1928-34 جىلدارى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قازاق ەلىنىڭ ىشىندە جۇرگىزگەن زوبالاڭ  ساياساتىنىڭ سالقىنى قازاق ەلىنىڭ ىشىنە وراسان زور زارداپ اكەلدى. ونىڭ اسىرەسە قازاق ۇلتىنا زيانى مول بولدى. مال باسىنىڭ سانى كۇرت تومەندەپ كەتتى. مالىنان ايىرىلعان، ءارى زورلاپ قونىس اۋدارىلعان، ءارى ەرىكسىز وتىرىقشىلىققا يتەرمەلەنگەن اۋىلدار جاڭا جاعدايعا بىردەن كوندىگە الماي تۇرمىس-كۇيلەرىن ناشارلاتىپ الدى، ءسويتىپ جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىرادى.

بۇل ءوز كەزەگىندە تەك تازا قازاق ۇلتىنىڭ دەموگرافيالىق قۇلدىراۋىنا، كوپشىلىككە تۇسىنىكتىرەك جالپاق قازاقى تىلمەن ايتقاندا قازاقتاردىڭ اشتىقتان قىرىلۋىنا، ءسويتىپ قازاقتاردىڭ سانىنىڭ كۇرت ازايىپ، جاعدايدىڭ قازاق ۇلتىنا قارسى ادەيى ۇيىمداستىرىلعان ەتنيكالىق جويۋ شاراسىنا اينالۋىنا اكەلدى.

قازاق ۇلتى، ءوزىنىڭ ەجەلگى مەزگىلدەن بەرى تۇرىپ جاتقان وتانىندا، اتاجۇرتىندا بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ وتىرىپ، اپاتتى دەڭگەيگە دەيىن ازايىپ، قۇرىپ كەتۋ جانە دەربەس ۇلت رەتىندە ءوزىنىڭ ەتنوستىق جەكە-دارالىعىن ساقتاي الماۋ، جوعالتىپ الۋ قاۋىپى بار جاعدايىندا تۇردى.

اشارشىلىقتىڭ ەڭ العاشقى بەلگىلەرى قازاقستاننىڭ باتىس اۋداندارىندا 1929-30 جىلداردىڭ قىسىندا-اق ناقتى كورىنە باستادى.

اۋىل-ايماعىن، مال-مۇلكىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن، شىبىن جاندارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، كوپتەگەن جەرلەردە شەكارالاس تۇرىكمەنستان، وزبەكستان جەرلەرىنە، ودان ءارى يران، اۋعانستان، قىتاي ەلدەرىنە جاپپاي ۇدەرىلە كوتەرىلىپ كوشۋ بەلەڭ الدى.

1928-34 جىلدارى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قازاق ەلىنىڭ ىشىندە جۇرگىزگەن زوبالاڭ  ساياساتىنىڭ سالقىنى قازاق ەلىنىڭ ىشىنە وراسان زور زارداپ اكەلدى. ونىڭ اسىرەسە قازاق ۇلتىنا زيانى مول بولدى. مال باسىنىڭ سانى كۇرت تومەندەپ كەتتى. مالىنان ايىرىلعان، ءارى زورلاپ قونىس اۋدارىلعان، ءارى ەرىكسىز وتىرىقشىلىققا يتەرمەلەنگەن اۋىلدار جاڭا جاعدايعا بىردەن كوندىگە الماي تۇرمىس-كۇيلەرىن ناشارلاتىپ الدى، ءسويتىپ جاپپاي اشارشىلىققا ۇشىرادى.

بۇل ءوز كەزەگىندە تەك تازا قازاق ۇلتىنىڭ دەموگرافيالىق قۇلدىراۋىنا، كوپشىلىككە تۇسىنىكتىرەك جالپاق قازاقى تىلمەن ايتقاندا قازاقتاردىڭ اشتىقتان قىرىلۋىنا، ءسويتىپ قازاقتاردىڭ سانىنىڭ كۇرت ازايىپ، جاعدايدىڭ قازاق ۇلتىنا قارسى ادەيى ۇيىمداستىرىلعان ەتنيكالىق جويۋ شاراسىنا اينالۋىنا اكەلدى.

قازاق ۇلتى، ءوزىنىڭ ەجەلگى مەزگىلدەن بەرى تۇرىپ جاتقان وتانىندا، اتاجۇرتىندا بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ وتىرىپ، اپاتتى دەڭگەيگە دەيىن ازايىپ، قۇرىپ كەتۋ جانە دەربەس ۇلت رەتىندە ءوزىنىڭ ەتنوستىق جەكە-دارالىعىن ساقتاي الماۋ، جوعالتىپ الۋ قاۋىپى بار جاعدايىندا تۇردى.

اشارشىلىقتىڭ ەڭ العاشقى بەلگىلەرى قازاقستاننىڭ باتىس اۋداندارىندا 1929-30 جىلداردىڭ قىسىندا-اق ناقتى كورىنە باستادى.

اۋىل-ايماعىن، مال-مۇلكىن امان الىپ قالۋ ءۇشىن، شىبىن جاندارىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، كوپتەگەن جەرلەردە شەكارالاس تۇرىكمەنستان، وزبەكستان جەرلەرىنە، ودان ءارى يران، اۋعانستان، قىتاي ەلدەرىنە جاپپاي ۇدەرىلە كوتەرىلىپ كوشۋ بەلەڭ الدى.

اشىنعان حالىق، قازاقستاننىڭ ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مەن كەڭەستىك ۇكىمەتىن سول كەزدەگى باسشىلارىنىڭ ەل ىشىندە جۇرگىزىپ وتىرعان زوبالاڭدى ساياساتىنان تۋىنداعان زالالدى اسىرا سىلتەۋ زارداپتارى مەن قىسىمشىلىقتارعا توزە الماي اشىق تۇردە قارۋلى قارسىلىقتارعا شىعۋعا ءماجبۇر بولدى.

1929-1932 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن ساياساتتىڭ زورلىعى مەن زومبىلىعىنا، قۋعىنى مەن سۇرگىنىنە، اسىرا سىلتەۋ زوبالاڭدارىنا قارسى 372 جەردە حالىقتىڭ اشىق تۇردەگى ەرەۋىلدى قارسىلىقتارى مەن قارۋلى كوتەرىلىستەرى بولىپتى. سول جىلدارى كوتەرىلىسشىلەر ۇكىمەت ادامدارىنا، كەڭەس، پارتيا بەلسەندىلەرىنە قارسى 460 قاستاندىق اكتلەرىن جاساعان، 127 رەت كولحوز مۇلىكتەرىن ورتەگەن. (وماربەكوۆ ت. «زوبالاڭ»، نەمەسە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا 1929-31 جىلدارى بولعان حالىقتىڭ نارازىلىعى مەن قارسىلىعى، الماتى، «سانات» باسپاسى، 1994, 270 بەت.)

1929-1932 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا بولعان حالىقتىق باس كوتەرۋلەر مەن قارۋلى كوتەرىلىستەرگە 80 مىڭنان استام ادام قاتىناسىپتى. (الداجۋمانوۆ ك. «كرەستيانسكوە دۆيجەنيە سوپروتيۆلەنيا»، الماتى يزد. ارىس-كازاحستان، 1998, ستر.66.)

جوعارىدا ايتىلعان 372 جەردە بولعان حالىقتىڭ اشىق تۇردەگى ەرەۋىلدى قارسىلىقتارى مەن قارۋلى كوتەرىلىستەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋقىمدىلارى مەن ىرىلەرى،

1929 جىلدىڭ:

-27-ءشى قىركۇيەگىندە قاراقالپاقستاننىڭ تاقتاكوپىر ەلدى مەكەنىندە باستالىپ ەلدىڭ بارلىق جەرلەرىن قامتىعان، تاريحتا «تاقتاكوپىر نارازىلىعى» دەگەن اتپەن قالعان، حالىقتىڭ قارۋلى ەرەۋىلى. ول كەزدە بۇل ەل قازاقستانعا قاراپتى.

-27-ءشى قىركۇيەگىندە سىرداريا وكرۋگىنىڭ ەڭ شەتكەرى جانە ەڭ ناشار كەڭەستەندىرىلگەن بوستاندىق اۋدانىنىڭ 19 ەلدى مەكەنىنىڭ 12-ءسى كوتەرىلىسكە شىققان، «بوستاندىق كوتەرىلىسى» دەگەن اتىمەن تاريحتا قالدى. بۇل نەگىزىنەن استىق، ماقتا، كۇرىش وسىرۋمەن اينالىساتىن ديحانداردىڭ باس كوتەرۋى بولدى.

-3-ءشى قاراشاسىندا باستالعان قوستاناي وكرۋگىنىڭ بەتپاققارا، ناۋرىزىم، تورعاي اۋداندارىن قامتىعان قارۋلى كوتەرىلىس «بەتپاققارا كوتەرىلىسى» دەگەن رەسمي اتاۋعا يە.

1930 جىلدىڭ:

7-ءشى اقپانىندا تاڭعى ساعات 4-تە باستالعان سىرداريا وكرۋگىنىڭ سوزاق، سارىسۋ اۋداندارىن قامتىعان «سوزاق كوتەرىلىسى». كوتەرىلىستىڭ باستى وشاعى تاما رۋىنىڭ اۋىلدارى بولىپتى. كوتەرىلىس قانعا بوكتىرىلىپ باسىلعان. بۇل وقيعا تاريحتان ءالى كۇنگە دەيىن ءادىل باعاسىن الا الماي كەلە جاتقان «سوزاق تراگەدياسى» دەپ تە اتالادى.

-22-ءشى اقپانىندا سەمەي وكرۋگىنىڭ وكەمەن جانە زىريان اۋداندارىندا بولعان كوتەرىلىس. بۇل كوتەرىلىستىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى قولدارىنا قارۋ الىپ كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ زورلىق-زومبىلىقتارىنا اشىق قارسى شىققان ورىس شارۋالارى بولدى. كوتەرىلىستىڭ باسشىسى ازامات سوعىسىنىڭ بەلسەندى كۇرەسكەرى، اق باندىلارمەن سوعىستا شىڭدالعان كوممۋنيست تولستوۋحوۆ ەدى.

-25-ءشى اقپانىندا اقتوبە وكرۋگىنىڭ ىرعىز اۋدانىندا باستالعان، كەيىن ارال، قارابۇتاق اۋداندارىن شارپىعان «ساربازدار كوتەرىلىسى». بۇل، 1300-دەن اسا كوتەرىلىسشىلەردى بىرىكتىرگەن، نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشى كەدەي جانە ورتاشا شارۋالار بولعان، جالپىحالىقتىق كوتەرىلىس بولدى.

-20-شى ناۋرىزىندا تالدىقورعان جەرىندەگى قاراتال اۋدانىنىڭ شۇبار سەلوسىنداعى حالىقتىڭ اشۋ-ىزاعا بۋلىققان كوتەرىلىسىنەن باستالعان «شۇبار-بالقاش-شوقپار نارازىلىعى» باستالدى. بۇل كوتەرىلىس قولحوز قۇرىلىسىنا قارسى 900-دەي ادامدى بىرىكتىردى.

-25-ءشى ناۋرىزىندا 900 دەن استام كوتەرىلىسشىلەردى بىرىكتىرگەن «قاراقۇم نارازىلىعى» باس كوتەردى. بۇل دا زورلىق پەن زومبىلىققا قارسى باس كوتەرگەن شارۋالاردىڭ ازاتتىق كوتەرىلىسى بولدى.

1931 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنىڭ ورتاسىندا باستاۋ العان، تاريحى ءالى دۇرىس جازىلماعان، قوزعالىستىڭ شىعۋ سەبەپتەرى، سيپاتى مەن قوزعاۋشى كۇشتەرى دە جوعارىدا ءبولىپ ايتىلعان حالىقتىق نارازىلىقتارمەن ۇندەس جانە ۇشتاسىپ جاتىرعان قازاق ۇلتىنىڭ ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ ءبىرى، قازاقستاننىڭ باتىسىنداعى ماڭعىستاۋ ولكەسىن، اتىراۋ وبلىسىنىڭ جىلىوي جانە اقتوبە وبلىسىنىڭ ويىل، تابىن اۋداندارىنىڭ كەيبىر اۋىلدارىن قامتىپ، جەتى ايعا سوزىلعان (ناۋرىز-قىركۇيەك), ءسويتىپ 3000-عا تارتا كوتەرىلىسشىلەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن «اداي كوتەرىلىسى» اتانعان حالىقتىڭ قارۋلى كوتەرىلىسى تاريح ساحناسىنا شىقتى.

كوتەرىلىس باستالۋىنىڭ العاشقى وشاعى - 1931 جىلعى ناۋرىز ايىنىڭ جيىرماسىندا، قازىرگى اتىراۋ وبلىسى قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ توپىراقشاشتى جەرىندە وتىرعان بۇ­رىن­عى باي، كەيىن تاركىلەۋگە ۇشىراعان بايانقۇل كوپتىلەۋۇلىنىڭ ۇيىندە بولعان ءماجىلىس. وسى باسقوسۋدا ەلدىڭ مال-مۇلكىن توناۋ كۇننەن-كۇنگە كۇشەيىپ، ەلدىڭ تۇرمىس جاعدايىنا اسا اۋىر بولعانى، بۇدان قۇتىلۋدىڭ ەڭ باستى جولى - قارسى تۇرۋ ەكەنى ءسوز بولادى. سوندىقتان ازىرگە مال باسىنىڭ بار كەزىندە ماڭعىستاۋ وڭىرىنە قاراي كوشۋ، ودان ءارى تۇرىكمەنستانعا قونىس اۋدا­رۋدىڭ قولايلى ەكەنى، ول جاقتا ۇكىمەتتىڭ زاڭى، حالىققا كوزقاراسى بۇل جەردە­گىدەي ەمەس ەكەندىگى ايتىلدى. ۇكىمەت تاراپىنان كوشۋگە قارسىلىق بولاتىنى دا ەسكەرىلىپ، بۇعان قارسى تۇرۋ شاراسى دا قاراستىرىلدى.

