مۇحتار شاحانوۆتىڭ مالىمدەمەسى
«تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» جانە «مەملەكەتتىك ءتىل»
قوعامدىق دەموكراتيالىق قوزعالىستارىنىڭ
توراعاسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ مالىمدەمەسى
مەنىڭ اتىما قاراپايىم حالىق وكىلدەرىنەن، قوعامدىق ۇيىمداردان 2011 جىلدىڭ 3-ءساۋىرى كۇنى وتەتىن كەزەكتەن تىس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى سايلاۋىنا كانديدات بوپ تىركەلۋگە شاقىرعان ۇسىنىستار تۇسە باستادى. ونداي ۇسىنىستار ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە، ينتەرنەتتەردە دە جاريالانۋدا. بارشا تىلەۋلەس جاندارعا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرە كەلىپ، مىناداي مالىمدەمە جاساعاندى ءجون ساناپ وتىرمىن.
بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن پاريجدە، يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە جاساعان باياندامامدا: «ەگەر دەموكراتيانى ەۆەرەست شىڭىنا تەڭەر بولساق، وعان كوتەرىلۋگە تالپىنعان ەلدەردە ەسەپ جوق. ءبىر مەملەكەتتەر دەموكراتيا شىڭىنىڭ ورتا تۇسىنا عانا ازەر جەتكەن. كوپشىلىگى ەتەكتە قالىپ قويعان. ارينە، دەموكراتياعا تالپىنۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك. بىراق، وكىنىشكە قاراي، باستى ورىندى كوزبوياۋشىلىق يەلەنگەن. قازىرگى تاڭدا ادامزات قوعامى الەمدە ناعىز دەموكراتيالىق ەۆەرەست شىڭىنا كوتەرىلگەن ءبىر دە ءبىر مەملەكەتتى اتاي المايدى» دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپ ەدىم.
«تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» جانە «مەملەكەتتىك ءتىل»
قوعامدىق دەموكراتيالىق قوزعالىستارىنىڭ
توراعاسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ مالىمدەمەسى
مەنىڭ اتىما قاراپايىم حالىق وكىلدەرىنەن، قوعامدىق ۇيىمداردان 2011 جىلدىڭ 3-ءساۋىرى كۇنى وتەتىن كەزەكتەن تىس قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى سايلاۋىنا كانديدات بوپ تىركەلۋگە شاقىرعان ۇسىنىستار تۇسە باستادى. ونداي ۇسىنىستار ءباسپاسوز بەتتەرىندە دە، ينتەرنەتتەردە دە جاريالانۋدا. بارشا تىلەۋلەس جاندارعا شىنايى ريزاشىلىعىمدى بىلدىرە كەلىپ، مىناداي مالىمدەمە جاساعاندى ءجون ساناپ وتىرمىن.
بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن پاريجدە، يۋنەسكو-نىڭ شتاب-پاتەرىندە جاساعان باياندامامدا: «ەگەر دەموكراتيانى ەۆەرەست شىڭىنا تەڭەر بولساق، وعان كوتەرىلۋگە تالپىنعان ەلدەردە ەسەپ جوق. ءبىر مەملەكەتتەر دەموكراتيا شىڭىنىڭ ورتا تۇسىنا عانا ازەر جەتكەن. كوپشىلىگى ەتەكتە قالىپ قويعان. ارينە، دەموكراتياعا تالپىنۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جەتىستىك. بىراق، وكىنىشكە قاراي، باستى ورىندى كوزبوياۋشىلىق يەلەنگەن. قازىرگى تاڭدا ادامزات قوعامى الەمدە ناعىز دەموكراتيالىق ەۆەرەست شىڭىنا كوتەرىلگەن ءبىر دە ءبىر مەملەكەتتى اتاي المايدى» دەگەن پىكىر ءبىلدىرىپ ەدىم.
