كونستيتۋتسيا قازاقستان حالقىنىڭ دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ نيەتىن جاريا ەتتى. دەموكراتيا - قوزعالىس، ۇدەرىس. ەندەشە دەموكراتيانىڭ تاريحي تاعىلىمدارىنان قورىتىندى شىعاراتىن زەردە بولعانى ابزال. ەلدەگى  ساياسي باستامالاردىڭ دەموكراتياعا سايكەستىگىن باعالاۋ جالاڭ كورسەتكىشتەردى سالىستىرۋ ارقىلى ەمەس، ءبىزدىڭ وتكەن جولىمىز بەن العا قويعان ماقساتتارىمىزعا نەگىزدەلۋى ءتيىس.

قازاقستاندا 20 جىل ىشىندە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىن سايلاۋ 3 رەت وتكىزىلدى. بۇل سايلاۋلار بىردە-ءبىر رەت تۇراقتىلىقتى شايقالتىپ، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، بىرتۇتاستىعىنا جانە تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر توندىرگەن جوق. ونىڭ سەبەبى اتالعان قۇندىلىقتار قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مەن بارلىق جاۋاپتى ساياسي كۇشتەر تاراپىنان قولداۋعا يە. سايلاۋلار قورىتىندىلارىنىڭ كوپ جاعدايدا الدىن-الا بەلگىلى ەكەندىگىنە قاراماستان، ولار قازاقستاندىقتاردىڭ ەل تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الۋعا دايىندىعى مەن ەرىك-جىگەرىن پاش ەتتى. پرەزيدەنتتىككە كەزەكتى سايلاۋ 2012 جىلدىڭ اياعىنا قاراي ءوتۋى ءتيىس بولاتىن.

كونستيتۋتسيا قازاقستان حالقىنىڭ دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ نيەتىن جاريا ەتتى. دەموكراتيا - قوزعالىس، ۇدەرىس. ەندەشە دەموكراتيانىڭ تاريحي تاعىلىمدارىنان قورىتىندى شىعاراتىن زەردە بولعانى ابزال. ەلدەگى  ساياسي باستامالاردىڭ دەموكراتياعا سايكەستىگىن باعالاۋ جالاڭ كورسەتكىشتەردى سالىستىرۋ ارقىلى ەمەس، ءبىزدىڭ وتكەن جولىمىز بەن العا قويعان ماقساتتارىمىزعا نەگىزدەلۋى ءتيىس.

قازاقستاندا 20 جىل ىشىندە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىن سايلاۋ 3 رەت وتكىزىلدى. بۇل سايلاۋلار بىردە-ءبىر رەت تۇراقتىلىقتى شايقالتىپ، ەلىمىزدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، بىرتۇتاستىعىنا جانە تاۋەلسىزدىگىنە قاتەر توندىرگەن جوق. ونىڭ سەبەبى اتالعان قۇندىلىقتار قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى مەن بارلىق جاۋاپتى ساياسي كۇشتەر تاراپىنان قولداۋعا يە. سايلاۋلار قورىتىندىلارىنىڭ كوپ جاعدايدا الدىن-الا بەلگىلى ەكەندىگىنە قاراماستان، ولار قازاقستاندىقتاردىڭ ەل تاعدىرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك الۋعا دايىندىعى مەن ەرىك-جىگەرىن پاش ەتتى. پرەزيدەنتتىككە كەزەكتى سايلاۋ 2012 جىلدىڭ اياعىنا قاراي ءوتۋى ءتيىس بولاتىن.

بىراق وتكەن جىلدىڭ سوڭىنا تامان ەلدە باستاماشىل توپ پايدا بولىپ، رەفەرەندۋم ارقىلى ەلباسى وكىلەتتىگىن 10 جىلعا ۇزارتپاق بولدى. بۇل باستامانى پرەزيدەنتتىڭ ءوز جارلىعىمەن قابىلداماي تاستاعانىنا قاراماستان پارلامەنت ءبىراۋىزدان قولداپ، كەيىنىرەك  كونستيتۋتسياعا سايكەس كەلمەيدى دەپ تانىلعان  شەشىمىن شىعاردى. بيىلعى جىلدىڭ 31 قاڭتارىندا قازاقستان حالقىنا ۇندەۋ ارناعان پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ رەفەرەندۋمدى قولدامايتىندىعىن جانە پرەزيدەنتتىك وكىلەتتىگىنىڭ 2 جىلعا قىسقاراتىندىعىنا قاراماستان، مەرزىمىنەن بۇرىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتكىزۋدى ۇسىناتىندىعىن مالىمدەدى. ال 2 اقپان كۇنى قازاقستان پارلامەنتىنىڭ قوس پالاتاسى پرەزيدەنتتىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ءبىراۋىزدان ماقۇلدادى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى 2011 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنىڭ 3-ءى بولىپ بەلگىلەندى. رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىن سايلاۋ ازاماتتاردىڭ ءوز وتانىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن تالقىلاۋىنىڭ ەڭ جوعارعى فورماسى بولىپ تابىلادى. سونداي-اق سايلاۋشىلار وي-پىكىرلەرىنىڭ مەملەكەتتىك ساياساتتى جاساۋدا ەسكەرىلەتىندىگىنىڭ دە ماڭىزى زور. بۇگىنگى ايتىپ وتىرعان كوزقاراس-ويلارىمدى دا كوپ سايلاۋشىنىڭ ءبىرىنىڭ پىكىرى دەپ ساناۋلارىڭىزعا بولادى.

1. «تاعىلىمدى ءدارىس»

حالىقارالىق دەڭگەيدەگى ءارتۇرلى ءىرى جيىن-فورۋمداردى جوعارى دەڭگەيدە ۇيىمداستىرا الىپ، ءوز ەلىنىڭ ءيميدجىن حالىقارالىق دەڭگەيگە ساي كوتەرۋگە ۇمتىلىپ وتىرعان قازاقستاندى حالىقارالىق ستاندارتتارعا ساي ەمەس ساياسي ناۋقان - پرەزيدەنتتىڭ وكىلەتتىگىن رەفەرەندۋم ارقىلى 10 جىلعا ۇزارتا سالۋدان قۇداي ساقتاپ قالدى. حالىقارالىق قۇجاتتاردا سايلاۋ ۇدايى، تۇراقتى بولۋى كەرەكتىگى تايعا تاڭبا باسقانداي ايقىن ايتىلعان. پرەزيدەنتتىڭ اتىن قالقان ەتىپ الىپ، قولدارىن جىلى سۋعا مالىپ وتىرا بەرۋدى اڭساعان بيلىكتىڭ ءارتۇرلى تارماقتارىندا وتىرعاندار رەفەرەندۋم وتكىزۋ يدەياسىن سايلاۋشىلارعا قۇپتاتا الدى. 5 ميلليوننان استام سايلاۋشى رەفەرەندۋم وتكىزۋ كەرەك دەپ شەشتى. وسى حالىقتىق اۆتوگرافتاردى ساناۋعا بايلانىستى «قوسىپ جىبەردى»، «بۇرمالاندى» دەپ ۇلكەن قارسىلىق اكتسيالارى وتكىزىلگەن جوق. تىم ءالسىز شىققان جەكەلەگەن باسىلىمدار مەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ قارسىلىق داۋىستارى بولماسا، باسى ارتىق داۋ-داماي، داڭعازالىق بولعان جوق. ءتىپتى ولاردىڭ ءوزى پرەزيدەنتتىڭ رەفەرەندۋم بولماي، سايلاۋ بولعان كۇندە دە ۇتىپ شىعاتىنىنا كۇمان كەلتىرە المادى. قالاي بولعاندا دا 5 ميلليون ەسەپتەسپەۋگە بولمايتىن سان ەدى.

حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى «وسى كۇنىمىزگە دە زار بولىپ قالماساق، جارايدى» دەپ قازىرگى جاعدايعا شۇكىرشىلىك ەتەدى. بيلىك تاراپىنان تۇرعىنداردىڭ قارسىلىق كورسەتۋگە بەيىل بولىگىن تىنىشتاندىراتىن شەشىمدەر دە قابىلدانىپ جاتقانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. 13600 وتباسىن قاناعاتتاندىراتىن تۇرگىنداردىڭ ۇلەسىمەن سالىنىپ جاتقان ۇيلەردىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋعا ۋادە بەرىلدى. يپوتەكالىق قىزمەتتى پايدالانۋشىلاردىڭ مۇددەسىنە جاۋاپ بەرە الاتىن يپوتەكتىك نەسيە جانە قارجى قىزمەتىنىڭ تۇتىنۋشىلار قۇقىن قورعايتىن زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزىلمەك. وتكەن جىلى شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولدايتىن بىرقاتار ارەكەتتەر دە جاسالدى. بيلىك سونداي-اق ءتيىستى كاسىپورىنداردا جالاقىنى كوتەرۋ مەن الەۋمەتتىك كەپىلدىكتەردى جاقسارتۋ باعىتىندا شارالار قابىلداتتىرۋدا ءىرى بيزنەس وكىلدەرىمەن دە كەلىسە الادى دەپ ويلايمىن. كوپ ءجايت ءبىزدىڭ قوعامىمىزدىڭ مەنتاليتەتى مەن ساياسي مادەنيەتىنە كەلىپ تىرەلەدى. ماسەلەن قازاقستاندىقتاردىڭ ءاجاپتاۋىر بولىگى وزدەرىنىڭ ماتەريالدىق جانە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق جاعدايلارىن جاقسارتۋدا مەملەكەتتەن ۇدايى قايىرىمدىلىقتار كۇتەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ازاماتتىق سانانىڭ دامۋىن تەجەيدى. مۇنداي ادامدارعا، ولاردىڭ پىكىرىنشە، سالىستىرمالى تۇردە العانداعى ۋايىم-قايعىسىز تىرشىلىك ەتۋىن بۇزۋى مۇمكىن اۋقىمدى وزگەرىستەردىڭ قاجەتى جوق. سوڭعى كەزدە جەكەلەگەن شەنەۋنىكتەردىڭ جۇمىسىنا كوڭىلى تولماعان ادامدار «نۇر وتان» حدپ قۇرىلىمدارىنا وزدەرىنىڭ پروبلەمالارىن شەشۋ ءۇشىن باراتىن بولدى. اينالىپ كەلگەندە، مەملەكەت تاراپىنان بولسىن، «نۇر وتان» تاراپىنان بولسىن بارلىعى پرەزيدەنت رەتىندە دە، وسى پارتيانىڭ كوشباسشىسى رەتىندە دە نۇرسۇلتان نازارباەۆقا كەلىپ تىرەلەدى.

حالىق پرەزيدەنتتىڭ جىل سايىنعى جولداۋلارىنان دا ساياسي باعىتتاعى وزگەرىستەردى ەمەس، الەۋمەتتىك باعىتتاعى جاقسىلىقتاردى كوپ كۇتەتىن بولدى. بيلىك حالىقتى وسىعان داعدىلاندىردى. بيىلعى جولداۋدا دا پرەزيدەنت ۇكىمەتكە كوپتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن حالىقتى ەڭبەككە تارتۋ، تۇرعىن ءۇي جانە كوممۋنالدىق شارۋاشىلىق جانە اۋىزسۋ ماسەلەلەرى بويىنشا باعدارلامالار ازىرلەۋگە تاپسىرما بەردى. بىلايىنشا ايتقاندا، ۇكىمەت ءوزى-اق اتقارا بەرۋى ءتيىس اعىمداعى جۇمىستارعا بەل شەشە كىرىسۋىنە ەلباسىدان باتاسىن الدى. ونىڭ سىرتىندا ءبىلىم، عىلىم، دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا دا نازار اۋدارىلدى. ءبىزدىڭ «ۇلتشىلدارىمىزدىڭ» جۇرەگىنە جاعاتىن ءتىل ماسەلەسى دە ورىندالۋى ءۇشىن مەرزىمدەرى بەلگىلەنگەن ناقتىلىق سيپاتقا يە بولىپ جولداۋدان ءوز كورىنىسىن تاپتى.

11-اقپان كۇنى پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا نۇرسۇلتان نازارباەۆتى كانديدات رەتىندە ۇسىنعان «نۇر وتان» حالىقتىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ كەزەكتى ح111 سەزىندە دە جولداۋدا قامتىلعان جاڭا الەۋمەتتىك ساياسات ماسەلەسىنە تاعى ءبىر توقتالدى. اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋدى ودان ءارى جالعاستىرۋ، تۇرعىن ءۇي جانە تۇرمىستى جاقسارتۋ تاعى باسقا دا الەۋمەتتىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەتىن مىندەتتەر تۋرالى ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا تاپسىرمالار جۇكتەدى. وسىنىڭ ءبارى پرەزيدەنتتىڭ ءوز اۋزىنان شىققاندىقتان دا، بيلىكتىڭ باسقا تارماعىندا وتىرعاندار مۇنىڭ ءبارى تەك پرەزيدەنتتىڭ ارقاسىندا عانا جاسالىپ جاتىر دەگەن ۋاعىزدارىنىڭ ارقاسىندا قازىر قوعامدا پرەزيدەنتتەن جاقسىلىقتار كۇتۋشىلەردىڭ سانى مەيلىنشە كوبەيگەنى انىق.

قوعامدا ماسەلەنى تەرەڭ تۇسىنۋشىلىككە ۇمتىلۋ جوق. ماسەلەنى باعامداۋعا تەك قانا پروتسەدۋرالىق تۇرعىدان كەلۋ باسىم. رەفەرەندۋم بولا ما، بولماي ما؟ سايلاۋدا پرەزيدەنتكە باستى ۇمىتكەردەن وزگەلەرگە تالعاجاۋ ەتۋگە قانشا پايىز ءبولىپ بەرەدى ەكەن؟ (وكىنىشكە قاراي، قوعامدا سايلاۋ ءادىل ءوتىپ، داۋىس بەرۋدى حالىق شەشەدى دەگەن ۇعىم جوق. سايلاۋ كوميسسيالارى اكىمدەردىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداپ، كىمگە قانشا داۋىس بەرەتىنىن سولار شەشەدى دەگەن ۇعىم حالىقتىڭ بويىنا ابدەن ءسىڭىپ قالعان.)  پارلامەنتتى تاراتا ما، تاراتپاي ما؟ ۇكىمەت اۋىسا ما، اۋىسپاي ما؟ بارلىعىن تەك جالعىز عانا بيلىككە كەلۋمەن، كىم قانداي كرەسلوعا بارىپ قونجياتىندىعىمەن عانا ولشەۋ ەتەك الىپ تۇر. ماسەلە تەك قانا وسىندا ەمەس، مەنىمشە. ءبىر پارلامەنت كەلىپ، تاعى ءبىر سونداي پارلامەنت كەلۋىنەن نە وزگەرەدى؟ ءبىر ۇكىمەتتى كەلەسى ۇكىمەتتىڭ اۋىستىرىلعانىنان نە وزگەرەدى؟ قازاقستانعا تەرەڭ ساياسي وزگەرىستەردىڭ جاسالۋ قاجەت ەكەنىن تۇسىنۋشىلەر قاتارى قوعامدا ايتارلىقتاي كوبەيىپ جاتقانى بايقالمايدى. قازاقستاندا ساياسي ءداستۇر قالىپتاستىرۋعا ۇمتىلىس از. نەمەسە اركىم ءوزىنىڭ ىشكى تانىم-تۇيسىكتەرىن تسەنزۋرامەن ۇستاپ، ىشكى كوڭىل-كۇيىن سىرتقا شىعارۋدى دوعارعان. پرەزيدەنتتى جاپپاي قولداۋ ساياساتى اسىرا سىلتەۋ فورماسىنا ۇلاسىپ بارا جاتىر. پرەزيدەنتسىز اتار تاڭ، شىعار كۇن جوق، ول بولماسا قۇردىمعا كەتەتىن سياقتىمىز. جاماندار ماقتاسا، جاقسىلاردىڭ جاعاسى جىرتىلعانشا ماقتايدى دەيتىن بە ەدى. XX1-عاسىردا جەكە باسقا تابىنۋشىلىق تۇگىلى، سول جولعا باعىتتالعان ازداعان تەندەنتسيانىڭ ءوزى ەرسى، اقىلعا قونبايتىنىن ۇقپاۋدان ارتىق ساياسي مادەنيەتسىزدىك بولۋ مۇمكىن ەمەس. ال ەگەر وسىنى ۇعا وتىرىپ، پرەزيدەنت ماڭىنداعىلار وسىنداي باعىت ۇستاسا، وندا بۇلار پرەزيدەنتكە دوس ەمەس نەمەسە ولاردىڭ دوستىعى قاستىقپەن پارا-پار. بارلىق جاقسىلىقتار مەن بارلىق جاماندىقتار ءۇشىن ءبىر ادامدى عانا جاۋاپتى عىپ قويۋ قوعامدا قازىرگى تاڭدا تاريح الدىندا، بولاشاق ۇرپاق الدىندا جاۋاپكەرشىلىك الاتىن ساياسي كۇش، ساياسي ەليتا جوق دەگەن ۇعىمدى قالىپتاستىرادى.