«ماڭعىستاۋ جەرىندە كوتەرىلىستىڭ باس­تالۋ سەبەبى رەسپۋبليكا وكىمەتىنىڭ، جەرگىلىكتى پارتيا، كەڭەس باسشىلارى­نىڭ، شولاق بەلسەندىلەردىڭ اسىرا سىلتەۋى، بۇلاردىڭ قىزمەت بابىن پايدالانىپ، وزدەرىنىڭ جاعدايىن كوزدەۋى، ەلدى كوپە-كورىنەۋ الداۋىنان بولدى»، - دەپ، وكىمەت مۇشەلەرى مەڭدەشەۆ، اسىلبەكوۆتەر مويىنداعانى جونىندە مالىمەتتەر ارحيۆ قۇجاتتارىندا ساق­تال­عان. مۇنى بىراق ولار جىلىويدا، ماڭعىستاۋدا، ءۇستىرت ۇستىندە حالىق قانسىراپ، قانعا بويالىپ، بالا-شاعا دا، شال-كەمپىر دە جازىقسىز جازالانىپ، جاپا شەگىپ جاتقان ۋاقىتتا عانا ەستەرىنە العان.

ماڭعىستاۋ دالاسى اتانعان جەرلەر مەن كورشى ءۇش اۋداندى قامتىعان بۇل ايماق 1928 جىلعى بايلاردى جاپپاي تاركىلەۋ جانە جاپپاي ۇجىمداستىرۋدان بوساتىلعان ولكە بولاتىن. رەسمي رۇقسات جوق بولا تۇرسا دا، جەرگىلىكتى شولاق بەلسەندىلەر 1370 باس مالدى زاڭسىز تاركىلەۋگە ىلىكتىردى.

رەۆكومدار 1930 جىلى بولعان العاشقى كەڭەستەرگە سايلاۋ كەزىندە حالىقتى قاراڭعى توبىرعا بالاپ، ويلارىنا كەلگەنىن ىستەپ باقتى. ورتاشالاردى سول سايلاۋدا داۋىس بەرۋ قۇقىعىنان شەكتەدى. ەتكە مال دايارلاۋ جوسپارىن ورىندامادىڭ دەگەن سىلتاۋمەن، ءتىپتى ەسىگىنىڭ الدىندا تىشقاق لاعى جوق تاقىر كەدەيلەر دە سايلاۋعا قاتىسۋعا كوپ جەرلەردە جىبەرىلمەدى. ءسويتىپ، «بۇل كەدەيدىڭ ۇكىمەتى»،- دەپ جۇرگەن ۇكىمەت بەلسەندىلەرى ادام قۇقىعىن اشىق تۇردە اياققا تاپتادى.

ەت تاپسىرۋ جوسپارلارى شارۋالاردان تاباندى تۇردە تالاپ ەتىلىپ، كاسپي تەڭىزىنىڭ جاعاسىنداعى مال وسىرۋدەن قول ءۇزىپ قالعان وتىرىقشى، تىرشىلىكتەگى كۇندەرىن بالىق اۋلاۋمەن ارەڭ كورىپ وتىرعان جاتاقتارعا دا قىرعيداي ءتيدى. ولار ۇكىمەت وكىلدەرى تاراپىنان قوقان-لوقىنىڭ، جاپپاي جانە ۇزدىكسىز قىسىم جاساۋدىڭ قۇرباندىعىنا اينالدى.

ەتكە مال تاپسىرعاندار دا جەتىسكەن جوق. سىپىرىپ العان مالدىڭ ورنىنا ونەركاسىپ تاۋارلارىن، ۇن، ماتا، اقشا الامىز دەپ دامەلەنگەندەر الاقاندارىن جايىپ ايدالادا قالدى. ءتىپتى كەيبىر اۋىلداردا شارۋالار جوعارى جاققا شاعىنىپ جۇرمەسىن دەپ، ارامزا

اگەنتتەر ولاردىڭ ەت تاپسىرعاندارى تۋرالى بەرىلگەن وردەرلەرى مەن تۇبىرتەكتەرىن كەرى تارتىپ الىپ وتىرىپتى.

ۇكىمەتتىڭ اگەنتتەرى، شارۋالاردان تەك ەت تاپسىرۋ نەمەسە ەتكە مال تاپسىرۋ سالىقتارىنان باسقا، ادام ەستىمەگەن شيكىزات تۇرلەرىن تاپسىرۋدى سالىق تاپسىرۋ دەڭگەيىندە تالاپ ەتكەن كورىنەدى. اتاپ ايتساق سول كەزدەردە حالىقتان: جىلقىنىڭ جال-قۇيرىعى، سارشۇناق تىشقاننىڭ تەرىسى، شۇبەرەك، سۇيەك-ساياق، تەمىر-تەرسەك، ءمۇيىز-تۇياق جينالىپتى. كەي جەرلەردە جىلان، كەسىرتكە، يت، ەسەك تاپسىرۋ مىندەتتەلگەن ەكەن.

بۇل، وزدەرى زورلىقتىڭ نەبىر ءتۇرىن كورىپ، قايىر سۇراۋدىڭ از-اق الدىندا كەرەسىن ىشكەندەي كۇن كورىس تاۋىپ جۇرگەن حالىقتى قورلاۋمەن تەڭ ەدى. ىشتەرىنەن ۇكىمەتكە دەگەن وكپە مەن ىزاعا بۋلىققان جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نامىسى ءورشىپ، اشۋى كۇشەيدى.

«قاراپايىم حالىقتىڭ اراسىندا باسقا جاققا كوشىپ كەتسەك، ەلدەگى مىنا زوبالاڭدى ساياسات جايلى قالىپقا تۇسكەنشە باس ساۋعالاپ قاشىپ كەتسەك، مىنا اپەرباقان ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ادىلەتسىز تالاۋىنان قۇتىلارمىز، كەيىننەن ەلدەگى جاعداي تۇزەلگەن سوڭ قايتىپ كوشىپ كەلەرمىز»،- دەگەن كوڭىل جۇباتار دامەنى ۇمىتتەنگەندەردىڭ قاتارى كوبەيىپ، كۇن سايىن ارتا ءتۇستى.

ءسويتىپ، 1931 جىلدىڭ ەرتە كوكتەمىندە, 7700 دەن استام شارۋالار قوجالىقتارىنان تۇراتىن ماڭعىستاۋ ولكەسىنىڭ حالقىنىڭ 60 پايىزى كوتەرىلىسشىلەردى قولداپ شىقتى. ەلدىڭ 10 پايىزدايى كىمدەردىڭ جاعىنا شىعارىن بىلمەي، اسىرەڭكى كۇي كەشتى. سونىمەن قاتار، 1 - 2 اۋىلى بولماسا، تابىن اۋدانىنداعى حالىق تۇگەلدەي دەرلىك كوتەرىلىسشىلەرگە قوسىلدى. سول سياقتى كوتەرىلىسشىلەرگە جىلىوي اۋدانىنىڭ 11 اكىمشىلىك اۋىلدارى (رەت ساندارى 33-تەن 43-كە دەيىنگى اۋىلدار) جانە دوسسور اۋدانىنىڭ ەكى اۋىلىنىڭ كەيبىر قوجالىقتارى قوسىلدى. اۋىلدىق كەڭەس مۇشەلەرىنىڭ دە كوپشىلىگى كوتەرىلىسشىلەردى جاقتاپ كەتىپتى.

وسىلايشا اداي جەرى، سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ اپەرباقان، ءارى قازاققا قاتىگەز باسشىسى ف. گولوششەكين مەن ونىڭ قانقۇيلى جاقتاستارىنىڭ ەل ىشىندە ورناتقان زوبالاڭ ساياساتىنا قارسى تاڭىرگە تاۋەكەل ايتىپ، اشىق تۇردە قارۋلى ايقاسقا شىقتى.

ماڭعىستاۋ ءوڭىرى مەن ىرگەلەس اۋدانداردان 1931 جىلعى اداي كوتەرىلىسىنە قاتىناسقان اتالارىمىز، سول كەزدەگى باسقارۋشى ۇكىمەت باسشىلارى مەن ونىڭ وگپۋ سياقتى سۇرقيا جەندەتتەردى توپتاستىرعان قۇرىلىمنىڭ باسشىلارى وزدەرىنە اياۋشىلىق جاسامايتىنىن، تالشا مويىندارىن قىلشا كەسەتىندىكتەرىن، نەشە ءتۇرلى ازاپقا سالىپ قورلايتىنىن، تۇرمەگە قاماپ يتجەككەنگە ايدايتىنىن بىلە تۇرسا دا «قايدا بارساڭ دا قورقىتتىڭ كورى، ايتەۋىر ەرتە مە كەش پە نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم ەمەس پە»،- دەپ كۇرەسۋ جولىمەن تەڭدىككە، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە قول جەتكىزۋگە، ناعىز بولماسا باستارىنىڭ ەرىكتەرىنە تاۋەلسىزدىك الۋ جولىندا ارىستانشا الىسىپ قۇربان بولۋ تاۋەكەلىنە بارعان بولاتىن.

الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىكتىڭ تەك اشىق كۇرەس ارقىلى كەلەتىنىن اتا ۇرپاق ۇعا ءبىلدى. ول كۇرەستىڭ بارىسىندا وزدەرىنىڭ باستارىنا ۇلكەن قاۋىپ تونەتىنىن دە اتالار جاقسى ءتۇسىندى. مىنە وسىدان كەيىن، تاۋەلسىزدىك پەن ازاتتىقتىڭ شىن ماعىناسىندا قانداي بولاتىنىن  جانە ونىڭ وڭايلىقپەن قولعا تۇسپەيتىنىن باعالاي بىلگەندەر، سول اتا-بابالار ەمەس دەپ قالاي ايتا الارسىز.

ءبىلىم ساۋاتى جەتكىلىكتى بولماسا دا تەكتەن تەك ۇرانداتقاننان، باسقارۋشى ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ ۇياتىن وياتۋعا ارەكەتتەنگەننەن، ادىلەتتىلىكتى وزدەرى ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قوعامعا ورناتقان قاۋىمداستىقتاردى اراشاعا شاقىرىپ، ولاردىڭ ىقپالىن پايدالانۋعا تىرىسقاننان ەشنارسەنىڭ دە وزگەرمەيتىنىن، ءومىر سۇرە ءبىلۋ ساۋاتى جەتكىلىكتى اتالارىمىز، دۇرىس ايىرا ءبىلدى.

اداي كوتەرىلىسى ءبىر عانا رۋدىڭ ەمەس، ماڭعىستاۋ ولكەسى مەن كورشىلەس وڭىرلەردەگى بارلىق حالىقتاردىڭ سول كەزدەگى ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ ەلدە ورناتقان شەكتەن تىس ادىلەتسىزدىگىنە قارسى، زورلىق پەن زومبىلىعىنا قارسى، ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ ءوز حالقىنا ورىنسىز كۇش كورسەتۋ ساياساتىنا قارسى، حالىقتىڭ ايانىشتى كۇيسىز جاعدايىمەن ساناسپاي

قولدا بار ەڭ سوڭعى ناپاقاسىن سالىق نەمەسە شيكىزات تاپسىرۋ سىلتاۋلارىمەن تارتىپ الۋعا ۇمتىلعان تويىمسىزدىق قىلىقتارىنا قارسى، ەل ىشىندە الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ورناتۋعا ۇمتىلعان حالىق كوتەرىلىسى بولدى.

بۇل ساياسي سيپاتى جاعىنان ۇلت-ازاتتىق، ءتۇرى جاعىنان قارۋلى، قوزعاۋشى كۇشتەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگى حالىقتىڭ كەدەي، باتىراق جانە ورتاشا توپتارىنا جاتاتىن وكىلدەرى بولعان شارۋالار كوتەرىلىسى ەدى.

سوندىقتان ونى بۇرىنعىداي «ادايلاردىڭ باندىلىق» كوتەرىلۋى دەگەن ەشقانداي نەگىزى جوق مىسقىلداما باعالاۋدى دوعاراتىن كەز جەتتى. ول اتاۋ ف. گولوششەكين مەن ونىڭ جاعىمپازدارىنىڭ اداي رۋىنا ادەيى جالاقورلىقپەن تاڭعان، وزدەرىنە قايمىقپاستان ادىلەتتىلىك تالاپتار قويعان حالىقتىڭ كوتەرىلىسىن جەك كورۋدەن تۋىنداعان جاپسىرما «اتاعى» بولاتىن.