ال بۇل عاسىردا بايلىقتىڭ قويىرتپاقتارىنا قولىن بىلعاماعان تازا ادامنىڭ بيلىك باسپالداقتارىنا كوتەرىلۋى مۇمكىن ەمەس ەكەنى بەلگىلى. كەزىندە قىرعىز رەسپۋبليكاسى جوعارعى كەڭەسىنىڭ پرەزيدەنتتىككە ۇسىنعان ادامدارى وتپەي قالىپ، شىڭعىس ايتماتوۆقا قولقا سالعان. دەپۋتاتتار ءبىر جارىم ساعات بويىنا ونىڭ كەلىسىمىن كۇتكەن. بىراق ايتماتوۆ: «قازىرگى داۋىردە تازا ادامنىڭ پرەزيدەنتتىك قىزمەت اتقارۋى وتە قيىن» دەگەن يدەيانى كولدەنەڭ ۇستاپ، كونبەي قويعان. كەيىننەن: «قۇداي ساقتادى، ءسال بولماعاندا قىرعىزستاننىڭ پرەزيدەنتى بوپ كەتە جازدادىم» دەپ ماعان تەلەفون سوققانى بار. وكىنىشكە قاراي، دەموكراتيانىڭ ءوزى «جەموكراتياعا» اينالعان بۇگىنگى كەزەڭدە پەندەلىك پەن بايلىقتىڭ لاس يىرىمدەرىنە بىلعانباعان، ءتىپتى ءوزىنىڭ دۇنيەقوڭىزدىعىن تاپقىرلىعى ەتىپ كورسەتكىسى كەلمەيتىن باسشى تابۋ قيىننىڭ قيىنى. مەنىڭ بۇل كۇردەلى ىسكە بەت بۇرماۋىمنىڭ ءبىر سەبەبى وسى پروبلەمالار توڭىرەگىنە نەگىزدەلسە، ەكىنشى سەبەبى ەلىمىزدە ءادىل سايلاۋ وتكىزۋدىڭ مۇلدە مۇمكىن ەمەستىگىندە جاتىر. سوندىقتان دا جاڭا سايلانار باسشىعا (ونىڭ كىم بولاتىنى بارىڭىزگە بەلگىلى) «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» جانە «مەملەكەتتىك ءتىل» قوعامدىق دەموكراتيالىق قوزعالىستارى اتىنان ء(بىرىنشى كەزەكتە بەس ماسەلەنىڭ توڭىرەگىندە) سۇراق جانە ۇسىنىس-تالاپتار قويعىم كەلەدى. بۇل پىكىرلەر بۇرىن بىرنەشە دۇركىن بيلىكتىڭ الدىنا تارتىلسا دا، بالكىم، وسى جولى ەسكەرىلەر دەگەن سەنىم العا شىعۋدا. ولار مىنالار:
1. «تاۋەلسىزدىكتى قورعاۋ» حالىقتىق دەموكراتيالىق قوزعالىسى كەدەندىك وداقتىڭ (رف، بر، قر) قازاقستان ەكونوميكاسىنا قانشالىقتى پايدالى، ءارى قانشالىقتى زياندى ەكەنىنە جان-جاقتى عىلىمي، تاۋەلسىز ساراپتاما جۇرگىزىپ، ونىڭ الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، قارجىلىق جانە ساياسي سالدارىنا باعا بەردى، وسى سالانى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمدار مەن مامانداردىڭ پىكىرى ەسكەرىلمەگەنىن بىرنەشە دۇركىن مالىمدەدى. ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىككە ەنىپ كەتتىك. كۇندەلىكتى تۇتىناتىن زاتتار قىمباتتاعان ۇستىنە قىمباتتاپ بارا جاتىر. ال رەسەيمەن شەكاراداعى كەدەندىك توسقاۋىلدار جاقىن ارادا الىنىپ تاستالماق. سوندا ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز، مەملەكەتتىك ءتىلىمىز قايدا قالادى؟ بوداندىق ءومىرىمىز قايتا باستالا ما؟ حالىقپەن اقىلداسپاي مۇنداي توسىن شارۋاعا بەت بۇرۋىمىزدىڭ سەبەبى نەدە؟
2. ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى دەموكراتيانىڭ تەك ءسوز جۇزىندە عانا ەكەنىن دالەلدەيتىن ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. وسىدان ءتورت جىلعا جاقىن ۋاقىت بۇرىن ءبىز «حالىق رۋحى» اتتى پارتيا قۇردىق. بەلگىلەنگەن ەكى اي مەرزىم ىشىندە 70 مىڭعا تارتا پارتياعا مۇشە بولۋعا تىلەك بىلدىرگەن 21 ۇلت وكىلدەرىنىڭ تولقۇجاتى تولتىرىلىپ، قولى قويىلعان قاعازداردى ءتيىستى ورىندارعا تاپسىردىق. وزگە دە كورسەتىلگەن تاپسىرمالاردى مۇلتىكسىز ورىندادىق. مىنە، سودان بەرى ءتورت جىلعا جۋىق مەرزىم ءوتتى. بيلىك «جاساعان ىستەرىڭنىڭ مىنا جەرى دۇرىس ەمەس ەكەن» دەي المادى. بار ايتاتىندارى «ءالى تەكسەرىپ جاتىرمىز!» دەگەن الدارقاتۋ عانا. 28 رەت باردىق، ءوتىنىش جاسادىق، تەكسەرىستىڭ قاشان بىتەتىنىن سۇرادىق، نەمەسە حات جازدىق. ءبىر جاۋاپتى قىزمەتكەرى «ۇلكەن باستىقپەن ءتىل تاپپاساڭىزدار پارتيالارىڭىزدىڭ تىركەلمەيتىنى ايدان-انىق» دەگەن پىكىردى جاسىرىن تۇردە جەتكىزدى. مىنە، بىزدەگى دەموكراتيانىڭ سىيقى. بۇل ءۇمىتسىز ءىسىمىز تاعى قانشا جىلعا سوزىلار ەكەن؟
3. كەزىندە ءبىز قىتايعا جالعا جەر بەرۋگە ءبىراۋىزدان قارسى تۇردىق. بۇل سالادا قانشاما جاسىرىن ماسەلەلەر بۇعىپ جاتقانىنا كەيىن كوز جەتكىزدىك.
اۋىل شارۋاشىلىعىنا ارنالعان جەرلەردى قايتا ساراپتاۋدان وتكىزىپ، لاتيفۋنديستەر مەن وليگارحتارعا ءار ءتۇرلى جولدارمەن شەكتەۋسىز ۇلەستىرىلگەن، كۇتىمسىز قالعان جەرلەردى مەملەكەت يەلىگىنە قايتارۋدى جانە ونى ديقان-شارۋالارعا، ورالماندارعا بەرۋ، ول جەرلەردى يگەرۋگە مەملەكەت تاراپىنان، ۇلتتىق قازىنادان قارجى بولگىزۋ قاجەت-اق ەدى. ءداندى داقىلدار ءوسىرۋ، ونى شەتەلگە ساتۋ سياقتى جەلەۋلەرمەن بىرلەسكەن كۇماندى كاسىپورىندار قۇرۋعا جول بەرسەك ۇتىلىسقا تۇسپەيمىز بە؟ سونداي-اق، قوعامدىق مەنشىكتەگى نىسانداردى شەتەلدىكتەرگە ءارتۇرلى سىلتاۋلارمەن 49 جىلعا جالعا بەرۋ ماسەلەسىنە دە توسقاۋىل قوياتىن كەز جەتتى. ماسەلەن قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ جالعىز دەمالىس ءۇيى دە سونداي دۇرمەكپەن قىتايلىقتارعا جالعا بەرىلىپتى. سول سياقتى «ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا» كەتكەن وزگە دە قۇندىلىقتارىمىز از ەمەس. سولاردىڭ بارىنە سۇراۋ سالار كەز جەتكەن جوق پا؟
4. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن يەلەنگەنىنە 22 جىلعا تاياۋ ۋاقىت وتسە دە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى ارنايى زاڭنىڭ بولماۋى انا ءتىلى بەدەلىنىڭ قۇلدىراۋىنا اكەپ سوقتى. «حابار»، «قازاقستان» تەلەارنالارىنداعى «سپوي»، «ەكى جۇلدىز»، «سەن سۇلۋ» حابارلارى مەملەكەتتىك ءتىل قىزمەتىنىڭ ابىرويسىزدانۋىنا قىزمەت ەتۋدە. كىلەڭ قازاقتار وتىرىپ الىپ ورىس تىلىندە ءان سالىپ، ورىس تىلىندە پىكىرلەسەتىن جوبالار ەكى تىلدەن ورتاق بوتقا جاساۋعا، نەگىزىنەن انا ءتىلىمىزدىڭ رۋحىن تۇسىرۋگە جول اشۋدا. قازاقستاننىڭ ەكسپانسياعا ۇشىراعان اقپارات كەڭىستىگىن ءوز ۇلتىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن ناسيحاتتايتىن دارەجەگە كوتەرۋ كەزەڭى الدەقاشان جەتتى دەپ بىلەمىز.