ماعان رەفەرەندۋم وتكىزبەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان ەلباسى ءدال وسىعان الاڭدايتىن سياقتى اسەر ەتتى. مەن ءۇشىن مەملەكەت باسشىسىنىڭ حالىققا ارناعان ۇندەۋىندەگى باسقا سوزدەرى ءبىر توبە، ال مىنا سوزدەرى ءبىر توبە بولىپ كورىندى. «ماسەلەنىڭ ەكىنشى قىرى، مەن ەلباسى جانە كونستيتۋتسيانىڭ كەپىلى رەتىندە بولاشاق ساياساتكەرلەرگە جاڭىلىس باعىت سىلتەيتىن ىسكە جول بەرە المايمىن». مەن ەلباسىنىڭ جالپى جاستارعا، جاس ۇرپاققا ارناعان قاعيدالى سوزدەرىن وقىپ ءجۇرمىن. بىراق بولاشاق ساياساتكەرلەرگە دەپ ايتقان ءسوزىن ەستىمەپپىن. مۇمكىن ۇلت كوشباسشىسى وزىنەن كەيىن ەل باسقارۋ تىزگىنىن قولعا الاتىن جاس ساياساتكەرلەر تولقىنىن تاربيەلەۋگە دەن قويا باستاعان شىعار. ءوز باسىم پرەزيدەنتكە شىن جۇرەكتەن مىقتى دەنساۋلىق، ۇزاق عۇمىر تىلەيمىن. سونىمەن قاتار الداعى 5-10 جىلدا ەلىمىزدە جوعارى بيلىك اۋىساتىن بولسا ەل باسقارۋدى ەلباسى تاربيەلەگەن، ەلباسى باستاپ ورناتقان ورنىقتى، دەموكراتيالىق ساياسي جۇيەنىڭ مەكتەبىنەن وتكەن، ۇلتتىق ەليتانىڭ بولاشاق بۋىنىنا - شامامەن رەسەيدەگى قازىرگى مەدۆەدەۆتىڭ جاسىنداعىلارعا ءادىل باسەكەلەستىك نەگىزىندە ەۆوليۋتسيالىق جولمەن تابىستاۋ كەرەك دەپ سانايمىن. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ تاريحتاعى ەڭ ۇلكەن ءرولىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى - وزىنەن كەيىنگى قوعامدى، ەلدەگى ساياسي بيلىكتى تۇراقتى دەموكراتيالىق جولعا سالىپ كەتۋىمەن بايلانىستى بولارى ءسوزسىز.

ول ءۇشىن كونستيتۋتسياعا رەفەرەندۋمدار مەن كەزەكتەن تىس سايلاۋلار وتكىزۋگە بايلانىستى تولىقتىرۋلار مەن وزگەرتۋلەر عانا ەمەس، ساياسي جۇيەگە ۇزاق مەرزىمدى ورنىقتىلىق اكەلەتىن شىنايى جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋعا، سونداي-اق ءماسليحاتتار مەن پارلامەنت وكىلەتتىلىگىن، ازاماتتىق قوعامنىڭ بەلسەندىلىگىن كوتەرۋگە قاتىستى كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت. تەك ءوز ازاماتتارىنىڭ كۇش-قۋاتىن جۇزەگە اسىرۋىنا ولاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن قامتاماسىز ەتۋ ارقىلى جاعداي جاساعان مەملەكەتتىڭ عانا ۇزاق كەزەڭدەر بويىنا باسەكەلەستىككە قابىلەتتى ءارى كۇشتى بولىپ قالا الاتىنىن تاريح تالاي رەت كورسەتىپ، دالەلدەپ بەرگەن. تولعاعى جەتكەن بۇل قاجەتتىلىكتەردى مۇددەلى ساياسي كۇشتەردىڭ تالقىلاۋى مەن ۇنقاتىسۋىنىڭ تاقىرىبىنا اينالدىرسا بولار ەدى.

پرەزيدەنتتىڭ ۇندەۋىندەگى جوعارىدا كەلتىرىلگەن ساليحالى دالەلدەمەسىنە جۇگىنسەك، رەفەرەندۋم وتكىزۋدىڭ باستاماشىلارى جانە ولاردى قولداعان بيلىكتەگى پارتيانىڭ باسشىلىعى، پارلامەنتتىڭ قوس پالاتاسىنىڭ دەپۋتاتتارى سايلاۋدى بولدىرماۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى سالدارلارىن ويلاماعان بولىپ شىعادى. سوندا ءسال الىستاۋ بولاشاقتى ويلاۋعا باسقا-باسقا بىردە-ءبىر حالىق دەپۋتاتىنىڭ قارىمى بولماعان با؟ سۇراقتى وسىلاي توتەسىنەن قويساق، وندا پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ رەفەرەندۋمدى جاقتاپ بەرگەن 100 پايىز داۋىسى وتە قورقىنىشتى. ماعان سايلاۋدىڭ نە ەكەنىن، وكىلەتتىلىكتى ۇزارتۋ جونىندەگى رەفەرەندۋمنىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەيتىن دەپۋتاتتاردىڭ اراسىنان ەڭ بولماسا ءبىر دەپۋتات شىعىپ، ءبىزدىڭ بۇل كرەسلودا وتىرۋعا مورالدىق تۇرعىدان العاندا قاقىمىز جوق، قاشانعى ءبىزدى پرەزيدەنت تۇزەتىپ وتىرۋى كەرەك، ودان دا ءوزىمىزدى ءوزىمىز تارقاتايىق، بۇل جەرگە بىزدەن گورى ساۋاتتىراق، بىزدەن گورى جىگەرلىلەۋ ادامدار كەلسىن دەپ ۇسىنىس ەنگىزەتىن سياقتى كورىنەدى.