قازاق حالقىنىڭ قارعىسىنا ۇشىراعان ف. گولوششەكين 1933 جىلدىڭ اقپانىندا ورنىنان الىنىپ، قازاقستاننان مۇلدەم كەتتى. ارتىنان، وزگەگە ورناتقان زوبالاڭى ءوز باسىنا ءتۇسىپ، رەسەي جەرىندە وگپۋ-ءدىڭ جەندەتتەرىنىڭ قولىنان وپات بولدى. «بىرەۋگە ور قازبا، ءوزىڭ تۇسەرسىڭ» دەگەن قازاقتىڭ ماقالىنىڭ كەبىن كيدى. 1928-33 جىلدارى ونىڭ جاندايشاپ قول شوقپارلارى بولعان قازاق ۇكىمەتى باسشىلارى دا تاريح تالقىسىنان سازايلارىن الدى. كوبىسىنىڭ جەر بەتىندە تۇقىمدارى دا قالعان جوق.

كوممۋنيستىك قوعام دا سولاي قۇرىدى. «دۇنيە جۇزىندە كەدەي اتاۋلى ادام بالاسى بولمايدى، جارلىنىڭ ءبارىن بايعا تەڭەيمىز، كەڭەستەر وداعىندا بوزتورعاي قوي ۇستىنە جۇمىرتقالاعان مامىراجاي قوعام ورناتامىز» دەگەن كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ 1991-ءشى جىلى ءبىر-اق كۇندە كۇلى كوككە ۇشتى. 1991 جىلعا دەيىن، بارلىق قوعامدىق پارتيالاردى ءبىر-بىرلەپ قۇرتىپ، ەل ىشىندە جالعىز ءوزى عانا ساياسي جانە يدەولوگيالىق ۇستەمدىك جۇرگىزگەن كوممۋنيستىك پارتيا دا كۇل-تالقان بولدى. ونىڭ قاتارىندا، سول كەزدەگى كەڭەستەر وداعى بويىنشا 20 ميلليوننان استام مۇشەسى بار بولاتىن. ەڭ بولماسا، كومپارتيانىڭ باسقارۋشى ورگاندارى ۋستاۆقا سايكەس سەزد شاقىرىپ، پارتيانىڭ اقشالاي جانە زاتتاي مۇلىكتەرىنە زاڭدى تۇردە ينۆەنتاريزاتسيا جۇرگىزىپ، ونىڭ حاتتامالانعان قورتىندىسى مەن جاڭا مەنشىك يەسىن حالىققا اشىق تۇردە جاريا جاساپ وركەنيەتتى تۇردە تاراۋعا دا ءالى كەلمەدى، سوعان دا پاراسات-پايىمى جەتپەدى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بارلىق قارجىسى مەن جىلجىمايتىن مۇلىكتەرى جانە بۇتكىل قازىناسى تۇگەلگە دەرلىك «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا»، قوي تەرىسىن جامىلعان قاسقىر قۇلقىندى پارتيانىڭ سول كەزدەگى باسشىلارىنىڭ قالتاسىندا كەتتى. بىراق ولار سوندا دا تويىنعان كەيىپ تانىتقان جوق.

ال، قازاق اتام بالاسى ايتاتىن «اقتىڭ جاققان وتىن، اقىماق سوندىرە المايدى»، «اققا ارقاشاندا قۇداي جاق» دەگەن ماقالداردىڭ ورايى ساتىمەن ۇيلەسكەندەي بولىپ، سول ءبىر 1928-34 ءشى جىلداردىڭ وتە اۋىر، ءارى قيىن كەزەڭدەرىندە ەجەلدەن ەمىن-ەركىن ءوسىپ، وزگەگە تاۋەلسىز بولعان، ادىلەتتىلىكتى ادامدىقتارىنىڭ ارى مەن نامىستارىنىڭ قاستەرلى تۋى ەتىپ ۇستانعان، ەلدىڭ بولاشاعى مەن ۇرپاقتارىنىڭ قامى ءۇشىن، اتا-بابادان مۇرا بولىپ قالعان قاسيەتتى تۋىپ-وسكەن جەر ءۇشىن، تاۋەلسىز ازات ءومىر ءۇشىن قارۋلى كوتەرىلىسكە شىعىپ كۇرەسكەن اداي حالقىنىڭ ۇرپاقتارى، سول اتاجۇرتتا بەيبىت ءومىر ءسۇرۋىن ءارى قاراي جالعاستىرۋدا. سول ءۇشىن اللاعا مىڭ مارتەبە راحمەت ايتامىز جانە شۇكىرشىلىك ەتەمىز.

كوتەرىلىسكە قاتىناسقان اۋىلدار، اسىرەسە ادايلار مەن تابىندار وتە قاتاڭ، ءارى ايۋاندىققا تەڭ قاتىگەزدىكپەن جازالاندى. جازالاۋشى وتريادتىڭ وگپۋ وكىلدەرى باستاعان جەندەتتەرى اسا قانىپەزەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ باقتى. ولار، كوتەرىلىسشىلەردىڭ كارىسى مەن جاسىن، ايەلدەرى مەن بالا-شاعاسىن ەزىپ-جانىشتاۋدا اسقان ايۋاندىق تانىتىپتى.

كوسەگەمىزدى كوگەرتەدى دەگەن كەڭەس ۇكىمەتى مەن ونىڭ جازالاۋشى ۇردا-جىق قولشوقپار جەندەتتەرى اداي رۋلى قازاققا گەنوتسيد ورناتتى. ءتۇپ-تۇگەل قىرىپ تاستاۋعا از-اق قالدى. «قازاقتىڭ جاۋى ءوزىنىڭ ىشىندە ول كەلەسى قازاق» دەگەن بار ەمەس پە. اداي ەلىنە قىزىل يمپەريا ورناتقان بۇل قىرعىننىڭ قان جوسالى قارۋى، ادام قاساپشىلارى بولعاندار 12 اتا بايۇلىنىڭ وزگە رۋلارىنىڭ قازاقتارى بولدى، ءتىپتى ىشىندە ادايلار دا بار ەدى.

ەڭ ءبىر وكىنىشتىسى دە وسى بولاتىن. وسىنى بىلگەن بار ما ەكەن دەسەك ءالى دە ارتىق ەمەس. 1931 جىلعى «اداي كوتەرىلىسى» حح-شى عاسىرداعى قازاق ەلى تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر قان-جوسا بولعان تاراۋىنا اينالدى. كەيىننەن مۇنىڭ ارتى، ەلدىڭ ەستيار دەگەن وڭى مەن سولىن بىلەتىن ءسۇت بەتىنە شىعار قايماقتاي تاڭداۋلى ادامدارىن ۇستاپ، بەدەلدى مولدا مەن مەشىت ۇستاپ ۇرپاقتى يماندىلىققا باۋلىعان يمامدارىن تۇرمەگە قاماۋمەن جالعاستى، جازىقسىز جاپا شەككەندەر كوبەيدى.

كوبىنىڭ ءومىرى سول كەزەڭنىڭ سۇرقيا سوتى ىسپەتتى بولعان «ۇشتىكتىڭ شەشىمى» ارقىلى قىرشىندارىنان قيىلدى. ال، ۇكىم شىعارۋشى «ۇشتىكتىڭ» مۇشەلەرى بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما اپپاراتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ەدى، ياعني وگپۋ-ءدىڭ تۇراقتى شتاتىنىڭ ادامدارى بولاتىن.

ول كەزەڭدە، ادام تاعدىرىن ادىلەتتى كەڭەستىك سوت ەمەس، باسقارۋشى ۇكىمەتتىڭ ساياساتتاندىرىلعان باسقارماسىنداعى قارالاۋشى قۇرىلىمىنىڭ ءۇش شەنەۋىنىگى شەشىپ وتىردى دەگەن وسى ەمەس پە؟

اۋا كوشكەن قازاقتاردىڭ كوبى ەلدەگى جاپپاي كوشۋدى دەرەۋ توقتاتۋ جانە كوشكەن ەلدى كەرى قايتارۋ ءۇشىن جاساقتالعان وگپۋ-ءدىڭ (كگب-ءنىڭ) قارۋلى وتريادتارى مەن شەكارا اسكەرلەرىنىڭ وقتارىنا ۇشىپ ءولدى. قولعا تۇسكەندەرى قۋعىنداۋعا، رەپرەسسياعا ۇشىرادى، تۇرمەگە جابىلدى نەمەسە باتىس سىبىرگە اسىرىلىپ قالىڭ ورىس ورنالاسقان جەرلەرگە جەر اۋدارىلىپ سول جاقتا ايداۋدا ءجۇرىپ وپات بولدى. ودان ەلگە امان كەلگەندەرى ىلەۋدە بىرەۋى عانا.

كۇشتەپ ۇجىمدىق قوعامعا يتەرمەلەۋ، بارلىق مالدى زورلىقپەن ورتاقتاندىرۋ، مال دايىنداۋ كەزىندە ۇكىمەت وكىلدەرىنىڭ شارۋاگەرلەرگە قوقان-لوقى مەن زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋلەرى شارۋاشىلىقتارعا كەرى اسەرىن تيگىزىپ، ىستەرىن ىلگەرى باستىرمادى.

مال باسى كۇرت كەمىدى. عىلىمي سالىستىرمالى زەرتتەۋلەر بويىنشا قازىرگى كەزدە بەلگىلى بولىپ وتىرعان جاي، سول كەزەڭدەردەگى ەلدەگى مال باسىنىڭ جاعدايى، تاريحشىلار م.ق. قوزىباەۆ، ج.ب. ابىلعوجين جانە م.ب. ءتاتىموۆتىڭ «نوۆوە و كوللەكتيۆيزاتسي ۆ

كازاحستانە» دەگەن ماقالاسىندا (يستوريا كازاحستانا: بەلىە پياتنا: سبورنيك ستاتەي. الما-اتا، 1991. ستر. 201) كەلتىرىلگەن دەرەكتەمەلەر بويىنشا، تومەندەگىدەي ەكەن.

اتاپ ايتقاندا 1928-ءشى جىلى قازاقستاندا:

«6 ميلليون 509000 باس ءىرى قارا مالى بولسا، 1932-ءشى جىلى بار بولعانى ونىڭ تەك قانا  965000 باسى قالعان. ءىرى قارا مالىنىڭ باسى 5 ميلليون 544 مىڭعا، ياعني 85, 17 پايىزعا كەمىگەن.

18 ميلليون 565000 باس قوي مەن ەشكى مالدارى بولسا، 1932-ءشى جىلى بار بولعانى ونىڭ تەك قانا  1 ميلليون 386000 باسى قالعان. قوي مەن ەشكى مالدارىنىڭ باسى 17 ميلليون 179 مىڭعا، ياعني 92, 53 پايىزعا كەمىگەن.

3 ميلليون 516000 باس جىلقى مالى بولسا، 1932-ءشى جىلى بار بولعانى ونىڭ تەك قانا  316000 باسى قالعان. جىلقى مالىنىڭ باسى 3 ميلليون 200 مىڭعا، ياعني 91, 0 پايىزعا كەمىگەن.

1 ميلليون 042000 باس تۇيە مالى بولسا، 1932-ءشى جىلى بار بولعانى ونىڭ تەك قانا  63000 باسى عانا قالعان. تۇيە مالىنىڭ باسى 979 مىڭعا، ياعني 93, 9 پايىزعا كەمىگەن». وسىنشاما قۇلدىراي كەمىگەن مال باسىنىڭ شىعىنى، كەڭەستىك قازاقستاننىڭ سوتسياليستىك وركەندەۋىنىڭ اسا قولايلى كەزەڭى سانالاتىن 1970 - 1980 جىلدارى دا ءوز ورىنىن تولتىرا العان جوق كورىنەدى.

كىشكەنە العا وزىڭقىراپ بايانداۋ جاسايتىن بولساق، 1980-ءشى جىلدارى ەلدىڭ باسشىلارى «قوي باسىن قازاقستاندا 50 ميلليونعا جەتكىزەمىز»،- دەپ ەكىلەنە وزەۋرەۋمەن ۇرانداتىپ جۇرگەندە كەڭەس ۇكىمەتى قۇلاپ، ونىڭ قۇرامىنداعى ۇلتتىق رەسپۋبليكالار ىدىراپ، دەربەستىك الدى.

دەربەس ەگەمەندى ەل بولعاننان سوڭ، ۇكىمەت باسشىلىعىنا جاقىن جۇرگەن جەكەلەگەن جاۋاپتى كىزمەتكەرلەر «قازاقستاندا قوي ءوسىرۋ ءتيىمسىز، قويدى كەرەك بولسا شەت ەلدەن، اۆستراليادان ساتىپ اكەلۋ الدە-قايدا ءتيىمدى» دەگەن كەزەكتى ۇرانداتۋعا كوشتى. وسى تەكتەس ناۋقانشىلدىق، 1994-95 جىلدارى ەلدەگى بار مالدىڭ باسىن تاعى دا شىعىنداۋعا ۇشىراتاتىن ىڭعايعا اكەلىپ تىرەدى.

سول جىلدارداعى، اۋىل شارۋاشىلىعىن نارىقتىق جاعدايعا ساي وزگەرتۋدىڭ ەۆوليۋتسيالىق وركەندەۋ جولىن ەمەس، رەۆوليۋتسيالىق توڭكەرىستىك باعىتىن ۇستانعان ساياسى شەشىمنىڭ كەرى اسەرى قازاقستاندا 1995 جىلدان كەيىن مال شارۋاشىلىعىنىڭ كۇرت تومەندەۋىنە، كوپ جەرلەردە مال باسىنىڭ وراسان زور كەمۋىنە اكەلىپ سوقتى. اتىراۋ وبلىسىنداعى 20-دان استام ءىرى سوۆحوزدار تاراتىلدى. ءار سوۆحوزدا ازايتىپ ايتقاندا، ەڭ كەم دەگەندە 100 مىڭ باس قوي بولاتىن.