بيلىك قازىر «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» دەگەندى ويلاپ تاپتى. بۇل ورىس ءتىلىن دە مەملەكەتتىك ءتىل جاساۋ ساياساتىنان تۋىنداعان ءادىس. ءالى وڭ قولى مەن سول قولىن ايقىن ايىرا المايتىن بالاباقشاداعى ەكى جاسار سابيگە بىردەن ءۇش ءتىل ۇيرەتۋگە بەت بۇرۋ پەداگوگيكانىڭ زاڭىنا تۇگەلدەي قايشى، قىلمىسقا بارابار ءىس. ءتىپتى بۇرىنعى كەڭەستەر وداعىنىڭ وزىندە بالاعا شەت ءتىلدى باستاۋىش سىنىپتان كەيىن ۇيرەتەتىن. ال جاپونيادا ءبۇلدىرشىن 12 جاسقا جەتكەننەن كەيىن عانا شەت تىلدەردى ۇيرەنۋگە باعىت الادى. وعان دەيىن جاس قانات ءوز انا ءتىلىنىڭ سۇلۋلىعىن، قۇدىرەتىن بويىنا تولىق ءسىڭىرۋى، تۋعان انا قۋاتىن مويىنداۋى قاجەت ەكەن. سودان كەيىن عانا ون ءتىل، ءتىپتى ءجۇز ءتىل مەڭگەرەسىڭ بە، ءوز ەركىڭ. پەداگوگيكانىڭ زاڭىنا كەرەعار «ءۇش تۇعىرلى ءتىل» ساياساتىن توقتاتۋدى تالاپ ەتەمىز.
5. ازياداعى ۇلتسىزدانعان،
تىلگە، رۋحقا قۇنتسىزدانعان
باعىنىمپاز، ەڭ جاعىمپاز ەلگە اينالدى قازاق.
كۇشى زورعا تابىنۋدان،
ءۇش ءجۇز جىلدىق باعىنۋدان،
ۇلتتىعى وشكەن بۇل حالىقتى وياتۋ ءبىر ازاپ...
ناسيحاتقا بايلانىستى قازىرگى ورتاق تالعام.
اككىلەنگەن بيلىك مۇنى ابدەن زەرتتەپ العان.
راديونى اشىپ قالساڭ،
تەلەارنانى باسىپ قالساڭ،
كۇنى-ءتۇنى كىلەڭ «تج»، - كىلەڭ «تۋفلي جالاۋ».
ءداستۇر بولدى تج-لىقتى زور دارەجە ساناۋ.
وتەر جازدار، وتەر كۇزدەر،
قاشان كەتەر ەكەن بىزدەن
جاعىمپازدى حاس باتىرعا بالاۋ،
ال شىنشىلعا حالىق جاۋى رەتىندە قاراۋ؟
