رەداكتسيادان: قازاق حالقىنىڭ رۋحىن وياتىپ، ءدۇر سىلكىندىرگەن ەلباسىمىزدىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى ماقالاسىندا تۋعان جەر، اتامەكەن تۋرالى مىنانداي ويلى سوزدەر بار. قايتالاپ ەستەرىڭىزگە سالايىق، قاراڭىز:

"ادام بالاسى – شەكسىز زەردەنىڭ عانا ەمەس، عاجايىپ سەزىمنىڭ يەسى. تۋعان جەر – اركىمنىڭ شىر ەتىپ جەرگە تۇسكەن، باۋىرىندا ەڭبەكتەپ، قاز باسقان قاسيەتتى مەكەنى، تالاي جاننىڭ ءومىر-باقي تۇراتىن ولكەسى. ونى قايدا جۇرسە دە جۇرەگىنىڭ تۇبىندە الديلەپ وتپەيتىن جان بالاسى بولمايدى.

تۋعان جەرگە، ونىڭ مادەنيەتى مەن  سالت-ءداس­تۇرلەرىنە ايرىقشا ىڭكارلىكپەن اتسالىسۋ – شىنايى ءپاتريوتيزمنىڭ ماڭىزدى كورىنىستەرىنىڭ ءبىرى.

بۇل كەز كەلگەن حالىقتى انشەيىن بىرىگە سالعان قاۋىم ەمەس، شىن مانىندەگى ۇلت ەتەتىن مادەني- گەنەتيكالىق كودىنىڭ نەگىزى".

مەملەكەت باسشىسىنىڭ جوعارىدا اتالعان ماقالاسىنان كەيىن مەملەكتتىك باعادارلامالار ءتۇزىلىپ، يگىلىكتى ءىس-شارالار قولعا الىنۋدا. پرەزيدەنتتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋعا بەت العان باستاماسى قازىر جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ تاراپىنان دا قولداۋ تاۋىپ جاتقانىن ەرەكەشە اتاپ وتكىندى ءجون كورەمىز. سونداي وتانشىل رۋحاتاعى ازاماتتاردىڭ ءبىرى، تۇراقتى اۆتورىمىز  - ەلەۋجەن سەرىموۆ. ەلەكەڭ بۇگىن قازاقتىڭ كيەلى، قۇتتى مەكەنى - ايگىلى ۇلىتاۋعا اتتاندى.

بۇگىن ۇلىتاۋ جۇرەمىن. مەملەكەتتىگىمىزدىڭ كىندىك باستاۋى بولعان قاسيەتى مول كيەلى مەكەنگە ءتاۋ ەتىپ قايتام. الاشاحان، جوشىحان، اسان قايعىنى ايتپاعاندا، ماسكەۋدى ەكى مارتە ورتەگەن توقتامىس حان دا سول ماڭدا جاتىر دەسەدى بىلەتىندەر. اتقا مىنسە، اياعى جەر سىزاتىن الىپ بولعان. بيلىك ءۇشىن توقتامىس اتاسىمەن جاعالاسىپ وتكەن كۇيەۋ بالاسى – ەدىگە بي دە سوندا دەيدى. «ومىردە جاۋلاسىپ ءوتىپ ەك، باقيلىقتا بىرگە بولايىق» دەپ، اتاسىنىڭ اياق جاعىنان ماڭگىلىككە ورىن تەپسە كەرەك...

ءاسىلى، قازاقتىڭ تاۋى دا، تاسى دا الiمساقتان سىر تارتقانداي سويلەپ قويا بەرەتiن شەجiرەسi تۇنعان حالىق ەكەندىگىنە ايعاق كوپ. سونىڭ ءبىرى - وسى وڭىردەن اكادەميك قانىش ساتباەۆ تاپقان بەلگىتاس. ومىربەك سۇلتانوۆتىڭ «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنىڭ 2015-جىلى 29-شىلدەدەگى نومىرىندە  جاريالانعان («ۇلىتاۋ. ءامىر تەمىر. بەلگىتاس») ماقالاسىندا بۇل جايت بارىنشا كەڭىنەن ايتىلادى. وندا ءامىر تەمىر التىنورداعا جاساعان جورىعىندا جوشى حاننىڭ اتاقونىسى بولعان ۇلىتاۋ ءوڭىرىنىڭ عاجايىپ بايلىعى مەن كەڭدىگىنە قايران قالىپ، «ادامدار ريزاشىلىقپەن ەسكە الىپ ءجۇرۋ ءۇشىن» بىتىك سوقتىرعان دەسەدى. جازۋ ەكى تىلدە: اراپشا جانە شاعاتايشا قاشالىپ تۇسىرىلگەن. دەرەك رەتىندە كەلتىرە كەتەيىك، تاسقا مىنانداي سوزدەر جازىلعان: «جەتى ءجۇز توقسان ءۇشىنشى جىلدىڭ جازى، قوي جىلى، كوكتەمنىڭ ورتاڭعى ايى. (1391 ج. 6-ءساۋىر), تۇران سۇلتانى تەمىر بەك يسلام ءدىنى ءۇشىن ءۇش ءجۇز مىڭ اسكەرمەن بۇلعار حانى توقتامىس حانعا قارسى اتتاندى. وسى جەرگە جەتىپ، ەسكەرتكىش بەلگى بولۋى ءۇشىن ول وسى وسى قورعاندى تۇرعىزدى. اللا بەرىپ، جاراتۋشى ءادىل تورەلىگىن جۇرگىزسىن! جاراتۋشى ەل حالقىنا مەيىرىمىن توكسىن! ءبىزدى ەسكەرىپ جارىلقاسىن».