قازىرگى اۋىل، «2003-2005-ءشى جىلداردى - اۋىلدى قولداۋ، وركەندەتۋ جىلدارى» دەگەن ۇكىمەتتىڭ ۇرانىمەن تاريح كوشىن شىعارىپ سالدى. ونى، قازىرگى جاڭا زاماننىڭ بەلسەندىلەرى جەرگە تيگىزبەي ماقتاپ، القىنعان دەمدەرىمەن قازان قايناتىپ، ءارى كارتامىسى مەن جاسى ارالاسا اپتىعىپ «اۋىلدىڭ كۇيى ءبىرشاما جاقسارىپ قالدى، مال باسىنىڭ سانى تۇراقتانىپ، بەلگىلى ءوسىم بايقالادى» دەپ جارىسا جالبالاقتاپ ءجۇر.

«اتىراۋ» گازەتىنىڭ 2005 جىلعى 5-ءشى اقپانداعى سانىندا جارىق كورگەن ماقالاعا سۇيەنسەك، قىزىلقوعا اۋدانىنداعى سوۆحوزداردىڭ بىرەۋىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان «جاسقايرات» اكتسيونەرلىك قوعامىندا قازىر بار بولعانى 8880 باس قوي مالى بار ەكەن. ونىڭ ءتول بەرۋگە جارايتىنى 5062 باس قانا ساۋلىق قوي كورىنەدى. ءوزىڭىز سالىستىرىپ-اق، تەك قانا اتاۋى وزگەرگەن ءبىر شارۋاشىلىقتاعى 1995-ءشى جىل مەن 2005-ءشى جىلدار ارالىعىنداعى مال باسىنىڭ سالىستىرمالى ءمان-جايىنىڭ كۇيى قانداي ەكەنىن بىلە بەرىڭىز.

تەك قولداعى بارعا الدارقانىپ، ءارى ودان ازدا بولسا ىلگەرى باسۋ بەلگىلەرىن اڭعارىپ مەدەتتەنۋگە بولار، ال بىراق اسپانعا بورىك لاقتىرىپ الاقايلايتىن كەزەڭ كەلگەن جوق، ءالى وتە ەرتە-لە-ۋ. بىرەن-ساران جەكەلەگەن قوجالىقتار مال باسىن تۇراقتاندىرۋعا قول جەتكىزدى. دەگەنمەن كوپتەگەن شاعىن جانە ۇساق قوجالىقتار بىتىراپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا، نارىق  جۇگىن ارەڭ كوتەرىپ ءجۇر.

سونىمەن، بايانداۋ جەلىسىن بۇرىنعى ارناعا بۇرساق، تۇقىمدىق ءداندى سەلەكتسيالىق عىلىمي نەگىزدە تاڭداماي، ەگىن ەگىلەتىن جەردى توپىراعىنىڭ قۇنارىنا قاراماي تابيعي تەگىستەۋ دەگەن جەرلەر جاپپاي جىرتىلىپ، وعان تابىلعان تۇقىم سەبىلەدى. سۋ تاپشىلىعى دا ەسكەرىلمەيدى. ەگىن سۋارۋ تۇگىلى ءشولىن قاندىراتىن سۋى جوق ءشول جانە ءشولايت ايماقتاردا دا وسىنداي باعىت ۇستالىنادى. قورتىندىسىندا ەگىن دۇرىس شىقپاي قالادى.

دەرەكتى ايعاق رەتىندە، جوعارىدا  ايتىلعان ت. وماربەكوۆتىڭ «زوبالاڭ» (نەمەسە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا 1929-31 جىلدارى بولعان حالىقتىڭ نارازىلىعى مەن قارسىلىعى) دەگەن الماتىنىڭ «سانات» باسپاسىنان 1994 جىلى جارىق كورگەن كىتابىندا كەلتىرىلگەن، «ارحيۆ قورىنداعى ءىس قاعازداردىڭ اراسىنان ءوزىمىز تاپقان»،- دەپ دالەلگە ۇسىناتىن جەدەل حاتتاردىڭ ءماتىنىن ءبىز دە جاناشىر وقىرماننىڭ نازارىنا وزگەرتپەستەن قايتالاپ بەرۋدى ءجون كوردىك.

«الماتى, ۆكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتى نۇرپەيىسوۆكە،  حالكومكەڭەسى يساەۆقا

176 ورالدان، نكۆد باسقارما كەزەكشىسى ارقىلى.

ولكەلىك بريگادانىڭ مالىمدەۋىنشە استىق ءتۇسىمى جوق بولۋىنا بايلانىستى ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ التى اۋىلىندا جاپپاي بوسقىندىق ورىن الۋدا، حالىق قياقتىڭ دانىمەن تاماقتانۋدا. ولكەلىك كوميتەتتىڭ جارلىعىمەن قوردان ازىق-تۇلىك كومەگىن بەرۋ 1-ءشى تامىزدا توقتاتىلعان. سوندىقتان قولدا بار قالدىقتى پايدالانا المايمىز. جاۋاپتى جەدەلدەتۋدى وتىنەمىز.

بىزدىكى 483-523.                             قۇرامىسوۆ، كوشكۋنوۆ»

«الماتى, ۆكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتى نۇرپەيىسوۆكە، حالكومكەڭەسى يساەۆقا                                      20102 ورالدان، نكۆد كەزەكشىسى ارقىلى.

ءبىزدىڭ 483-523 تولىقتىرا حابارلايمىز: ماڭعىستاۋ اۋدانىندا قۇرعاقشىلىققا بايلانىستى توز-داردىڭ ەگىندەرىنىڭ 40 پروتسەنتى، جەكەشەلەردىڭ - 86 پروتسەنتى جويىلىپ كەتتى. قالعاندارىنىڭ ءونىمى تومەن. ءونىمنىڭ جوقتىعىنا بايلانىستى بوسقىندىق قوزعالىس كۇشەيە تۇسۋدە. مىسالى، بەكوشينسكي ايماعىنىڭ كوپ بولىگى اۋدان ورتالىعىنا شوعىرلانىپ، ءۇي-مۇلىكتەرىن ساتىپ، قارابۇعازعا، بايرامالى، تۇرىكمەن، ماحاچكالا باعىتىنا كوشۋدە. 14-ءشى تامىز كۇنى پاراحودپەن ماحاچكالاعا 200 ادام كەتتى. مۇمكىندىكتىڭ جوقتىعىنان وكرۋگ، وبلىس كومەك كورسەتە المايدى. 200 قوجالىق تاس وڭدەۋدە. جالعاسى بولادى.

5252                                             قۇرامىسوۆ، كوشكۋنوۆ»

«الماتى، ۆكپ(ب) قازاق ولكەلىك كوميتەتى نۇرپەيىسوۆكە، حالكومكەڭەسى قۇلىمبەتوۆكە

143 گۋرەۆتەن، نكۆد وكىلى ارقىلى.

بىزدە بار مالىمەتتەر بويىنشا ازىق-تۇلىك قيىنشىلىعى نەگىزىندە قارابۇعازعا، بايرامالىعا، تۇرىكمەنياعا، ماحاچكالاعا اۋا كوشۋلەر كۇشەيە تۇسكەنى بايقالادى.14-ءشى تامىزدا ماحاچكالاعا كەتكەن پاروحودپەن 200-دەن استام بوسقىن كەتتى. بوزاشى ايماعىنىڭ 18-ءشى، 19-شى اۋىلدارى جەكەلەگەن توپتارمەن دالادا بوسىپ ءجۇر. بوسقىندار فورت-الەكساندروۆسكىدە ءۇي زاتتارىن ساتادى دا، وسى تارتىپپەن جولعا قاراجات تابادى. مۇقتاجدارعا كومەك ماسەلەسىن مۇنان ءارى شەشپەۋ، بوسقىندىقتى، ودان تۋىندايتىن زارداپتاردى اسقىندىرا تۇسەدى. وكرۋگتە ەشقانداي قوسىمشا جوق، كومەك بەرىلمەيدى. ءبىزدىڭ 9-شى تامىزداعى سۇرانىسىمىزعا سىزدەردەن جاۋاپ المادىق, وسى ماسەلەنى شەشۋدى جەدەلدەتۋدى وتىنەمىز.

451                                                                                                اقبوتين، ايتماعامبەتوۆ»

بۇدان، وقىرمان اعايىننىڭ ءوزى دە بايقاپ وتىرعانىنداي، اشتىقتان بوسىپ جۇرگەن قازاق حالقىنا شۇعىل تۇردە جەدەل كومەك ۇيىمداستىرماق تۇگىل، قازاق ولكەلىك پارتيا كوميتەتى مەن قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سول كەزدەگى باسشىلارى جەدەل تۇردە تۇشىمدى جاۋاپ قايتارۋعا دا اسىعا قويماعانى كورىنىپ تۇر.

ول كەزدە، تەك ماڭعىستاۋ دالاسىنىڭ ادايلارى مەن باسقا ۇلىستارى عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ تۇگەلگە جۋىق ولكەلەرىندە قاراپايىم حالىقتار اشتىقتان بۇراتىلىپ، قولىن جايىپ كومەك سۇراپ، شاراسىزدىق جاعدايدان شەكارا اسىپ، تانىمايتىن جەرلەر مەن بوتەن ەلدەرگە بوسقىن بولىپ كوشە باستاپ ەدى.

ءسويتىپ، ەلدى تۋرا اشارشىلىققا اكەلەتىن جاعدايدىڭ ۇيىمداستىرىلعان تۇردەگى العى شارتتارى تۇگەلدەي ورىندالادى.

بىراق، ەلدى سول كەزدە باسقارىپ وتىرعان ۆكپ(ب)-نىڭ ف. گولوششەكين باستاعان قازاق ولكەلىك كوميتەتى مەن اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى وسىناۋ زۇلمات قاسىرەتتى جاسىرۋعا بارىنشا تىرىسىپ باقتى.

ولار، «قازاقستاندى سوتسياليزمگە شىعىستا ءبىرىنشى ەتىپ جەتكىزەمىز»، «قازاقستاندا رەۆوليۋتسيا بولماعان ەكەن، بولسا دا ول قازاق اۋىلىن تەك جاناپ قانا وتكەن كورىنەدى، سوندىقتان بۇل ولكەدە كىشى قازان رەۆوليۋتسياسىن جاساۋعا رۇقسات بەرىڭىز دەپ داۋرىعا وزەۋرەپ جۇرگەن ف. گولوششەكيننىڭ شوقپارىن سوعىپ، قۇلدىق ۇرىپ قوسىلا شاۋىپ ءجۇردى. شىركىن قازاقتىڭ باسشىلارى قاي كەزدە دە قوسىلا شابۋعا «شەبەر» بولعان عوي.

تەك، 1932-ءشى جىلدىڭ جازىنان باستاپ قانا، حالقىنا شىن جانى اشىعان، جەكەلەگەن جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر اۋىلداعى وراسان زور كولەمدەگى زۇلمات تۋرالى ورتالىق باسشى جانە قۇزىرلى ورگاندارعا جەتكىزە باستادى. ولاردىڭ قاتارىندا، قازاقستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى و. يساەۆ پەن قارجى حالىق كوميسسارى م. ورىمباەۆ ەكەۋىنىڭ 1932 جىلعى 11-ءشى مامىرداعى بايانداما حاتىن ايتقان ورىندى. كەيىننەن، وراز يساەۆ 1932-ءشى جىلعى 9-شى تامىزدا يوسيف ستالينگە جازعان حاتىندا بارىنشا ءدال جانە ناقتى دەرەكتەردى كەلتىرەدى. ونىڭ وتە كەشتەۋ دە بولسا جازعان وسى حاتى كەيىننەن ءوزىنىڭ قارا باسىنا تونگەن قاتەرگە اراشا بولىپ شىققانى تاريحتان بەلگىلى.

1932-ءشى جىلدىڭ 29-شى قىركۇيەگىندە رسفسر حكك-ءى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆ قازاق ەلىندە ورىن الىپ وتىرعان جانايقاي جايدى ءوزىنىڭ ي. ستالينگە جازعان ءوتىنىش-بايانداۋ حاتىندا جەتكىزىپ، الىنار قاۋلىعا بىرنەشە ناقتى شارالاردى ەنگىزۋ كەرەكتىگىن ۇسىنادى.

الىنعان قاۋلى قاپەلىمدە قازاق اۋىلدارىنا تاماق بولا المادى. مالىنان ايىرىلعان، قۋعىن مەن سۇرگىنگە ۇشىراعان ەل ءىشىن بىرتە-بىرتە اشتىق جايلاي باستادى. «جۇت جەتى اعايىندى» دەگەن، قۋاڭشىلىق پەن قاhارلى قىس ەسى كەتكەن ەلگە قوسالقى سوققى بولىپ ءتيدى. بەيبىت زاماندا، قازاقتاردىڭ اراسىندا 1930-34 جىلدارى اشتىقتان ادام ءولۋ الاپاتى باستالادى.

مۇنىڭ بۇلتارتپاس ايعاقتارى رەتىندە ع. حاليدۋليننىڭ «اشارشىلىق جانە دەموگرافيالىق اپات» ماقالاسىندا (اقيقات جۋرنالى № 8, 2001. 42-47 بەتتەر.) وگپۋ-ءدىڭ اقپاراتتارىنىڭ نەگىزىندە كەلتىرىلگەن مىنا جايتتاردى ەستەرىڭىزگە بەرسەك جەتكىلىكتى بولار.