رەفەرەندۋم يدەياسىن سىناپ، بۇدان ءارى قاراي قانداي دەموكراتيالىق باعىتپەن ءجۇرۋ كەرەكتىگى جونىندە قۇلاققاعىس جاساعىسى كەلگەن باتىس ەلدەرىنە ءتىل تيگىزىپ، ءوزى بىلمەي، بىلگەننىڭ ءتىلىن الماي ساياسي مادەنيەتسىزدىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، ءبىزدى ولار ۇيرەتپەسىن، بىزگە ولار ۇرمەسىن دەپ بۇكىل باتىستى سىباعان، فاميلياسى «جاقسى ەمەس» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن دەپۋتات كرەسلوسىمەن دە وڭاي قوشتاسقىسى كەلە قويماس. ءبىر دەپۋتاتتىڭ بىلگىشسىنگەنىنە ءمان بەرۋدىڭ دە قاجەتى شامالى، ارينە. كەڭەس داۋىرىندەگى «قىزىل ۇگىت» ءوتىپ كەتىپ، سول كەزدەگى ويلاۋ جۇيەسىنەن جەلىمشە جابىسىپ شىعا الماۋدان، جۇمسارتىپ ايتساق، وسىنداي بىرجاقتى تۇجىرىمدار شىعادى. ءبىزدىڭ ايتقىمىز كەلىپ وتىرعانى، جالپى، تۇتاستاي العاندا دا، قازىرگى ءبىر پارتيالىق دەپۋتاتتار ەلىمىزدەگى اسا ماڭىزدى ساياسي ينستيتۋت - پارلامەنت ۇعىمىنىڭ بەدەلىن جۇرداي ەتكەنى. قازىرگى تاڭدا پرەزيدەنت مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋعا ءتۇسىپ وتىرعاندا، ۋاقىتتىڭ اعىمىنان قالىپ قويعان پارلامەنتتىڭ 2012 جىلدى كۇتىپ وتىرا بەرۋى ىڭعايسىز-اق.

ماسەلەنىڭ مانىسىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلگىمىز كەلىپ وتىرعانىنا سەبەپ: پرەزيدەنتتىڭ رەفەرەندۋم وتكىزبەۋ تۋرالى شەشىمى ازاماتتىق قوعامدى تەرەڭ ساياسي مادەنيەتتىلىككە جەتەلەيتىن قاراپايىم قاعيداتتاردى تۇسىنبەگەندەر ءۇشىن دە، جالپى بولاشاقتا ەرتە مە كەش پە تالانتىمەن جارىپ شىعاتىن ساياساتكەرلەردىڭ جاڭا تولقىنى ءۇشىن دە ەلباسى ايتقانداي «تاعىلىمدى ءدارىس» دەپ قابىلدانعانىنا بايلانىستى بولىپ وتىر. رەفەرەندۋم  ءۇردىسىن جان الىپ، جان بەرىپ قولداعانداردىڭ ءوز باستامالارىنىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلدىق كەزەڭىنىڭ قوعامدىق-ساياسي قورىتىندىلارىنا تەرىس باعا بەرۋمەن پارا-پار ەكەنىن تۇسىنبەۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە، ولاردى ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىن جانە بوستاندىقتارىنا نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن ماسەلەلەردى زاڭ بويىنشا رەفەرەندۋمعا شىعارۋعا ءتيىستى ەمەستىگى نەگە قىمسىندىرمادى؟ سايلاۋ قۇقىعى جانە سايلانۋ قۇقىعى ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارىنا جاتادى ەمەس پە؟ بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن ءبىزدىڭ ەلدەگى سايلاۋلاردى تەك لاۋازىم مەن ماندات ءۇشىن كۇرەس دەپ قانا سانايتىن تار شەڭبەردەگى تۇسىنىكتىڭ بەلەڭ الۋىنان ىزدەۋ كەرەك بولار. ونسىز دا سايلاناتىن پرەزيدەنتتى سايلاۋلار ارقىلى سايلاپ اۋرەگە تۇسپەي-اق ماسەلەنى شەشە سالمايمىز با دەگەن قاساڭ ويدان تۋىنداعان ويىن، بۇل. ونىڭ ۇستىنە پرەزيدەنت الدىندا كورىنىپ، ۇپاي الىپ قالۋعا تىرىسقان جاندايشاپتىق، بۇل. ويدى تۇمان باستى. «بولاشاق ساياساتكەرلەرگە جاڭىلىس باعىت سىلتەيتىن ىسكە» بارۋعا حالىقتى دا ۇگىتتەپ باقتى، پرەزيدەنتتى دە ۇگىتتەپ باقتى. ادىلدىك ءۇشىن ايتا كەتەيىك. «دەموكراتيالىق داستۇرلەر ەندى عانا قايتا جاڭعىرىپ كەلە جاتقان ەلدە سايلاۋ تەك دەپۋتاتتىق ماندات پەن لاۋازىم ءۇشىن كۇرەس ەمەس»، - دەگەن پىكىر «اق جول» پارتياسىنىڭ مالىمدەمەسىندە ءبىلدىرىلدى، - «بارلىق دەڭگەيدەگى دەپۋتاتتار جانە پرەزيدەنت سايلاۋى، ولاردىڭ ءادىل وتكەن جاعدايىندا حالىق ءۇشىن ازاماتتىقتىڭ ساياسي مەكتەبى، ازاماتتىق بەلسەندىلىكتىڭ جاريا كورىنەتىن جانە رەسپۋبليكا تاعدىرى ءۇشىن ازاماتتاردىڭ جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز موينىنا الاتىن كەزى. كونستيتۋتسيادا كورسەتىلگەن يدەولوگيالىق جانە ساياسي ارالۋاندىلىق اياسىندا سايلاۋ ازاماتتاردىڭ ءوز ۇستانىمدارىن جۇزەگە اسىرۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى». پارتيا توراعاسى ءاليحان بايمەنوۆ قول قويعان مالىمدەمەدە قازاقستاننىڭ «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆتىڭ رەفەرەندۋم وتكىزۋ جونىندەگى باستامادان باس تارتۋ تۋرالى شەشىمىن قۇپتاي وتىرىپ، زاڭ شىعارۋ مەن ساياسي پروتسەسكە قاتىسۋشىلاردى وزدەرىنىڭ ازاماتتىق جانە تاريحي جاۋاپكەرشىلىكتەرىن ەستە ساقتاۋعا شاقىرعان  ەدى.

ەلدىڭ ىشىندە دە، ءتىپتى سول 5 ميلليوننىڭ ىشىندە دە رەفەرەندۋمنان گورى سايلاۋدىڭ ءوتۋىنىڭ  دۇرىس ەكەنىن سەزىنۋشىلەر الدەقايدا كوپ بولاتىن. پرەزيدەنت سايلاۋ وتكىزۋ كەرەك دەپ شەشكەندە كوپتەگەن سانالى ازاماتتاردىڭ ۇستەرىنەن جۇك تۇسكەندەي بولعاندىعى راس. اقش، ەۋروپانىڭ وركەندەگەن ەلدەرى، كۇنى كەشە قازاقستان توراعالىق ەتكەن ەقىۇ رەفەرەندۋمدى قۇپتاعان جوق، تۇتاستاي العاندا دەموكراتيادان اۋىتقۋشىلىق دەپ باعالاندى. ارينە وركەنيەتكە ۇمتىلعان، دەموكراتيانى ۇلكەن قۇندىلىق دەپ تۇسىنەتىن ەلدەر ءۇشىن قازاقستانداعى رەفەرەندۋم توڭىرەگىندەگى جۇرگەن ءۇردىستى، ءتىپتى قازاق ەلىنىڭ مۇنايى، تاعى باسقا جەر استى بايلىعى كەرەك بولىپ جاتسا دا، اقتاۋ قيىننىڭ قيىنى ەدى. ونىڭ ۇستىنە سامميت وتكىزىپ، بۇكىل دۇنيە ءجۇزىن دەموكراتيالىق جولمەن جۇرەتىنىنە سەندىرىپ، ونىڭ ارتىنشا رەفەرەندۋمدى ويلاپ تابۋدىڭ قيسىنسىزدىعى كوزگە ۇرىپ تۇرعان ءجايت ەدى. ابىروي بولعاندا ۇلكەن سامميت وتكىزدىك دەپ ەيفورياعا تۇسۋگە بولمايتىنىن، دۇنيەنىڭ ءبىر شەتىندەگى جاعدايلاردىڭ دۇنيەنىڭ ەكىنشى شەتىنە دە اسەرى ءتيىپ جاتاتىن زاماندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىمىزدى پرەزيدەنتىمىز باعامداپ ۇلگەرىپ، جاعدايدى تۇزەدى. مەملەكەت باسشىسى رەفەرەندۋم وتكىزبەۋ تۋرالى شەشىم قابىلداپ، مەرزىمىنەن بۇرىن  پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى پارلامەنتكە ۇسىنىسىن ەنگىزدى. ەلباسىنىڭ ءوزىنىڭ سوزىمەن ايتساق «ءبىز بۇل جايتتى جاي «قابىلداۋ نەمەسە باس تارتۋ» رەتىندە ەمەس، ءومىردىڭ ءوزى ۇسىنعان دەموكراتيانىڭ تاريحي تاعىلىمى دەپ قابىلداعانىمىز ءجون».

