەن ارناۋلى باسپالار ءبىر-اق ساتتە «وقۋلىق» ورتالىعىنىڭ  شەشىمىمەن شەتتەپ  قالا بەردى. ورتالىق ويىنا كەلگەنىن ىستەي مە، الدە تۇيمەبايدىڭ ايتقانىنان شىعا الماي ما ول جاعى  بەيمالىم. قالاي بولعاندا دا شەشىم شىعاراتىن  جالعىز ورىن اتى جالپىعا ءمالىم وسى ورتالىق. بۇل سالادا قاي وبلىستا، قانشا دانا كىتاپ ساتىلدى -مۇنى تەك ەكس -مينيستر مەن ونىڭ سىبايلاستارى عانا بىلەدى. بەلگىلى توپتىڭ قالتاسىنا تۇسكەن سول اقشا تۇپتەپ كەلگەندە  بيۋدجەت قاراجاتى ەكەنى ءالى كۇنگە ەسكەرۋسىز كەلەدى.

ءبىلىم جانە عىلىمنىڭ جاڭا ءمينيسترى ب.جۇماعۇلوۆ ءمان-ءجايدى بىلەتىن سەكىلدى، العاشقى كۇندەرى «بۇل نەتكەن زاڭسىزدىق» دەپ اشۋ شاقىرىپ، قىزمەتكەرلەر مەن  مامانداردان جاۋاپ الا باستاعان ەدى، ازدان كەيىن ەكپىنى باسىلىپ قالدى. سوعان قاراعاندا، اتىشۋلى استىرتىن توپ بۇنى دا ۇندەتپەي تاستاعانعا ۇقسايدى. الدە جاڭا مينيستر ءوز كەزەگىندە ج.تۇيمەباەۆ سەكىلدى ءوزىنىڭ سىبايلاستارىمەن بىرىگىپ جەكەمەنشىك باسپاسىن ازىرلەپ، تۋعان-تۋىستارىنىڭ، قۇدا-جەكجاتتارىنىڭ وقۋلىقتارىن دايىنداپ الەك بوپ جاتىر ما؟

ۇيىمداسقان توپتىڭ بارى انىق.ۇيىمداسقان توپتىڭ نە ىستەپ جاتقانىن دا  حالىق كورىپ وتىر. بىراق، وعان قارسى نە  ىستەلىپ جاتقانى  كوزگە كورىنبەيدى. «بالىق باسىنان ءشىريدى » دەگەن راس بولدى عوي...

شىنىندا، دجونس حانىم نە ويلاپ كەتتى ەكەن ؟

م.مامانوۆا، ا.الداشەۆا.

استانا قالاسى.

قر ءبىلىم جانە عىلىم ەكس ءمينيسترى بولعان جانسەيىت تۇيمەبايعا ارنالعان بۇل ءاندى ادەتتە  دومبىراعا قوسىپ حالىق ءانى «مولدابايدىڭ» اۋەنىمەن ايتامىز:

«ءاي،تۇيمەباي،تۇيمەباي،

ساۋداباەۆ ەكەۋى ،

ءبىر بايتالعا مىنگەنى-اي.

ءاي،تۇيمەباي،تۇيمەباي،

ايران ىشكەن قۇتىلىپ،

شەلەك جالاعان تۇتىلىپ،

كۇشتىنىڭ ارتى تارتقان ديىرمەنى- اي.

ساۋداباەۆ ول ءۇشىن ءدۇيىم قورعان سەكىلدى،

ءدۇيىم قورعان ىشىندە جيىن بولعان سەكىلدى.

جيىن سوڭى ساۋنا دەپ،

قيىن بولعان سەكىلدى،

سوقىر اتقا قوتىر ات

ءۇيىر بولعان سەكىلدى

ءاي ،تۇيمەباي،تۇيمەباي،

ەلدى جەرگە قاراتقان،

ساناسى جوق تۇينەك- اي».

«اباي-اقپارات»