<!--pagebreak-->

وزدەرىڭىز شامالاپ وتىرعانداي وگپۋ مەكەمەسى ول كەزدەردە، ياعني 1930-1940-شى جىلداردا «اق دەگەنى العىسقا، قارا دەگەنى قارعىسقا» پارا-پار بولعان ايتۋلى قاندىقولداردىڭ وردالى ۇياسى ىسپەتتى كەڭەستىك قۇرىلىم بولدى. وگپۋ - سويلەمدەگى ءسوزدىڭ باس ارىپتەرىنىڭ جيىنتىعى. شەشۋى - وبەدينەننوە گوسۋدارستۆەننوە پوليتيچەسكوە ۋپراۆلەنيە. قازاقشا بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما (بمسب) دەلىنەدى. كەيىننەن ونى كگب دەپ اتادى.

بۇل مەملەكەتتىك مەكەمەلەر قاي كەزدە دە، قانداي اتاۋمەن اتالسا دا ەڭبەكشى قارا حالىقتىڭ جوعىن جوقتاعان ەمەس، سوندىقتان حالىققا ءتىپتى جاقپاعان ەدى جانە حالىق ونى جاقتامايتىن، ءارى سول كەزەڭدەردە ەلدىڭ باسىنا ورناتقان سۇرقيا زۇلماتتارى ءۇشىن وگپۋ، نكۆد، كگب دەگەندەردى حالىق وتە جەركەنىشتى كورگەن.

بۇل كەڭەستىك قۇرىلىمدارعا حالىقتىڭ بارلىق ۇلتتارى مەن ۇلىستارى، ۇكىمەت باسىنداعى باسقارۋشى توپتىڭ جازالاۋشى ورگانى دەپ قاراپ كەلدى. «حالىق ايتسا قالىپ ايتپايدى»،- دەگەن بار.

سول كەزدەردەگى  ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى گۋرەۆ وكرۋگتىك ءبولىمىنىڭ باستىعى ۆاحتين دەگەن 1934-ءشى جىلى جەلتوقسان ايىندا جوعارعى جاققا «وتە شۇعىل»، «اسا قۇپيا» تاڭبالارى سوعىلعان جەدەل حاتتار جىبەرىپتى. وندا، «ەسپول اۋدانىنىڭ ءونبىر اۋىلىندا ازىق-تۇلىك جەتىسپەيدى. اشتىقتىڭ سالدارىنان ەلدىڭ ءبىراز بولىگى تەك اتشوڭقاي ءشوبىنىڭ تامىرلارىن قورەك ەتۋدە» دەپ كورسەتىلگەن ەكەن.

1932-ءشى جىلعى قاڭتارداعى اقتوبە ايماقتىق وگپۋ-ءدىڭ «اسا قۇپيا» بەلگىسى سوعىلعان ارنايى مالىمەتىندە «ازىق-تۇلىكتىڭ جوقتىعى سوڭعى ۋاقىتتا بارىنشا ورىستەپ، اسىرەسە، قازاق اۋىلدارىندا جاپپاي ەتەك الۋدا» دەپ جوعارىعا حابارلانىپتى. وسى ورگاننىڭ 1932-ءشى جىلدىڭ 10-شى شىلدەسىندەگى ارنايى مالىمەتىندە «تورعاي اۋدانىندا اشتىقتان كۇنىنە 25 ادام ءولدى. وباعان اۋدانىنىڭ و. يساەۆ اۋىلىندا 2 ايدىڭ ىشىندە 300 ادام ءولدى، قۇباي اۋىلدىق كەڭەسىندە وسى ۋاقىتقا شەيىن 200 ادام ءولدى. بەتپاققارا اۋدانىنىڭ ون ءتورت اۋىلىندا 585 ادام اشتىقتان قايتىس بولدى. بەسكول اۋدانىندا اشتىقتان كۇنىنە 10-15 ادام ولەدى. ويىل اۋدانىنىڭ 5-ءشى، 8-ءشى، 18-ءشى اۋىلدارىندا اشتىقتان 181 ادام ءولدى, اقتوبە اۋدانىنىڭ 35-ءشى اۋىلىندا كۇنىنە اشتىقتان 3 -5 ادام قايتىس بولادى. مەڭدىقارا اۋدانىندا سوڭعى ەكى ايدا كەيبىر اۋىلداردا تويىپ تاماق ىشپەۋىنىڭ، اشتىقتىڭ سالدارىنان تۇرعىنداردىڭ 50 % ءىسىنىپ كەتكەن.

ءتىرى قالعان ادامدار تىشقان اۋلاپ جەپ، ءشوپتىڭ تامىرىن قازىپ الىپ، نە بولماسا قۇمارشىق، مىرزاسوراڭ، قياق شوپتەرىنىڭ ءدانىن جيناپ جەپ قورەك ەتۋدە» دەپ باياندالعان.

«باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ «پراۆدا» كولحوزىندا كولحوزشىلاردىڭ 75 پايىزى جازدىق جۇمىسقا شىعۋدان باس تارتىپ، تاماعىن اسىراۋ ءۇشىن تىشقان اۋلاۋعا ءماجبۇر» دەگەن وگپۋ حابارى تۇسكەن.

توبە قۇيقاڭ شىمىرلاپ شاشىڭ تىك تۇراتىن وتە ىزعارلى، ءارى وتە اۋىر  مالىمەتتەر ەمەس پە بۇل.

نەگىزىنەن ارحيۆ قۇجاتتارىنا سۇيەنە وتىرىپ جازىلعان ءى. ساريەۆتىڭ 2001 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىققان «قاندى ويران» كىتابىندا، باياندالىپ وتىرعان جايتتارعا ۇقساس جاعداي، جىلىوي اۋدانى اۋىلدارىنىڭ بىرىندە بولعان، ءوزىنىڭ كوزىمەن كورگەن مىنا تومەندەگىدەي سۇمدىق وقيعا كەلتىرىلگەن ەكەن. «بۇل 1933 جىلدىڭ جازى بولاتىن. قوجاس دەگەن قارت ادام   8 - 10 جاستارداعى ەكى قىزىمەن اشتىق جەڭىپ، ءالى جوق بولعاندىق-تارىنان قىستاۋىنان سىرتقا شىعا الماي، بىرنەشە كۇن جىلاعان سياقتى بولىپ ىڭىلداپ جاتىپ ولگەنىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. ول كەزدە بىرەۋگە بىرەۋدىڭ كومەكتەسۋگە مۇمكىنشىلىگى جوق. قوجاستىڭ كورشىسىنەن سۇراعانى ولگەندە بەتىن جابۋ بولعان. سول ءوتىنىشىن قاراكەدەيدىڭ تاتتىبايى سيىق دۇكەنبايۇلى دەگەن اتامىز ورىنداپ، جالعىز ءوزى قىستاۋىنىڭ قاسىنا ۇشەۋىن بىرگە كومگەن. قوجاستىڭ ءۇش ۇلىنىڭ ەكەۋى تاماق ىزدەپ، اۋىلدان كەتىپ قالعان. ۇلكەن ۇلى ماقسىم ءبىر كورشىلەرىنىڭ ارىق تۇيەسى ءولىپ، سونىڭ ەتىنەن قۋىرداق جاساۋعا وتىن شابامىن دەپ كەتىپ بارا جاتقاندا ءالى جوقتىقتان قۇلاپ، جان تاپسىرعانىن كوردىك. تاعى باسقا دا جاقىن جەردەگى اۋىلداردا اشتان ءولىپ جاتقاندار بولدى.

بىرقاتار اۋىلدار سارشۇناق تىشقان جەپ، 2 - 3 شاقىرىمداي جەردە بولەك وتىردى. ەلدى اۋرۋ جايلادى، كەزىك، بۇكىرجىك، بەزگەك دەگەن اۋرۋلار حالىقتى باۋداي ءتۇسىردى. كەيبىر ۇيلەردىڭ ەسىگى مۇلدە جابىلدى». مۇنى، سول كەزەڭدەگى كەڭەستىك اۋىل تۇرعىندارىنىڭ ءومىر تاريحىنىڭ اۋىر ازاپ تارتىپ، زاپىران جۇتقانداي بولعان تاعى ءبىر كەساپاتتى كەلبەتى ەمەس دەپ كىم قارسى داۋ ايتا الار.

وسى كىتاپتا جازىلعان تاعى ءبىر جاعدايدى (131 بەت) ايتساق ول بىلايشا جەلى تارتادى «اتاقتى باي مايلان جارى سارباس سالاماتۇلى حالىق اراسىندا وتە قايىرىمدى، مىرزا ادام ەكەن. ول 1915 جىلى اكەسى سالامات قاجىعا 600 ءۇي تىگىپ اس بەرىپتى. سول سارباس بالالارى، تۋعان-تۋىستارىمەن كەيىن 1931 جىلعى «اداي كوتەرىلىسىنە» قاتىناسىپ، ولگەنى ءولىپ، ولمەگەندەرى تۇتقىندالىپ، قۋعىنعا ۇشىراپ، جوق بولعان. سارباس باي قارتايعان شاعىندا بالا-شاعاسىنان تولىقتاي ايىرىلىپ جالعىز قالىپ، جىلىوي اۋدانىنىڭ تۇرعىزبا دەگەن جەرىندە قايىر سۇراپ ءجۇرىپ، 1932 جىلى اشتان ولگەن».

قاراشا حالقى اشارشىلىقتان قىرىلىپ قاۋساپ جاتقاندا قابىرعاسى قايىسا قايراندى قىلىق تانىتپاعان، قالىڭ ەلىم قازاعىم-اي دەپ جاناشىرلىق جاردەم جاساماعان كەڭەس ۇكىمەتى مەن ونىڭ ەل ىشىندەگى يمانسىز وكىلدەرى، كۇنى كەشەگى داۋلەتتى ەل اعاسىنىڭ بۇگىن اشتان ولگەنىنە بولا قاباعىن شىتىپ قينالىس بەلگىسىن ءبىلدىردى دەيسىڭ بە. «يمانى قيسىقتىڭ قىلىعى دا قىڭىر»،- دەگەن ءسوز بار حالىقتا.

سول كەزدەگى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ باسشىلارى، بەيبىت تىرشىلىك كەشكەن ەلدە اشارشىلىقتان ادام ءولتىرىپ، ونىڭ ساناعىن وگپۋ مەكەمەسى ارقىلى الىپ، سىرتىنان قاراپ وتىرعان ەكەن عوي دەرسىڭ ءوزىڭ دە، وقىرمان قازاق بالاسى.

مىنە سونداي زۇلمات زامان وتكەن قازاق ۇلتىنىڭ باسىنان. قازاق ءۇشىن ادىرا قالعان كەزەڭ ەدى بۇل. ءيا بۇل كەزەڭ، قازاق ۇلتى تاريحىنىڭ سورماڭداي بولعان مازاقتى بەتتەرى بولدى.

كونە كوز قارتتاردىڭ وزدەرىنىڭ وتكەن مەزگىلدەرى جايلى ايتۋعا زاۋقى كوپ سوعا بەرمەيتىن، ال وقتا-تەكتە ەستەرىنە الا قالسا، ىلە وزدەرىنەن-وزدەرى كۇبىرلەپ «وزىمەن كەتسىن، ادىرا قالعان كەر زامان» دەيتىندەرى سوندىقتان بولار.

ول زۇلماتتى ۇيىمداستىرعاندار سول كەزدىڭ ۇكىمەت باسىنداعى باسشىلارى مەن ەل ىشىندەگى ولاردىڭ اپەرباقان، ۇردا-جىق، «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەپ جۇرگەن شالا ساۋاتتى بەلسەندىلەرى مەن سولارعا ءار اۋىلدان قوسىلعان جادىگوي قول شوقپارلار ەدى.

«اللاh تاعالانىڭ قاhارىنا ۇشىرادى ما، جوق الدە ادامداردىڭ قارعىسىنا تاپ بولدى ما؟، سول بەلسەندىلەر مەن جادىگويلەردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ وركەندەرى وسپەي قالدى، ءتىپتى كوبىنىڭ تۇقىمى قالعان جوق، ال تۇقىمى بارى ازىپ-توزىپ ەل مازاعى بولىپ كەتتى» دەپ كونەكوز قارتتاردىڭ ايتىپ وتىراتىنىن ەستىگەندەر سيرەك بولسا دا ءالى دە كەزدەسەدى.

ەسى بار ادام جادىنا تۇمار قىلىپ ۇستايتىن، وسى كۇندەردەگى پەندەلەر ءۇشىن دە ءمانىن جويماعان، سانالىعا وي سالاتىن كيەلى جايت ەكەن دەمەسكە امال جوق.

جوعارعىدا ايتىلعان تاريحاتتىق، ءارى اقيقاتتىق جاعدايلار، وگپۋ قۇجاتتارىنىڭ جويىلماي قالعان ءبىر ازعانتاي بولىگىنىڭ مالىمەت كوزىنەن عانا الىنعان ايعاقتامالار. اتالعان مەكەمەنىڭ 1928-1934-ءشى جىلدارداعى قۇپيا قورلاردا شوعىرلانعان، ءالى دە ساقتاۋلى تۇرعان اقپاراتتارى مەن قۇجاتتارىن تەرەڭىرەك ارشىپ، مۇقيات ىزدەستىرسە بۇدان دا سۇرقيا دەرەكتەمەلەر تابىلاتىندىعىنا كۇمان جوق بولار.