2. سايلاۋ - ەلىمىزگە دەگەن سەنىمنىڭ تاريحي اكتىسى بولسىن دەسەك...

11-اقپان كۇنى «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ ح111 سەزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ 3 ساۋىرگە بەلگىلەنگەن كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىنا ءبىراۋىزدان قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتتىگىنە كانديدات رەتىندە ۇسىنىلدى. تاپ سول كۇنى ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا كەلىپ، پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا قاتىسۋ ءۇشىن ءوتىنىشىن بەرگەن  مەملەكەت باسشىسى بارلىق ۇمىتكەرلەرگە ورتاق تالاپ بويىنشا پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەندىگىن انىقتايتىن لينگۆيستيكالىق كوميسسيا الدىنداعى ەمتيحاندى ءساتتى تاپسىردى.

بۇعان دەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرمەگەنىنىڭ سالدارىنان پرەزيدەنتتىكتەن ۇمىتتەنگەندەردىڭ ءبىرى - ءۋاليحان قايساروۆ، ءا دەگەننەن-اق، ساياسي دودادان شىعىپ قالىپ تا ۇلگەرگەن ەدى. «ايقىن» گازەتىنىڭ (11 اقپان، 2011) ساۋالىنا پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋىن انىقتايتىن لينگۆيستيكالىق كوميسسيا مۇشەسى، بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى شەرۋباي قۇرمانبايۇلى «ءۋاليحان قايسار - وتە ساۋاتتى ءارى ينتەللەكتۋالدى دەڭگەيى جوعارى، كەز كەلگەن ماسەلە بويىنشا ءوز كوزقاراسىن بىلدىرە الاتىن ازامات. بىراق ساياساتكەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ دەڭگەيى ونىڭ ينتەللەكتۋالدى ءبىلىم دەڭگەيىنە تولىق سايكەس كەلەدى دەپ ايتا المايمىن»،- دەپ جاۋاپ بەرىپتى. مەنىڭ جەكە پىكىرىم: پرەزيدەنتتىككە تۇسكىسى كەلەتىن قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ورەسىنىڭ جوعارىلىعىنا، ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگىنە قاراماي، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەسە ول پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلىكتەن ءۇزىلدى-كەسىلدى شىعارىلۋى كەرەك. لينگۆيستيكالىق كوميسسياعا ەشكىم دە تاپسىرىس بەرۋگە ءتيىس ەمەس. ءتىلدى بىلمەي ساياسي تاپسىرىسپەن بىرەۋ-مىرەۋ پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەرلىككە تىركەلسە، ول ارتىنان ءبارىبىر اشكەرەلەنەدى عوي. وتىرىكتىڭ قۇيرىعى ءبىر-اق تۇتام. وندا لينگۆيستيكالىق كوميسسياداعى ابىرويلى ادامداردىڭ ابىرويلارى ايرانداي توگىلىپ، ۇياتقا بەلشەدەن باتاتىنى انىق. وزگە ءتىلدىڭ ءبارىن ءبىلىپ، ءوز ءتىلىڭدى بىلمەسەڭ سەن پرەزيدەنتتىك تۇگىلى قاتارداعى مەملەكەتتىك شەنەۋنىك قىزمەتكە الىنباۋىڭ كەرەك. ال بىزدە قازاق ءتىلىن بىلمەسەڭ دە قازاق ەلى ۇكىمەتىنىڭ پرەمەر-ءمينيسترى، مينيسترلەرى بولىپ وتىرا بەرەدى. ەندى بۇدان بۇرىنعى جىلدارداعىداي سولقىلداقتىق جاساۋعا بولمايدى. مىسالعا، كەزىندە عاني قاسىموۆ پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر رەتىندە جىبەرىلدى. ال ونىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋى ءۋاليحاننان الدەقايدا تومەن. ول قازىرگە دەيىن دە قازاقشا تۇرتپەيدى. نيەت بولسا، ءتىلدى ۇيرەنۋگە بولاتىنىن قازاقستانداعى باسقا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى قايتا-قايتا دالەلدەۋدە. ءبىز قازاق قوعامى بولاشاق پرەزيدەنتتەن شەت ەلدەرگە شىققاندا حالىقارالىق كەلىسسوزدەردى تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزۋىن تالاپ ەتۋىمىز كەرەك. ءتۇپتىڭ تۇبىندە وسىلاي بولادى دا. بۇل تالاپتى ورىنداۋ ءۇشىن قازاق ءتىلىن شالدىر-شاتپاق ءبىلۋ از، مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك ءبىلىپ، وي-پىكىرلەرىن ايقىن، ساۋاتتى قاعاز بەتىنە تۇسىرە الۋى كەرەك. پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرۋى - پرەزيدەنت بولۋ ءۇشىن سايلاۋعا قاتىسۋدىڭ ەڭ قاراپايىم العىشارتى. ەندەشە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەگەندەرگە، شالا بىلەتىندەرگە، ەي ازامات، پرەزيدەنت بولامىن دەپ شالابىڭدى شايقاما دەۋ كەرەك. وندايلاردىڭ ميلارىنا مۇنداي  وي كىرمەۋى دە كەرەك قوي. ەگەر ول ءوزىن-ءوزى سىيلاسا، وزگەنى سىيلاسا، ارينە. ءتىلدى بىلمەگەنىمەن تۇرماي قاسيەتتى انا ءتىلىن قورلاۋعا جول بەرۋگە بولا ما؟ دۇنيەدە ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلمەي مەملەكەت باسقارىپ وتىرعان ادام بار ما ەكەن؟ دەموكراتيانىڭ تاعى ءبىر تاريحي تاعىلىمىن كونستيتۋتسيانىڭ  ساقتالۋىنىڭ كەپىلى رەتىندە ءتىپتى 5 ميلليون قولعا قاراماي رەفەرەندۋمدى وتكىزبەي تاستاعان ەلباسىدان ۇلگى العان ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى كورسەتتى. لينگۆيستيكالىق كوميسسيا مۇشەسىنىڭ ءبىرى ايتىپ وتىرعانداي ينتەللەكتۋالدىق دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولعانىنا قاراماي پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدارىن باسشىلىققا الا وتىرىپ، جارىس جولىنان شىعارىپ تاستادى. بۇل پارتيالارعا، وزگە دە قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن قوزعالىستارعا دا ساباق بولۋى كەرەك. ورىس تىلىندە «بۇلبۇلشا» سايراپ، مەملەكەتتىك تىلدە اماندىق-ساۋلىقتان اسا الماي، شۇلدىرلەپ-بىلدىرلاپ جۇرگەندەردى پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر رەتىندە ۇسىنىپ، ۇياتقا باتپاسىن! دەموكراتيانىڭ ەڭ باستى ولشەمدەرىنىڭ ءبىرى - كونستيتۋتسيانىڭ، زاڭداردىڭ تالاپتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋ. زاڭ تالاپتارى جۇرتتىڭ بارىنە ورتاق. پرەزيدەنت سايلاۋى ەرىككەننىڭ ەرمەگى، ويىنشىق ەمەس. سويلەسە ءسوزدىڭ شەشەنى بولماي، ەل باسقاراتىن كوسەمى قالاي بولادى؟   