 
مىنە، وسى بەلگىتاستاعى ءسوزدىڭ شاعاتايشاسىن العاشقى بوپ وقىعان ن. پوپپە دەسەدى
ءبىز وسى ەسىمى كوپشىلىككە تانىس ەمەس اتاقتى تۇركى ءارى موڭعول ءتىلىنىڭ مامانى پوپپە تۋرالى ماعلۇمات بەرە كەتسەك دەيمىز.
ءيىنى كەلگەندە ايتا كەتەرلىك جايت، ن.ن. پوپپە تۋرالى دا كەيبىر بىرەن-ساران ەڭبەكتەردە ءتيىپ-قاشتى پىكىرلەر ايتىلعانىمەن وتاندىق ءتىلى ءبىلىمى عالىمدارى ونىڭ ءومىر جولىن، سىڭىرگەن ەڭبەگىن، عىلىمعا قوسقان ۇلەسىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن قولعا الىپ تياناقتى زەرتتەگەن ەمەس. بۇلاي نازاردان قالىس قالىپ، باعالانباۋدىڭ باستى سەبەبى وتكەن عاسىردىڭ 40-جىلدارى ن.ن. پوپپەنىڭ باسىنا تۇسكەن تاعدىر-تالكەگىنەن شەت ەلگە كەتۋگە ءماجبۇر بولعان دەسيدەنتتىك ءىس-ارەكەتى دەپ ويلايمىز. نيكولاي (نيكولاس) نيكولاەۆيچ پوپپە 1897 جىلى 8 تامىزدا قىتايدىڭ يانتاە (چيفۋ) قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن، 1991 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا اقش-تىڭ سيەتل قالاسىندا 94 جاسىندا قايتىس بولعان. لينگۆيست ءارى ەتنوگراف، موڭعولتانۋشى، التاي ءتىلىنىڭ مامانى، 1932 جىلدان كسرو عا-نىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى. 1921 جىلى پەتروگراد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ موڭعول بولىمىنە ءتۇسىپ، ونداعى ايگىلى ءتىل ماماندارى ا.د. رۋدنەۆ، ۆ.ل. كوتۆيچ، ا.ن. سامويلوۆيچ، س.ە. مالوۆ، ا.ۆ. بۋردۋكوۆتارمەن بىرگە وقيدى، عىلىمداعى العاشقى عىلىمي جەتەكشىسى اتاقتى ب.يا. ۆلاديميرتسوۆ بولعان. 1942 جىلى ن.ن. پوپپە قاراشاي اۋماعىندا (ميكويان-شاحار) باسىپ العان نەمىس باسقىنشىلارى جاعىنا ءوز ەركىمەن ءوتىپ، 1943 جىلى وتباسىمەن گەرمانياعا كوشەدى. سوعىستان كەيىن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قۇرىعىنان تىعىلىپ، بىرنەشە جىل شىعارماشىلىقپەن استىرتىن اينالىسقان. 1949 جىلى ول اقش-قا قونىس اۋدارىپ، ۆاشينگتون شتاتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قيىر شىعىس فاكۋلتەتىندە پروفەسسور لاۋازىمىندا قىزمەت اتقارادى. 1968 جىلى «بونن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قۇرمەتتى دوكتورى» اتاعىنا يە بولادى، 1968 جانە 1977 جىلدارى فين عىلىم اكادەمياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانعان. ساپتاياققا اس قۇيىپ، سابىنان قاراۋىل قاراعان سەزىكتەنگىش تە سەسكەنگىش، اتىن اتاۋ تۇگىلى ەڭبەگىن ءسوز ەتۋگە قورىققان سول ۋاقىتتاردان بەرى ول جونىندە ءتىل ماماندارى ءلام-ميم جاق اشپايدى. وسى سالقىندىق بەرگى ۋاقىتتاردا ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ كەڭىنەن زەرتتەلۋىنە دە كەرى اسەرىن تيگىزگەنى انىق.

...كۇشى ءجۇز ءالىمنىڭ جۋان اتاسى – تورتقارادان تارايتىن قالىڭ رۋدىڭ ۇيىسقان جەرى اقتوبەنىڭ قارابۇتاعى مەن ىرعىزى، اقش (ارال، قازالى، شالقار) ماڭى. ايتسە دە تۇپكى وتانى ۇلىتاۋ ماڭىنداعى ايىرتاۋ جايلاۋى دەلىنەدى اڭىزدا. ۇرانى «ايىرتاۋ» بولاتىنى سول سەبەپتى. بابالار رۋحىنا تاعزىم ەتىپ، ءوزىمدى (اتامەكەنىمدى) ىزدەپ بارام. قاسيەتتى ۇلىتاۋىم - ارەوپاگىم مەنىڭ، جولىققانشا كۇن جاقسى بولعاي!

قوش!  قازاق حالقىنىڭ رۋحىن وياتىپ، ءدۇر سىلكىندىرگەن ەلباسىمىزدىڭ "بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ" اتتى ماقالاسى اياسىندا ءالى تالاي اڭگىمەلەر ايتىلار.  بۇل - باستاماسى عانا.

ەلەۋەجان سەرىموۆ

Abai.kz