وسى كۇنگى عالىمدار وزدەرىنىڭ ەسەپتەگەن دەرەكتەرى بويىنشا سول اپاتتى زۇلمات جىلداردا تىكەلەي اشارشىلىقتان جانە سونىڭ سەبەپ-سالدارلارىنان 1 ميلليون 750 مىڭ ادام، ياعني ەلدەگى قازاق حالقىنىڭ 42 پايىزى اشتىقتىڭ قۇربانى بولدى دەپ دەرەكتەمە ايتادى.

ال، سالىقتىق ەسەپتىڭ دەرەكتەمەلەرى بويىنشا رەسپۋبليكاداعى تۇرعىنداردىڭ سانى ءار جىلدىڭ ءبىرىنشى ماۋسىمىندا تومەندەگىدەي بولىپتى:

1930 جىلى 5873, 0 مىڭ ادام

1931 جىلى 5114, 0 مىڭ ادام

1932 جىلى 3227, 0 مىڭ ادام

1933 جىلى 2493, 5 مىڭ ادام

بۇل جەردە، قازاق ەلىن باسقارعان باستىق بولماي-اق ساۋەسى بار ادام بولسا، ەشكىم ايتپاي-اق ءوزىنىڭ ساناسىمەن تۇسىنەر ءبىر اقيقات سان كورىنىپ تۇر. ول ەلدىڭ تۇرعىندارىنىڭ سانىنىڭ ءۇش جىلدىڭ ىشىندە 3 ميلليون 379500 ادامعا كەمىپ كەتۋى.

1926-شى جىلعى بۇكىلوداقتىق ءبىرىنشى حالىق ساناعىنىڭ دەرەكتەمەلەرى بويىنشا رەسپۋبليكاداعى قازاقتاردىڭ سانى 3627612 ادام بولىپتى. قازاقتار سول كەزدە قازاقستاننىڭ اۋىل تۇرعىندارى-نىڭ 61, 1 %-ىن قۇراپتى.

ال بارلىق قازاقستاندىقتاردىڭ سانى ساناق وتكەن جىلى 6198467 ادام بولعان ەكەن.

رەسمي ۇكىمەتتىك دەرەك كوزدەرى وسى زۇلمات جىلدار ىشىندە قازاق حالقىنىڭ جالپى سانى 2 - 2, 2 ميلليون ادامعا ازايدى دەگەن تۇجىرىمعا جەتەكتەيدى.

وندا مۇنى، اشارشىلىقتىڭ زاردابىنان وسىنشاما قازاقتىڭ قىرىلعانىن رەسمي باسقارۋشى ۇكىمەتتىڭ مويىنداعانى دەپ بىلمەسكە امال جوق.

ولاي بولسا، ونداي ۇكىمەت ەلدى باسقارعان بولا ما؟، جوق الدە قازاق ۇلتىن اشتىقتان قىرۋعا جۇمىستانعان بولىپ شىعا ما؟، ونى ءوزىڭىز زەردەلەپ بىلە بەرەرسىز زامانداس.

كوپكە بەلگىلى جايت، ول قازاق حالقىنىڭ سانىنىڭ بۇرىنعى 1930 جىلعى دەڭگەيىنە تەك 40 جىلدان كەيىن, 1969 جىلى عانا جەتكەنى.

ۇزاق جىلدار بويى، دالىرەك ايتقاندا, 1930-شى جىلداردىڭ باسىنان 1994 جىلدارعا دەيىن قازاقستانداعى 1931-ءشى جىلعى «اداي كوتەرىلىسى»، 1930-34-ءشى جىلدارداعى اشارشىلىق جانە وسى جىلداردا قازاق ۇلتى سانىنىڭ كۇرت كەمىپ كەتۋى مەن 1937-39 جىلدارداعى قازاق وقىمىستىلارىن، ءدىن وكىلدەرىن، ۇلتجاندى زيالىلار قاۋىمىن كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ قۋعىنداۋىنىڭ ۇلتقا تيگىزگەن زارداپتارى تۋرالى زەرتتەۋگە، تاريحاتتىق تالداۋ جاساپ باعالاۋعا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە رەسمي تۇردە تىيىم سالىندى. قازاق ۇلتىنىڭ شۋاقتى بەيبىت ءومىرىن، ءوسىپ-وركەندەۋىن، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق قۇرىلىم رەتىندە دامىپ وركەنيەتتەنۋىن بىرنەشە جىلدارعا كەرى شەگەرىپ, وراسان زور قوعامدىق جانە ەتنيكالى-ەكولوگيالىق اسا زور زالال كەلتىردى. سوندىقتان بۇل تاقىرىپتار تۋرالى شىندىق ايتىلمادى، 75 جىلدىڭ ۇستىندە بارلىق مالىمەتتەر جابىق كۇيىندە جاتتى. وگپۋ، نكۆد، كگب دەگەن سياقتى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ، سول كەزەڭدەردە، كەڭەس حالقىنىڭ ءارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنە جەندەت قىلىپ پايدالانعان قاندىقول قۇرىلىمدارى، دەرەكتەمەلەر مەن ايعاقتاما قۇجاتتاردىڭ بارىنە «قۇپيا»، «اسا قۇپيا»، «ماڭىزدى قۇپيا» تاڭبالارىن سوعىپ، جەتى قۇلىپ سالعان ارنايى قورلاردا ساقتاعانى كوپشىلىككە ءمالىم جاعداي.

وگپۋ، نكۆد، كگب دەپ اتالعان كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلىمدارىنىڭ قۇپيا قۇجاتتارعا سالعان قۇلىپتارى اۋەلدەن مىقتاپ جابىلعان-اۋ دەمەسكە جانە ولاردان كەيىن قۇلىپتاردىڭ اشقىشىنا يە بولعاندار بۇرىنعىلاردان دا گورى قۇپيانى قاتتى قورعاشتايتىندار بولىپ كەتتى-اۋ دەمەسكە لاج جوق.

بۇرىنعى كەڭەستىك ۇكىمەتتىڭ كگب-ءسى، قازىرگى قازاقستان ۇكىمەتىندە كنب دەپ اتالادى. بۇل مەملەكەتتىك قۇرىلىمنىڭ اتى وزگەرگەنى اقيقات، ال مۇددەسى مەن ماقساتى قانداي ەكەنىن قازىرگى ساۋاتتى ەلدىڭ وزدەرى سارالاپ ءتۇسىنىپ الار. ونىڭ تامىر جايعان جەرىنىڭ توپىراعى جاڭعىرماعان سياقتى، سەبەبى «كنب تاريحىنا 85 جىل تولدى»،- دەپ 2005 جىلى شىققان باسىلىمداردا جازىلدى.

تاۋەلسىزدىك الدىق، بۇل سونىڭ ارقاسى دەپ ءتۇرلى جينالىستار مەن جيىنداردا بەلسەندىمىن دەگەن، وزدەرىن ۇلتتىڭ قايماعى سانايتىن تاريحشى عالىمدار مەن قالامگەرلەر، ەل قالاۋلىلارى مەن ساياساتكەرلەر قانشا كومەي اۋىرتسا دا وتكەن تاريحتى تالداپ، ونى تاني بىلۋگە كەلگەندە تۇساۋلى اتتاي تۇرالاپ قالىپ ءجۇر. ءالى دە بولسا، ول وقيعالارعا تولىقتاي تاريحي جانە الەۋمەتتىك تۇرعىدان باعا بەرىلدى دەپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس.

تاريحتىڭ ماقساتى - ءوز حالقىنا قىزمەت ەتۋ دەسەك، بۇگىنگى ۇرپاقتان قانداي اششى بولماسىن شىندىقتى جاسىرماعان دۇرىس. تەك شىندىقپەن سۋسىنداپ، ادىلەتتىلىك رۋحتا تاربيەلەنگەن ۇرپاق قانا ەل نامىسى مەن ءوز نامىسىن قورعاي الاتىن ازامات بولىپ وسەدى.

بارلىق كوتەرىلىستى جانە وعان قاتىسقانداردى زاڭ جانە ساياسي تۇرعىلاردان رەسمي تۇردە باعا بەرىپ، اقتاپ العان ورىندى.

سوندا عانا «قازاقستان دەگەن ەل - ادىلەتتى دەموكراتيا ورناعان، وتكەن تاريحى مەن بۇگىنگى ءومىر قادامى ءادىل زاڭدار ولشەمىمەن باعالانىپ وتىرعان، قوعامدىق دامۋ جولىندا قۇپيالى قالتارىسى جوق تولىق قاندى قۇقىقتىق مەملەكەت بولدى» دەپ وركەندەگەن الەم ەلدەرىنە ۇيالماي تىكە قاراي الامىز.

ەندەشە، بۇگىنگى جاڭا كەزەڭنىڭ، تاۋەلسىزدىك العان ەگەمەندى قازاقستاننىڭ تاريحشىسىمىن دەپ جۇرگەندەر مەن تاريحشى عالىمدار بۇل تاقىرىپتاردى كوبىنە اينالىپ ءوتىپ كەتۋدى، كورىپ-ءبىلىپ جۇرسە دە قاشاعان قىلىق تانىتىپ قاشقاقتاي بەرۋدى وڭتايلى كورەتىنى نەلىكتەن. نەدەن سەسكەنەدى. بويلارىن نەگە ۇرەيگە بيلەتىپ، ەركىنەن ايرىلادى.

اتا ۇرپاقتىڭ وتكەن جولىنىڭ شىندىق تاريحىن تالداپ، عىلىمي تۇجىرىمداما جاساۋعا كىم توسقاۋىل قويار دەيسىڭ. قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن تاۋەلسىزدىك پەن دەموكراتيا داۋىرلەپ تۇرعان وسى مەزگىلدە شىنايى قالپىنا كەلتىرمەگەندە، قاشان قولعا الامىز. جوق الدە، ءبىزدىڭ تاريحىمىزدى وزگە ۇلت وكىلدەرى جازىپ بەرىپ، ۇلتتىق تاريحشىلار ونى كەيىننەن قازاقشاعا اۋدارا ما؟

تاريحىمىزدى باتىل جازىپ جۇرگەندەر جوقتىڭ قاسى، تەك ەكى-ءۇش ناعىز پاتريوت قازاقتار عانا قالام تارتادى، وندا دا ەڭبەكتەرىنىڭ اۋقىمى مەن تالداۋ تەرىڭدىكتەرى كولەمدى ساراپتاما ماقالانىڭ عانا دەڭگەيىندە.

تاريحاتتىق، ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق جانە ساياساتتىق عىلىمي تالداۋلار جاسالعان تۋىندىلار مەن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر ءتىپتى جوق دەسە دە بولادى. بۇل تاقىرىپتار قاسيەتتى قازاق ۇلتىنىڭ، ونىڭ قاتپارلى دا قاسىرەتتى تاريحىنىڭ قاستەرلى دە كەساپاتتى تاراۋلارى.

سوندىقتان بۇرىنعى كەزەڭدەردەگى وتىرىكتى شىنعا، شىندىقتى وتىرىككە اينالدىرىپ قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىن قۇراقتاپ جازىپ كەلگەن جالپاقشەشەي تاريحشىلارعا ۇقساماي، ەگەمەندىك العان تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ جاڭاشا ويلاۋ، تىڭنان تياناقتى وي قورىتۋ قابىلەتى بار تەك شىندىقتى عانا جازۋدى مۇرات تۇتقان، بولاشاق ۇرپاق الدىنداعىتاريحشىلىق پارىزىن ادال اتقارىپ كەتۋگە ىنتازار بۇگىنگىنىڭ زەرتتەۋشى عالىمى مەن زەرەكتى تاريح مامانىن سول 30-شى جىلدارداعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق ۇلتىنا ورناتقان زارداپتى ساياساتىنىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان قارتتار مەن جاستاردىڭ، اعالار مەن جەڭگەلەردىڭ، اتالار مەن اجەلەردىڭ، اپالار مەن قارىنداستاردىڭ، ەلدىڭ زيالى ازاماتتارى مەن ءبىرتۋار دارابوز بوزداقتارىنىڭ رۋحى ءالى كۇتىپ جاتىر.

ولاردىڭ ءولىمى جوقتاۋ ايتىلماي - جىلاۋسىز وتسە، تاريحتاعى ورنى ءالى كۇنگە دەيىن وزىنەن-ءوزى ۇرەيلەنگەن تاريحشى ۇرپاقتىڭ جاسىقتىعىنان سۇراۋسىز كەتىپ وتىر.

سوندىقتان دا بيىلعى 2006-شى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا باستالعانىنا 75 جىل بولاتىن 1931-ءشى جىلعى اداي كوتەرىلىسى بۇىنعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزدەرىندەگىدەي جالپىلاما ايتىلا، نە جازىلا سالماي تاۋەلسىز ەگەمەندى قازاقستاننىڭ تاريحىنا تولىق تاراۋ بولىپ دۇرىستاپ جازىلىپ، جوعارعى وقۋ ورىندارى مەن ورتا مەكتەپتىڭ تاريح وقۋلىقتارىنا دۇرىس كولەمدە ەنۋگە ءتيىس.

وسى ورايدا، ەلگە بەلگىلى شورەكوۆ ىعىلمان اقىننىڭ تىلىمەن ايتساق «ەل قامىن جەگەن ەرلەردىڭ، ءسوز بىلگەن جاندا قاقى بار» دەمەكپىز. اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان اتا ۇرپاقتىڭ اتقارعان ەڭبەكتەرى مەن ارداقتىلارىنىڭ ەسىمدەرىن تاريحقا جەتكىزە جازىپ، پاش ەتۋ، ءسويتىپ كەشتەۋ بولسا دا ولاردىڭ ءتيىستى قاقىن قايتارۋ - بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پەرزەنتتىك پارىزى ەكەنىن ۇمىتپايىق.