ەلباسى بيىلعى قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا ۇكىمەتكە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرگەن قازاقستاندىقتاردىڭ سانىن 2017 جىلعا دەيىن 80, ال 2020 جىلى 95 پايىزعا جەتكىزۋ جونىندە تاپسىرما بەردى. حالقىمىزدىڭ 65 پايىزعا جۋىعى قازاقتار. وزگە ۇلتتاردىڭ وكىلدەرىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرىپ جاتقانىن ايتتىق. ونىڭ ۇستىنە قازاقستاندا ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنەتىن تۇركىتىلدەس ازاماتتار جەتكىلىكتى. قاشانعى وزگە تىلدە سايراپ ەل باسقارا بەرۋگە بولادى. ەندەشە بۇل ماسەلەدە ءبىر مىسقال دا شەگىنىسكە جول جوق. مەن نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ءوزى باسقارىپ وتىرعان پارتياسىنىڭ فورۋمىنىڭ مىنبەسىنەن جاس قازاقستاندىقتارعا باعىتتاعان كەلەسى ۇندەۋىنە تولىق قوسىلامىن. «پاتريوت بولۋ دەگەنىمىز - ءوز وتانىن شىنايى ءسۇيۋدى بىلدىرەدى. وزىنە، ءوز حالقىنا سەنۋ، وتانعا قىزمەت ەتۋ. ال اتا تاريحىن، انا ءتىلى مەن ءتۇپ تامىرىن، تەگىن بىلمەي تۇرىپ ناعىز پاتريوت بولۋ مۇمكىن ەمەس».

سايلاۋ ۇدەرىسى قاتاڭ بولسا دا ءادىل باستالدى. مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە كوبىرەك كوڭىل بولىنگەنىن وقۋشى قاۋىم دۇرىس تۇسىنەدى دەپ سەنەمىن. قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراس قازاق ەلىنە، قازاقستان مەملەكەتىنە ارقاۋ بولاتىن، سوعان نەگىز بولاتىن فاكتور. وسى ماسەلەنى قانشا ساياساتتاندىرمايىق دەگەنىمىزبەن دە، بۇل ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ۇلكەن ساياسات. ەندەشە، ساياسي رەفورمالار جاساۋعا بەت بۇرامىز دەگەن ءۇمىت ويانعان كەزىمىزدە، وسى ماسەلەنى ءبىر ساتتە ەستەن شىعارىپ  المايىق. ال ءۇمىت وتىن پرەزيدەنتتىككە ەڭ باستى ۇمىتكەر نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «نۇر وتاننىڭ» سەزىندەگى «ءبىز ساياسي جۇيەنى جاڭارتۋدى بىرتە-بىرتە جۇزەگە اسىراتىن بولامىز» دەپ ايتقان سوزدەرى تۇتاتا ءتۇستى. كوڭىلگە از دا بولسا كۇدىك كەلتىرىپ، سەكەمدەندىرەتىنى - وسى سويلەمدەگى «بىرتە-بىرتە» دەگەن قوسارلانعان ءسوز. مەنىمشە، ساياسي رەفورمانى شۇعىل باستاۋ قاجەت.

بۇل ءوزى ابدەن قايناپ، پىسكەن ماسەلە. وسىدان 5 جىل بۇرىن، 2006 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا دەموكراتيالىق رەفورمالار باعدارلاماسىن ازىرلەۋ مەن ناقتىلاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسياسى جۇمىس ىستەدى. سوندا باسقا دا جۇمىسشى توپتارىمەن قاتار قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتسياسىنىڭ الەۋەتىن ودان ءارى ىسكە اسىرۋ جانە ونى دامىتۋدىڭ پەرسپەكتيۆالارىن ايقىنداۋ جونىندەگى جۇمىس توبىندا ساراپشى  بولعانىم بار. ساياسي، دەموكراتيالىق رەفورمالار جايلى ەڭ ناقتى باعىت-باعدارلار ودان دا بۇرىن، سوناۋ 1998 جىلى پرەزيدەنت سايلاۋىنىڭ الدىندا پرەزيدەنتتىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان جولداۋىندا ايتىلعان-دى. سول جولداۋدا قازىرگى كۇنگە دەيىن كۇن تارتىبىنەن تۇسپەي تۇرعان ءادىل سايلاۋ وتكىزۋ، ساياسي پارتيالاردى نىعايتۋ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ ءرولىن ءوسىرۋ، ءباسپاسوز، ءسوز بوستاندىعى، تاۋەلسىز سوتتار جۇيەسىن قۇرۋ، ت.ت. ءبارى ايرىقشا اتالعان. پرەزيدەنتتىڭ 1998 جىلعى تەرەڭ، ودان كەيىنگى جولداۋلاردا ءىشىنارا عانا كوتەرىلگەن ساياسي رەفورمالار ماسەلەلەرى بويىنشا ۇكىمەت ءوزىنىڭ ءىس-قيمىلدار باعدارلامالارىن جاساعاندا ارنايى شارالار قاراستىرىپ، باعدارلاماسىنا قوسىپ كورگەن ەمەس. ناتيجەسىندە دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ نەگىزگى باعىتتارى مەن باعدارلامالار ايقىن دا ناقتى بەلگىلەنگەن سول 1998 جىلعى جولداۋدى ىسكە اسىرۋدىڭ جولدارىن 2006 جىلى مەن جۇمىسشى توبىندا بولعان كوميسسيا ىزدەستىرگەندەي بولعان، سونىمەن تىنعان. ودان بەرى دە ىزدەستىرىلىپ جاتقان شىعار، ءتۇيىپ ايتقاندا، دەموكراتيالىق رەفورمالاردى دامىتۋدىڭ بولاشاعىن سودان بەرى ءالى ايقىنداپ، ناقتىلاي الماي جاتىرمىز. پدس، نكۆد...قايسىسىن ايتىپ تاۋىساسىز، تولىپ جاتقان كوميسسيا، كەڭەس دەگەندەر بولدى. تاۋسىلمايتىن اڭگىمەنىڭ تيەگى اعىتىلعانى بولماسا، ولاردا قابىلدانىپ، ىسكە قوسىلعان ەشتەڭە جوق.