ءبىز بۇعان دەيىنگى مەزگىلدەردە، قازاق تاريحىن جاساقتاۋدا حالىقتىڭ قايعى مەن مۇڭعا، قاسىرەت پەن كەساپاتقا تولى كەزەڭدەرىن دۇرىستاپ جازباق تۇگىل، ءبىر-بىرىمىزگە ءوزارا اۋىزشا ايتا دا المادىق. ايتا قالساق سىبىرلاپ سويلەدىك. بولعان تاريحي وقيعالار مەملەكەتتى باسقارىپ وتىرعان شاعىن توپتىڭ ساياساتىنا باعىندىرىلىپ، سولاردىڭ ىڭعايىنا بۇرمالاندى جانە سولارعا ۇنامدى تۇردە عانا جازىلدى. سونىڭ كەسىرىنەن ساياساتقا ۇنامدى عانا تاريح عىلىمى دۇنيەگە كەلدى. شىنايى تاريحتى جازعاندار ەلدى باسقارۋشى توپتىڭ تاباسىنا ىلىگىپ، قۋعىنداۋعا ۇشىرادى.

وكىنىشكە وراي قۋعىنداۋشىلاردىڭ ايتاعىنا ەرىپ، قوسىلا قاباتىن، ورە تۇرەگەلىپ بالاققا جارماسا كەتەتىن اۋمەسەر بەلسەندىلەر ەلدىڭ ىشىندە دە كوپتەپ تابىلا كەتەتىن ەدى. وندايلار ءالى دە بار، قاپتاپ ءجۇر دەسە دە ارتىق ەمەس. ولار اسىرەسە اعا بۋىن ۇرپاقتىڭ اراسىندا باسىم ورىن الادى. تاريحتىڭ بۇرمالانۋىنىڭ باستى قاسىرەتى دە سول «كوپتى كورگەن» توپتىڭ كەلىسىمپازدىقتارى مەن جالعان «كەمەڭگەرلىك» قىلىقتارىننان تامىر الادى.

شاعىن قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىن، ينتەرناتسيوناليزمنىڭ الىپ تاساسىنان، ۇلتتار دوستىعىنىڭ كولەڭكەسىنەن كورمەي كەلدىك. باسقارۋشى ۇكىمەت ەركىنوي يەلەرىن سەسكەنتىپ، كەرەك جەرىندە قورقىتىپ، تۇقىرتىپ ۇستادى. ەندى كەتكەن ەسەنىڭ ورنىن تولتىراتىن كەزەڭ كەلدى. شىن مانىندەگى قازاق تاريحشىسى بولسا جاسقانباي العا باساتىن، قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداقتى بەتتەرىن تاريحي شىندىقتىڭ تاراۋلارىمەن تولىقتىراتىن، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ورناتۋ ءۇشىن بولعان كۇرەستى وقيعالارعا ءادىل باعاسىن بەرەتىن, ول وقيعالاردىڭ ماڭىزىن تومەندەتكىسى كەلەتىن، تاريح ساحناسىنا شىعۋىنا كەدەرگى جاساپ كەلگەن، ءالى دە سول پيعىلداعى كەرتارتپا تاريحشىلارعا باتىل تويتارىس بەرەتىن كەزەڭ وسى اعايىن. ەر كەزەگى ەكى رەت بەرىلمەيدى دەگەن قاعيدا اۋەلدەن بار. قاپى قالمايىق.

بۇل ماقالا (1931-ءشى جىلعى اداي كوتەرىلىسىنىڭ، 2006 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا باستالعانىنا 75 جىل تولۋىنا وراي) 2006 جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا اتىراۋ قالاسىنان تيراجى 7815 دانا بولىپ شىعاتىن «مۇنايلى استانا» گازەتىنىڭ التى نومەرىنە (41-46), 15- قاراشادا الماتى قالاسىنان تيراجى 5142 دانا بولىپ شىعاتىن «اتامەكەن» گازەتىنىڭ 21-ءشى نومەرىنە «اداي كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن، قازان-قاراشا ايلارىندا اقتاۋ قالاسىنان تارالىمى 6720 دانا بولىپ شىعاتىن «ءۇش قيان» گازەتىنىڭ  ءتورت نومەرىنە (42 - 45) «زوبالاڭ زامان زاردابى» دەگەن اتپەن، 2006 جىلى اقتوبە قالاسىنداعى «NOBEL» باسپاسىنان جارىققا شىققان «جەمەنەي اداي، كەدەي (نۇرماعانبەت) ۇرپاعى» اتتى شەجىرە كىتاپقا (تارالىمى 1000 دانا) «زوبالاڭ جىلدار

زاردابى» دەگەن تاراۋ بولىپ جانە 2007 جىلى الماتى قالاسىنداعى «ارىس» باسپاسىنان جارىققا شىققان «اداي - اتا» 3-ءشى كىتابىنا (تارالىمى 2000 دانا، 407-419 بەتتەر) «زوبالاڭ زامان زاردابى» دەگەن اتپەن باسىلىپ شىعىپ، وقىرماندار قولىنا ءتيدى.

ەندى، 2011-ءشى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا «اداي كوتەرىلىسىنىڭ» باستالعانىنا 80 جىل تولاتىندىعىنا وراي، وسى «زوبالاڭ جىلدار زاردابى» ماقالاسىنا قوساتىن تۇجىرىمدى ءويتۇيىن مىناۋ:

اداي كوتەرىلىسى تۋرالى تاريحتىق، ەكونوميكالىق، دەموگرافيالىق جانە ساياساتتىق عىلىمي تالداۋلار جاسالعان جازبا تۋىندىلار مەن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر ءتىپتى جوقتىڭ قاسى دەسە دە بولادى. بۇل تاقىرىپتار قاسيەتتى قازاق ۇلتىنىڭ، ونىڭ قاتپارلى دا قاسىرەتتى تاريحىنىڭ قاستەرلى دە كەساپاتتى تاراۋلارى. اتالمىش تاقىرىپقا جازىلىپ، باسپادان جارىققا شىققان ەڭبەكتەردى ەسكە تۇسىرگەندە، ءبىرىنشى بولىپ ويعا ورالاتىن شىعارمالار ساپىنىڭ كوش باسىندا جازۋشى پولكوۆنيك، مارقۇم ىزتۇرعان ساريەۆتىڭ «ويراندالعان اداي دالاسى» نەمەسە مەملەكەتتىك بىرىككەن ساياسي باسقارماسىنىڭ قۇجاتتارى نەگىزىندە حالىق قاسىرەتى قاقىندا حيكايا, دەرەكتى وچەرك كىتابى جانە «قاندى ويران» تاريحي وچەرك كىتابى سياقتى، ايتۋلى ەڭبەكتەرى تۇرادى.

سوندىقتان بۇرىنعى كەزەڭدەردەگى وتىرىكتى شىنعا، شىندىقتى وتىرىككە اينالدىرىپ قازاق ۇلتىنىڭ تاريحىن قۇراقتاپ جازىپ كەلگەن جالپاقشەشەي تاريحشىلارعا ۇقساماي، ەگەمەندىك العان تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ جاڭاشا ويلاۋ، تىڭنان تياناقتى وي قورىتۋ قابىلەتى بار تەك شىندىقتى عانا جازۋدى مۇرات تۇتقان، بولاشاق ۇرپاق الدىنداعى تاريحشىلىق پارىزىن ادال اتقارىپ كەتۋگە ىنتازار بۇگىنگىنىڭ زەرتتەۋشى عالىمى مەن زەرەكتى تاريح مامانىن سول 30-شى جىلدارداعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق ۇلتىنا ورناتقان زارداپتى ساياساتىنىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان قارتتار مەن جاستاردىڭ، ايەلدەر مەن ەركەكتەردىڭ، اتالار مەن اجەلەردىڭ، اپالار مەن قارىنداستاردىڭ، ەلدىڭ زيالى ازاماتتارى مەن ءبىرتۋار دارابوز بوزداقتارىنىڭ رۋحى ءالى كۇتىپ جاتىر. ولاردىڭ ءولىمى جوقتاۋ ايتىلماي - جىلاۋسىز وتسە، تاريحي الەۋمەتتىك قۇنى ءالى كۇنگە دەيىن سۇراۋسىز كەتىپ وتىر.

سوندىقتان دا بيىلعى 2011-شى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا باستالعانىنا 80 جىل تولاتىن 1931-ءشى جىلعى اداي كوتەرىلىسى بۇرىنعى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزدەرىندەگىدەي جالپىلاما ايتىلا، نە جازىلا سالماي تاۋەلسىز ەگەمەندى قازاقستاننىڭ تاريحىنا تولىق تاراۋ بولىپ دۇرىستاپ جازىلىپ، جوعارعى وقۋ ورىندارى مەن ورتا مەكتەپتىڭ تاريح وقۋلىقتارىنا دۇرىس كولەمدە ەنۋگە ءتيىس. سوندا عانا اداي اتا بوزداقتارىنىڭ جوقتاۋسىز كەتكەن ءولىمى مەن سۇراۋسىز كەتكەن قۇنىنىڭ ورنى تولىپ، ەسەسى قايتادى. 1931 جىلى ات ويناتىپ، اقىرىپ تەڭدىك سۇراعان اتا ۇرپاقتىڭ اتقارعان ەڭبەكتەرى مەن ارداقتىلارىنىڭ ەسىمدەرىن تاريحقا جەتكىزە جازىپ، پاش ەتۋ، ءسويتىپ كەشتەۋ بولسا دا ولاردىڭ قاقىن قايتارۋ - بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پەرزەنتتىك پارىزى ەكەنىن ۇمىتپايىق.

ولاردىڭ رۋحتارى مەن ارۋاقتارى ءسىزدەردىڭ ەسكەرۋلەرىڭىز بەن ەسكە الۋلارىڭىزعا ءزارۋ. ءتىپتى قاقىلى دەسەك تە ارتىق بولماس. سەبەبى، «ولىلەر جەبەمەي، تىرىلەر بايىمايدى»،- دەگەن قازاقتا دانالىق ءسوز بار.

سول سياقتى «اداي كوتەرىلىسى» دەگەن جەكە تاريحي كىتاپ جازۋدىڭ دا مەزگىلى جەتتى دەپ بىلەمىز. تاريحشى عالىمدار جازسا جازار، ال بىراق ولارعا قاراپ جالتاقتاماي-اق تاريحي تاقىرىپتارعا قالام تەربەپ جۇرگەن كاسىبي جازۋشىلار، سونىڭ ىشىندە اداي اتا ۇرپاقتارى شۇعىل تۇردە قولدارىنا الىپ، ەنتسيكلوپەديالىق دەڭگەيدە, ايتايىن دەگەن ويلارىن جەرىنە جەتكىزىپ تۇرىپ دالەلدەپ، وزگە جۇرت ايتىپ، ماداقتاپ جۇرەتىندەي قىلىپ كىتاپ جازىپ شىعۋعا ەڭبەكتەنۋلەرى كەرەك.

وسى ورايدا، قازاق ەلىنە بەلگىلى ىعىلمان شورەكوۆ اقىننىڭ تىلىمەن ايتساق «ەل قامىن جەگەن ەرلەردىڭ، ءسوز بىلگەن جاندا قاقى بار»،- دەگەن ۇراندى ناقىل ءسوزىن ەشقاشان دا ويلارىڭىزدان شىعارماڭىزدار، ادايدىڭ ارلى ۇرپاقتارى مەن جەتكىنشەك جاستارى.

ءوزىڭنىڭ جەتپەسىڭ مەن ءوز ارىڭدى ءوزىڭ جوقتاماساڭ، وزگە جاندار جوقتار، بىراق تاپ وزىڭدەي قىلىپ، ايىزىڭدى قاندىرىپ جوقتاي قويماس، ابىروي ورتاق، ار ورتاق جانە نامىس ورتاق اعايىندار.

جوعارىداعى، جاڭا عانا اتى اتالعان ەڭبەكتەرىمەن، مارقۇم ىزتۇرعان ساريەۆ كوزىنىڭ تىرىسىندە، كەڭەستىك قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ سۇرقيا باسشىسى، ەل ىشىندە «قۋجاق» دەگەن اتقا يە ف. گولوششەكيننىڭ 1930-34 جىلدارى ماڭعىستاۋ ەلىنە زوبالاڭ زامان ورناتقان ساياساتىنىڭ جازىقسىز قۇربانى بولعان سول ءبىر قاسيەتتى اتالار مەن اجەلەردىڭ، اعالار مەن انالاردىڭ، ەلدىڭ زيالى ازاماتتارى مەن ءبىرتۋار دارابوز اداي اتا بوزداقتارىنىڭ رۋحتارىن ءتىرىلتىپ، تاريحي شىندىقتى جازۋدا، ونىڭ كوپشىلىك جۇرت بىلمەيتىن اقتاڭداق بەتتەرىن حالىققا جەتكىزۋدە ەشكىمگە دە جالتاقتاماي باتىل تۇردە ات سالىستى. ول جولدا ىزتۇرعان سارىۇلى ەشنارسەدەن قايمىققان جوق، ەل قامىن جەگەن ەرلەردىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك بورىشىن تولىقتاي اق- ادال ورىندادى. ۇلگى الامىن دەسەڭىزدەر، وسىدان ارتىق نە ۇلگى كەرەك سىزدەرگە، كاسىبي تاريحشىلار مەن جازۋشى مىرزالار.

وسى كۇندەردە نە كوپ، ەسكە ءتۇسىرۋ ارۋاقتاردىڭ رۋحىنا اس بەرۋ كوپ. ارينە بۇلار وتە دۇرىس، قۇپتاۋعا تۇرارلىق رۋحاني-يماني شارا جانە قازاق حالقىنىڭ بۇرىنعى وتكەن تاريحىنىڭ قادىر-قاسيەتىن بىلۋگە ۇمتىلىپ، اتاۇرپاقتىڭ ءجۇرىپ كەتكەن جولدارىنىڭ تاريحىنداعى اقتاڭداق پاراقتارىن اقتارىپ، ولاردىڭ اتتارىن اتاپ اقتاپ الىپ، جوقتاۋسىز كەتكەن ەسەلەرىن قايتارۋعا ۇمتىلعان بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پەرزەنتتىك بورىشىن وتەۋى بولادى.

مۇنداي شارالاردىڭ قر پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ ءوزى باستاما كوتەرىپ، ءارى قولداۋ كورسەتىپ وتىرعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى ىسكە اسىرىلىپ جاتقان كەزەڭىندە قازاقستاننىڭ بارلىق ايماقتارىندا وتكىزىلۋى، ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامدىق قۇرىلىستىڭ وزگەشەلىگىنە قاراماي، قامتىلعان وقيعالاردىڭ تاريحي ساباقتاس ەكەندىگىنىڭ ايقىن بەلگىسى.

مىنە سوندىقتان، بۇگىنگى اداي اتا ۇرپاقتارى، بۇرىنعى كەزدەردە باسقارۋشى بيلىك ەسكەرمەي، ەسەسىن قايتارماي جانە ءوز دارەجەسىندە دۇرىس ساياسي باعاسىن بەرمەي جۇرگەن «اداي كوتەرىلىسىنە» قر ۇكىمەتى مويىنداپ، رەسمي قابىلداعان ءمان مەن ماعىنا الىپ بەرگىزۋگە جۇمىستانعاندارى ورىندى بولماق.

«اداي كوتەرىلىسى» كەزىندە باستى-باستى قارۋلى قاقتىعىس - سوعىس بولعان جەرلەردە (جىلىوي اۋدانىنداعى يمانقارا قىراتىنىڭ تەرىستىك جاعىنداعى «مىڭ ءۇي اداي شابىلعان» جەرگە، نەمەسە ماڭعىستاۋداعى قاراتۇلەي، قىزىلاستاۋ-جەزدى جەرلەرىنە جانە تاعى دا باسقا جەرلەرگە) بىرنەشە جۇزدەگەن ادامدار ۇرىس دالاسىندا اجال قۇشىپ شەيىت بولدى, كوبىنىڭ مۇردەسى جەرگە دە كومىلگەن جوق. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جازالاۋشى جاساعىنىڭ قاhارىنان، نكۆد مەن گپۋ-ءدىڭ ەلدىڭ ىشىندەگى قانقۇيلى جەندەت تىڭشىلارىنان قورىققان حالىق شەيىت بولعانداردى جەرلەمەك تۇگىلى، ءتىپتى شەيىت بولعانداردىڭ اعايىندارىنىڭ وزدەرى مۇردەنىڭ ماڭايىنا جولاۋعا جۇرەكتەرى داۋالامادى. ءسويتىپ ەل قامى ءۇشىن مەرت بولعان ادايدىڭ بوزداقتارىنىڭ مۇردەلەرى يت-قۇسقا جەم بولدى. ولاردىڭ سۇيەكتەرى 1950-ءشى جىلعا دەيىن ايدالادا، ارام ولگەن مالدىڭ ولىمتىگى سياقتى ءار جەردە شاشىلىپ جاتتى. مۇنى بىلەتىن ادامدار ول جەرلەردى باسپاي، اينالىپ وتۋگە تىرىستى.

بەيبىت ءومىر كەشىپ جاتقان ەلدىڭ مۇڭى مەن مۇقتاجىن تىڭداپ، كەلىسسوز ارقىلى ەلدىڭ تولقۋلى بولىگىن وركەنيەت جولىمەن باسۋدىڭ ورنىنا، حالىقتى قانجوسا قىلىپ قىرىپ تاستاعان كەڭەستىك قازاقستان ۇكىمەتىن باسقارىپ وتىرعاندار، «ادايلار كومۋسىز قالدى-اۋ»،- دەپ وزدەرىنىڭ ايۋاندىق قىلىقتارىنان ۇيالعان كەيىپ تانىتقان جوق.

مىنە سوندىقتان، جوعارىدا ايتقان ناعىز اتاۋلى قاندى قىرعىن سوعىس بولعان جەرلەرگە، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ورناتۋ ءۇشىن اتقا قونىپ، قولىنا قارۋ ۇستاعان اتاۇرپاق پەن اعاۇرپاقتىڭ قاندارى سۋداي شاشىلىعان، اششى تەرلەرى توگىلگەن كيەلى دە قاستەرلى جەرلەردىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ كوزىنىڭ الدىندا ەلەستەپ تۇرۋىنا، ارلى ۇرپاقتىڭ كوكەيىنە قۇيىپ الىپ ساناسىندا ساقتاۋىنا، ءسويتىپ الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ورناتۋ جولىندا ارى مەن نامىستارىن جالاۋ قىلىپ قارۋلى كوتەرىلىس مايدانىندا شەيىت بولعان اداي اتا ۇرپاقتارىنىڭ رۋحتارىنا تاعزىم ەتىپ جۇرۋلەرى ءۇشىن جانە وزدەرىنىڭ بولاشاعىنا قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن وسىنداي كەساپاتتى تاريحتان ءتالىم بولار ساباق الۋى ءۇشىن باعىت سىلتەگەن باعدارشامداي (ماياكتاي) «مەموريالدىق ەسكەرتۋ بەلگi» بولسىن دەپ ارنايى تۇردە باعدار باعاندار نەمەسە باعدار موسىاعاشتار ورناتۋ كەرەكتىگى وزىنەن-ءوزى سۇرانىپ تۇر.

بۇل مەموريالدىق «ەسكەرتۋ بەلگىلەرگە» قان قىزىل تۇسكە بويالعان تەمىر تاقتا بەكىتىپ، تاقتاعا دانەكەر قۇيۋ ادىسىمەن قارا ءتۇستى ارىپتەردى ۇستاتۋ ارقىلى: سول جەردىڭ اتى، سوعىستىڭ بولعان كۇنى مەن جىلى، قۇربان بولعان ادامداردىڭ سانى، حالىق جاساعىنىڭ قولباسشىسىنىڭ اتى-ءجونى جازىلسا ورىندى بولادى.

سول سياقتى اتىراۋ وبلىسى جىلىوي اۋدانىنىڭ ورتالىعى قۇلسارى قالاسىندا، قىزىلقوعا اۋدانىنىڭ ساعىز سەلوسىندا، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ بەينەۋ، ماڭعىستاۋ، مۇنايلى، قاراقيا، تۇپقاراعان اۋداندارىنىڭ ورتالىق-تارى - بەينەۋ، شەتپە، مانگىشلاك، قۇرىق كەنتتەرى مەن فورت شەۆچەنكو جانە جاڭا وزەن قالالارىندا ۇرپاقتار جادىندا ماڭگىلىك ەستەلىك بەلگى قالدىرۋ ماقساتىمەن كوشەلەرگە «اداي كوتەرىلىسى» دەگەن اتاۋ بەرىپ، اباتتاندىرىلعان الاڭدار اشىپ جانە مەموريالدىق مونۋمەنت-تەر ورناتۋ كەرەك. بۇلارعا كەتەتىن شىعىننىڭ قاراجاتىن حالىقتىڭ ءوزى-اق جينايدى. وسى شارالارعا اۋدان اكىمدەرى جەتەكشى بولماسا دا، تىلەكشى بولسا جارار ەدى. اتا-بابا بارىمىزگە دە ورتاق قوي.

بۇگىنگى جەر باسىپ ءتىرى جۇرگەن اداي اتانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ الدىندا، بولاتىن مەزگىلىن الدىن الا انىقتاپ الىپ، 1931-ءشى جىلى ولىمدەرى جوقتاۋ ايتىلماي - جىلاۋسىز وتكەن، ادامزاتتىق قۇندارى ءالى كۇنگە دەيىن تاريحتان سۇراۋسىز كەتكەن «اداي كوتەرىلىسىنىڭ» شەيىت بولعان بىرنەشە مىڭ قۇرباندارىنا ارناپ، 2011 جىلعى قىركۇيەك ايىنىڭ ىڭعايلى كۇنىنىڭ بىرىندە ۇلكەن حالىقتىق رۋحاني-يماني جانە تانىمدىق شارا - «قۇرباندىق اس» وتكىزىپ، قۇران قاتىم شىعارتۋ مىندەتى تۇر. بۇل، ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەيدى كۇيىندە، بۇگىنگى «ءبارىن دە ءوزى بىلگىش» ۇرپاقتىڭ ءالى موينىندا ءىلىنىپ جۇرگەن پەرزەنتتىك پارىزى. ازامات دەگەن اتاقپەن، زامانىندا ەلدىڭ قامىن ويلاپ جانە سول جولدا «نوقتالى باسقا ءبىر ءولىم»،- دەپ  شەيىت بولعان ەرلەردىڭ اماناتىن ارقالاپ جۇرە بەرۋ بويىندا نامىسى مەن ارى بار ءتىرى جان يەلەرىنە ۇيلەسە بەرمەيتىن قىلىق، اعايىن. سەكسەن جىل ءوتىپ كەتتى دەپ، ەندى ونى كەيىنگە قالدىرا بەرۋگە بولمايدى.

ءومىر شىركىن، ادامزات بالاسىندا ولشەۋلى. قازىر «اداي كوتەرىلىسىن» بىلەتىن ۇرپاقتان، بىلمەيتىن ۇرپاق ءجۇزمىڭ ەسە كوپ، سەبەبى قازاقستان تاريحى كىتابىنا بۇل وقيعا ءالى دە بولسا دۇرىس جانە تولىق جازىلىپ، رەسمي تۇردە تاريحي-الەۋمەتتىك ءادىل باعاسىن العان جوق. بۇگىنگى جاس ۇرپاق كىتاپقا نە جازىلسا سونى عانا بىلەدى. ولار، بولعان وقيعا قيسىق نەمەسە بۇرمالانىپ جازىلسا دا كىتاپتا تۇرعان جازۋدى دۇرىس دەپ ويلايدى، وعان جاستار كىنالى ەمەس، بۇعان دەيىنگى 80 جىل بويى جۇرگىزىلىپ كەلگەن ساياسات كىنالى.

مىنەكەي وسى ولقىلىقتاردى جوعارىدا ايتىلعان حالىقتىق شارانى وتكىزۋدىڭ ساباقتى ىسىمەن، قازىرگى اعا بۋىن سانالاتىن بىزدەر تۇسىندىرمەسەك، ەرتەڭگى كۇندەردە «ورىنداماساڭ ساعان سەرت» دەپ كىمگە، قالاي عانا بازىنا قىلىپ ايتا الاسىز جانە سەنىم ارتىپ كىمگە تاپسىرا بەرە الاسىز. ءسوز قادىرىن بىلەتىن جان بۇعان يلانىپ، توقتام جاسار دەپ دامەتەمىز. كەرەك دەسەڭىزدەر ماسەلەنى قالىڭ كوپشىلىكتىڭ تالقىلاۋىنا دا سالۋعا بولادى دەپ ويلايمىز.

ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ ايماعىنداعى ەلدىڭ ءسوزىن ۇستاعان اۋىزى دۋالى ەل اعالارى مەن بيلىك باسىنداعى ءجون مەن جوسىقتى بىلەتىن زەردەلى ازاماتتار جانە «اداي كوتەرىلىسىنە» قاتىناسقاندىعى ءۇشىن 1931-32 جىلدارى قۋعىنداۋعا ۇشىراپ، زارداپ شەكەن، ەلدەن اۋىپ كوشۋگە مۇقتاج بولعانداردىڭ جانە سول كەزدە رۋى اداي بولعانى ءۇشىن دە قۋعىندالعانداردىڭ وسى وبلىستاردا تۇراتىن بۇگىنگى ۇرپاقتارى مەن كوپشىلىك اداي الەۋمەتى بۇل ۇسىنىستارىمىزدى قولداپ جاتسا وسى اتقارىلار ساۋاپتى شاراعا باسشىلىق جاساۋدى قاسيەتتى دە كيەلى جەردىڭ - ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ ارداقتىلارى مەن ازاماتتارىنا نوقتا ۇستاۋ جولىن بەرسەك، سوندا ءىسىمىز ۇيلەسىمدى ورايىن تاۋىپ، ناتەجيەلى مارەسىنە جەتەر ەدى. ماڭعىستاۋ جانە اتىراۋ وبلىستارىنىڭ اكىمدەرىنىڭ جانىنداعى ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ تالقىلاۋىنا ايتىلعان ۇسىنىستاردى سالۋدى وتىنەمىز. ويعا تۇيگەن جوبامىز ساتىمەن باستالعان ساۋاپتى ىسكە اينالسىن، اعايىندار. اللاh تا الا بارىمىزگە جار بولعاي. يللاhي ءامين!

كەلتىر شانەنوۆ - ولكەتانۋشى، ينجەنەر-گەولوگ، «كاسپي نەفت» اق-نىڭ باسقارما توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى.

«اباي-اقپارات»