ساياسي جۇيەنىڭ ناعىز ورتالىق بۋىنى - ءماجىلىس. ەلباسى سول تۇستا پارلامەنتتىڭ مەملەكەتتىك ساياساتتى جاساۋداعى بەلسەندىلىگىنىڭ السىزدىگىن سەزگەنىنەن بولار، قايتا-قايتا كوميسسيالار قۇرۋمەن بولدى. پارلامەنت، ءتىپتى باسقانى ايتپاي-اق قويايىق، ءوزى قابىلداعان زاڭدارىنىڭ ورىندالۋىن باقىلاي المايدى، ول اتقارۋشى بيلىكتى دە باقىلاي المايدى. ال زاڭداردىڭ ورىندالۋىنا بىردەر-ءبىر جاۋاپتى ورگان ول ۇكىمەت. ۇكىمەتتى باقىلاي الماعان پارلامەنتتىڭ كىمگە قاجەتى بار، ونى كىم سىيلايدى؟  سول سەبەپتى دە بۇگىنگى تاڭدا ءماجىلىستىڭ وكىلەتتىگىن كۇشەيتۋدى شۇعىل جۇزەگە اسىرعان ابزال. ونىڭ سانىن دا ءوسىرۋ كەرەك، ساپاسىن دا ارتتىرۋ كەرەك. سان مەن ساپا. بۇل ەكى ۇعىمدى قارسى قويۋعا بولمايدى. سان ساپاعا تىكەلەي اسەر ەتەدى. سانى جوق ءماجىلىس تولىپ جاتقان مينيسترلىكتەرى، ولاردىڭ قۋاتتى اپپاراتتارى بار ۇكىمەتتىڭ ازۋىنا، ادۋىنىنا توتەپ بەرە المايدى. ساپالى زاڭ شىعارۋ مۇمكىندىگى ازايادى. سوندىقتان ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ سانىن الدە دە ءوسىرۋ كەرەك. قازىرگى جانە بولاشاق پرەزيدەنت ن.نازارباەۆتىڭ ءوزى جەتەكشىلىك ەتەتىن پارتياسىنىڭ سەزىندەگى ءسوزىن سايلاۋالدى تۇعىرناماسى دەپ ەسەپتەپ جانە ول ۋادەسىنىڭ ورىندالاتىنىنا سەنىم بىلدىرسەك، وندا ساياسي جۇيەنى جاڭارتۋدىڭ نەگىزى - «پارلامەنتتىڭ، وعان ەسەپتى ۇكىمەتتىڭ وكىلەتتىگىن كەڭەيتۋ، ساياسي پارتيالاردىڭ جانە جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارىنىڭ، سوت جۇيەسىنىڭ ءرولىن نىعايتۋ».

بۇل ءماجىلىستىڭ عانا ءرولىن ارتتىرىپ قويماي، ازاماتتىق قوعامنىڭ نەگىزگى كورسەتكىشتەرىنىڭ ءبىرى - پارتيالاردىڭ دا ءرولىن وسىرەر ەدى. ماجىلىستەگى پارتيالىق فراكتسيالاردىڭ دا ءرولى وسەر ەدى. وسىدان كەلىپ پارلامەنتتىڭ ۇكىمەتتى جاساقتاۋىنا  كەڭ جول اشىلار ەدى. سايلاۋدا شىن باسەكەدە جەڭگەن پارتيا ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ كانديداتۋرالارىن ۇسىنۋىنا تولىق نەگىز قالانار ەدى. ال قازىرگى جەكەلەگەن ءمينيستردىڭ كانديداتۋراسىن پارلامەنتتىڭ سالالىق كوميتەتتەرىندە تالقىلاۋ قاعيدالى تۇردە العاندا ماڭىزدىلىعى شامالى، پارلامەنتتى الداۋسىراتقان عانا تىرلىك. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى ءبىر پارتيالىق پارلامەنتتە مۇنىڭ ءبارى جاساندى سيپاتتا. بۇل جەردە كەيبىر وپپوزيتسيالىق  كۇشتەردىڭ «نۇر وتان» پارتياسى ونە بويى، ماڭگىباقي جەڭە بەرەدى دەگەن تۇرعىدا عانا بۇل پىكىرگە قارسى تۇرۋى ءجون ەمەس. كۇندەردىڭ كۇنىندە ءبىر پارتيا جەڭىپ، كەلەسى دە جەڭىلىپ، ودان ەشقانداي قايعى جاسامايتىن مىقتى مەملەكەت ورناتۋىمىز كەرەك. مەملەكەتتىڭ دەڭگەيى ءبىر پارتيانىڭ ۇتىسىنان نىعايىپ، ۇتىلىسىنان شايقالىپ قالادى دەگەننەن ويىمىز بەن بويىمىز بيىك تۇرماسا وندا ءبىزدىڭ كىم بولعانىمىز؟ ءبىر جولى «نۇر وتان»، ودان كەيىن «ادىلەت» نەمەسە «پاتريوتتار» جەڭىپ،  كەلەسى دە «اۋىل» مەن «رۋحانيات» وزىپ نەمەسە «اق جولدىڭ» جولى بولىپ، ودان «ازات» اسىپ نەمەسە مۇلدەم جاڭا تۇرپاتتى پارتيالار پايدا بولىپ، ساياسي ارەناعا شىعىپ دەگەندەي باسەكەلەستىك بولىپ جاتسا جانە وسى ۇدەرىستىڭ ءبارى ءادىل ءجۇرىپ جاتسا ودان قوعام تەك قانا ۇتپاي ما؟ وسىنىڭ ءبارى قالىپتى جاعدايعا اينالىپ جاتسا قۇبا-قۇپ ەمەس پە. مۇندا دا ساننان ساپاعا دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الۋ كەرەك. قولدان كوپ پارتيا جاساپ، قولدان ەكى پارتيا جاساپ، مىڭ قۇبىلىپ جاتۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق. وپپوزيتسيالىق پارتيالاردىڭ پايدا بولۋىن شەكتەيمىز دەپ تىركەۋ ۇدەرىسىن قولدان قيىنداتۋدىڭ تىپتەن قاجەتى شامالى. پارتيانى تىركەۋ ءۇشىن مىندەتتى پارتيا مۇشەلەرىنىڭ سانىن ءارى كەتكەندە 5 مىڭنان اسىرماۋ كەرەك. پارتيالاردىڭ ماجىلىسكە وتەتىن پايىزدىق مولشەرىن 7 پايىز دەپ بەلگىلەۋ تىم جوعارى. ونىڭ شەگى 3 پايىزدىڭ عانا ماڭايىندا بولۋى كەرەك. پارتيالاردىڭ ءورىسىنىڭ كەڭەيۋى نەمەسە تارىلۋىنىڭ جالعىز عانا كريتەريى - ولاردىڭ يدەيالار مەن باعدارلامالارىنىڭ جارىسى بولۋى شارت. اربىردەن سوڭ وپپوزيتسياسى ءالسىز ەلدىڭ كۇشتىلىگىنىڭ ءوزى كۇمان تۋدىرادى. وي جارىسى، ءبىلىم جارىسى جوق، ءادىل باسەكەلەستىككە جول بەرمەيتىن ەلدىڭ ، ءبارى ءبىر دانىشپانعا تىرەلگەن ەلدىڭ بولاشاعى ءتۇپتىڭ تۇبىندە بۇلىڭعىر. ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋ كۇتتىرمەيتىن قاجەتتىلىك. بۇگىنگى وزگەرىستەر - بولاشاقتاعى قالىپتىلىق. پىكىر سانالۋاندىعى، وعان توزىمدىلىك دەموكراتيالىق قوعامنىڭ الىپپەسى سياقتى اقيقات. ەلباسى دۇرىس ايتادى. «باسەكەلەستىك پارتيانى شىڭدايدى، وزىنە-ءوزى ماساتتانۋشىلىققا جانە كۇشتەردىڭ ىدىراۋىنا نەگىز بەرمەيدى». ساياسي كۇرەستىڭ لوگيكاسى وسىنى قاجەت ەتەدى. «بىراق ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ ماسەلەسىندە جانە حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىنا قول جەتكىزۋدە قازاقستاننىڭ بارلىق پارتيالارى ءبىرتۇتاس بولۋعا ءتيىس. بۇل - بۇكىلالەمدىك ءداستۇر. مىنە، ءدال وسىنداي باسەكەلەستىككە ۇيرەنۋ قاجەت، تەك سوندا عانا دەموكراتيا داميدى». مۇنىمەن دە كەلىسپەۋ قيىن. پارتيالار تەك قانا ءوزىن جانە بيلىكتى كورەتىن، قوعامدى كورۋدەن قالعان مەنمەندىكتەن ارىلۋ كەرەك. حالىقتىڭ قامى، قوعامنىڭ دامۋى، تاۋەلسىزدىكتىڭ باياندى بولۋى العا قويىلۋى ءتيىس.

كەڭەستەر وداعى ىدىراعان كەڭىستىكتە تاۋەلسىزدىگىن العان ەلدەردە 20 جىلدى ارتقا تاستاعاننان كەيىن دە دەموكراتيا بار ما، دەموكراتيا ءوسىپ، وركەندەپ، قاناتىن جايا الا ما دەگەن تۇيتكىلدەر كوپ ەكەنىن جاسىرۋ ءجون ەمەس. دەموكراتيانىڭ ەڭ ۇلكەن كورسەتكىشى - ءادىل سايلاۋ. كەيبىرەۋلەرگە ۇناماسا دا ايتايىق. ەۋروپادا ەلدەردى ەكىگە بولەدى: ءبىرىنشىسى، باستىسى سايلاۋشى داۋىسى، ەكىنشىسى ءۇشىن - داۋىستى كىم سانايتىنى ماڭىزدى. قازاقستان سونىڭ بىرىنشىسىنە جاتسا دەيمىز، بىراق بۇل - ارمان. ءبىزدىڭ ەلدە سۋدان تازا، سۇتتەن اق سايلاۋ ءوتىپتى-ءمىس دەگەنگە سەنەتىندەر از. شىندىقتان جالتارىپ كەتە المايسىڭ. شىندىقتى بۇركەمەلەۋ - كۇننىڭ كوزىن بۇركەمەلەۋمەن تەڭ.  حالىق جادىنان ەشتەڭە دە ءىزىم-قايىم جوعالمايدى. وتكەن پرەزيدەنتتىككە سايلاۋدا نۇرسۇلتان نازارباەۆ داۋىس ساناۋدى بۇرمالاماسا دا جەڭىسكە جەتۋگە تولىق مۇمكىندىگى بولدى. بىراق اكىمدەر ءوز ورىندارىندا قالۋى سايلاۋ ناتيجەسىن قانشالىقتى «دۇرىس» جاساۋىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولعاندىقتان داۋىستى ارتىعىمەن جاساپ، «ايقىن باسىمدىقتى» قامتاماسىز ەتتى. ادامداردىڭ بيلىكتىڭ ادىلەتسىزدىگىنە كونىپ، ۇيرەنىپ كەتكەن سونشالىقتى، ولاردىڭ كوبىسى بولىپ جاتقان ىستەردى ادىلدىك تۇرعىسىنان تالقىلاپ ايىپتاۋدان دا ماقۇرىم بولىپ قالدى. سوندىقتان ولار ءادىل جەڭۋ (ماسەلەن 70 پايىز) مەن ادىلەتسىز (ماسەلەن 91 پايىز) جەڭۋدىڭ ايىرماشىلىعىن دا كورە المايدى. ال، وتىرىك پەن ادىلەتسىزدىكتىڭ ۇلكەن-كىشىسى بولمايدى، ولاردىڭ ەكەۋى دە جيىركەنىشتى ءارى ناتيجەلەرى بىردەي قورقىنىشتى. جالعاندىققا نەگىزدەلگەن ساياسات ەرتە مە، كەش پە، قاي ەلدە بولسىن ءبارىبىر قۇردىمعا كەتەدى. جوعارىدا مەن پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ ونە بويى 100 پايىز داۋىس بەرۋ ادەتى شوشىندىرادى دەپ قالدىم. سول سياقتى مەنى بۇكىل حالىقتىڭ سايلاۋدا  90 پايىزدان استام «داۋىس بەرۋى» دە شوشىندىرادى. بۇل كەڭەستىك داۋىردەگى پارتيا مەن حالىقتىڭ بىرتۇتاستىعىن مەڭزەيتىن 99,99 پايىزبەن پارا-پار قۇبىجىق سان. حح1 عاسىردا ادامداردا «ءبىر كىسىدەي» قولداۋ جوق ەكەنىن ۇققىسى كەلمەيتىندەردى كەيدە ءتىپتى ايايسىڭ. ادامدار توتى قۇس ەمەس، بىرەۋدىڭ ۇيرەتىپ قويعانىن قايتالاي بەرەتىن. «ەگەر ادامدارداردىڭ بارلىعى بىردەي ويلاسا، وندا ەشتەڭەنى ويلاماعانى» - بۇل گەگەلدىڭ ءسوزى. كۇرەسسىز، قايشىلىقسىز، ءتىپتى كەرەك دەسەڭىز تەكە-تىرەسسىز ءومىر بار ما؟ ونسىز قوعامنىڭ العا جىلجۋى مۇمكىن بە، جالپى؟ «حالىقتىڭ ءبىر بولىگىن ۇنەمى الداۋعا بولادى، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتا حالىقتى تۇتاستاي الداۋعا دا بولادى، بىراق بۇكىل حالىقتى جانە ۇدايى الداۋعا بولمايدى». بۇل لينكولننىڭ ءسوزى.

قازاقستان مەن ونىڭ باسشىسىنىڭ الەمدىك ماسشتابتا ساياسي سالماعى ارتىپ وتىرعان شاقتا مەن ەلىمە دە، ەلباسىعا قۇرمەتپەن قاراي وتىرىپ، سايلاۋدىڭ ەركىن دە ءادىل وتەتىنە سەنىم بىلدىرگىم كەلەدى. ەلباسى ءوزىنىڭ پرەزيدەنتتىگى ءۇشىن عانا ەمەس، سونداي-اق ءبىزدىڭ ەلىمىزگە دەگەن سەنىمنىڭ تاريحي اكتىسى بولسىن دەپ، سايلاۋ وتكىزۋگە شەشىم قابىلداعانىن اعىنان جارىلىپ ايتتى. ءبىزدىڭ ەلدە كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋدى تالاپ ەتەتىن ساياسي جۇيەنى دەموكراتيالاندىرۋدى پرەزيدەنتتىڭ ەرىك-جىگەرىنسىز جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس. پرەزيدەنت ءوزى بەرگەن ۋادەلەرىن، ونىڭ ىشىندە ساياسي رەفورمالارعا قاتىستىلارىن دا ورىنداۋعا كىرىسەدى دەپ ويلايمىن. مەنىڭ سايلاۋدا جەڭىپ شىعاتىنىنا ەشقانداي كۇمانىم جوق نۇرسۇلتان نازارباەۆقا سايلاۋشى رەتىندەگى اماناتىم دا وسى.

ەلدى ساياسي رەفورمالار ارقىلى دەموكراتيالاندىرۋدا ەلباسىنىڭ توڭىرەگىنە جۇمىلايىق. ءبىز دەموكراتيالاندىرۋ وتە جاۋاپتى ءىس، سوندىقتان اسىقپايىق دەگەن مارعاۋ ويدىڭ جەتەگىندە جۇرە بەرمەيىك. ءوزىمىزدىڭ شاباندىعىمىزدى اقتاۋ ءۇشىن قازاقتىڭ نەشە ءتۇرلى ماقالدارىن ءوز اۋاندارىمىزعا بۇرىپ الىپ پايدالانۋعا دا ابدەن ماشىقتاندىق. «كوش جۇرە تۇزەلەدى» دەپ كوپ ايتامىز. اسىقپاعان-اپتىقپاعان دۇرىس تا شىعار، بىراق وركەنيەتتىڭ كوشىنەن قالىپ قويۋعا قاقىمىز جوق. قازاقتىڭ تاعى ءبىر ماقالىنا قارسىلاۋ پىكىر ايتسام، اسىقپاعان اربامەن قويان المايتىن زامان بۇل. كەرىسىنشە، ۋاقىتتان ۇتىلعان بارىنەن دە ۇتىلاتىن زامان بۇل.

«اباي-اقپارات»