عابباس قابىشۇلى. تۇسىنگىسى كەلگەندەرگە تۇسىنىك
«قازاق الماناعىنىڭ» بىلتىرعى 6-سانىنان تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ماعان قاراتا ايتقان ايىپتاۋشىلىق ءسوزىن، ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قاراتا ايتقان ادۆوكاتتىق ءسوزىن وقىپ («بىزدە پرەزيدەنتتىككە مۇراگەر ىزدەۋ قىلمىسپەن پارا-پار سانالادى» اتتى سۇحباتىنان), مەن دە ءىنىمىزدىڭ «ماقساتى نە، سونى تۇسىنبەدىم». الدە ءتۇسىندىم بە؟.. قالاي بولعاندا دا، تۇرسىن دا، الماناحتىڭ جانە مىنا Abai.kz. سايتىنىڭ وقىرماندارى دا كۇتۋلى جاۋابىمدى ورتاعا سالايىن.
سەمەي پوليگونىنىڭ زۇلىمدىعى تۋرالى ءسوز ول ورناعان كەزدەن باستاپ ايتىلعان. ونىڭ ءبىر ايعاعى قالامگەر ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ 1990-جىلى ۇلى بريتانيا پارلامەنتىنىڭ قاۋىمدار پالاتاسىندا بىلاي دەگەنى ء(ۇزىندى):
«... مىرزالار، مەنى دۇرىس تۇسىنگەيسىزدەر! مەن يادرولىق قارۋلاردى پالەن جەردە سىناۋعا بولادى، تۇگلەن جەردە سىناۋعا بولمايدى دەپ تۇرعان جوقپىن. ول قارۋلاردى قاي جەردە بولسىن سىناۋ - ادامگەرشىلىككە جات، ادامزاتقا قارسى ءىس. ءسوز ىڭعايىنا قاراي ايتا كەتەيىن: الگىبىر ازىردە مەن اتاعان جازۋشى اۋەزوۆ پەن عالىم ساتباەۆ رادياتسيا ۋلاعان سول جەرلەردە 50-جىلدارى بىرنەشە رەت بولدى، جەرلەستەرىنىڭ حال-احۋالىن ءبىلىپ، اڭگىمە-سوزدەرىمەن جۇباتىپ باقتى جانە، ارينە، ونىمەن تىنباي، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسىلىق ءبىلدىردى. ولار سول ءۇشىن «ۇلتشىل» دەگەن جالعان ايىپقا ۇشىراپ، قۋعىن كوردى، اقىرىندا قاتەرلى ىسىك سىرقاتىنان قايتىس بولدى...».
«قازاق الماناعىنىڭ» بىلتىرعى 6-سانىنان تۇرسىن جۇرتبايدىڭ ماعان قاراتا ايتقان ايىپتاۋشىلىق ءسوزىن، ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قاراتا ايتقان ادۆوكاتتىق ءسوزىن وقىپ («بىزدە پرەزيدەنتتىككە مۇراگەر ىزدەۋ قىلمىسپەن پارا-پار سانالادى» اتتى سۇحباتىنان), مەن دە ءىنىمىزدىڭ «ماقساتى نە، سونى تۇسىنبەدىم». الدە ءتۇسىندىم بە؟.. قالاي بولعاندا دا، تۇرسىن دا، الماناحتىڭ جانە مىنا Abai.kz. سايتىنىڭ وقىرماندارى دا كۇتۋلى جاۋابىمدى ورتاعا سالايىن.
سەمەي پوليگونىنىڭ زۇلىمدىعى تۋرالى ءسوز ول ورناعان كەزدەن باستاپ ايتىلعان. ونىڭ ءبىر ايعاعى قالامگەر ءانۋار ءالىمجانوۆتىڭ 1990-جىلى ۇلى بريتانيا پارلامەنتىنىڭ قاۋىمدار پالاتاسىندا بىلاي دەگەنى ء(ۇزىندى):
«... مىرزالار، مەنى دۇرىس تۇسىنگەيسىزدەر! مەن يادرولىق قارۋلاردى پالەن جەردە سىناۋعا بولادى، تۇگلەن جەردە سىناۋعا بولمايدى دەپ تۇرعان جوقپىن. ول قارۋلاردى قاي جەردە بولسىن سىناۋ - ادامگەرشىلىككە جات، ادامزاتقا قارسى ءىس. ءسوز ىڭعايىنا قاراي ايتا كەتەيىن: الگىبىر ازىردە مەن اتاعان جازۋشى اۋەزوۆ پەن عالىم ساتباەۆ رادياتسيا ۋلاعان سول جەرلەردە 50-جىلدارى بىرنەشە رەت بولدى، جەرلەستەرىنىڭ حال-احۋالىن ءبىلىپ، اڭگىمە-سوزدەرىمەن جۇباتىپ باقتى جانە، ارينە، ونىمەن تىنباي، توتاليتارلىق جۇيەگە قارسىلىق ءبىلدىردى. ولار سول ءۇشىن «ۇلتشىل» دەگەن جالعان ايىپقا ۇشىراپ، قۋعىن كوردى، اقىرىندا قاتەرلى ىسىك سىرقاتىنان قايتىس بولدى...».
«قاتەرلى ىسىكتەن» بە، الدە: «بۇدان قۇتىلۋىمىز كەرەك!»، دەگەن ساياسي ىسىك الىپ كەتتى مە، ونى ءبىر قۇداي بىلەدى.
وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ سول 50-ءنشى جىلدارعى ءبىرىنشى حاتشىسى مۇحامەتقالي سۋجيكوۆ، پىكىرلەسى جۇماباي تاشەنەۆپەن اقىلداسىپ، پوليگوندى جابۋدى وتىنە 1958-جىلى ماسكەۋگە، ن. حرۋششەۆقا حات جىبەرىپتى دە، قورعانىس ءمينيسترى ر. مالينوۆسكيگە تەلەفون شالىپتى. ولاردان قانداي جاۋاپ كەلگەنى بەلگىسىز، الايدا ارادا ءۇش اي وتە بەرە «پراۆدا» گازەتىندە سۋجيكوۆكە وبلىستىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن اقساتتى دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ول قىزمەتىنەن بوساتىلىپتى.
سەمەي قالاسىنا قىزمەت بابىمەن بارىپ جۇرگەن ءبىر ساپارىمدا سول ءجايتتى ەستىدىم، بىراق ءمان بەرمەدىم، ويتكەنى پوليگون جايىندا بىردەڭە جازۋ ويىم جوق ەدى. ال عالىم، جازۋشى قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ مەرەيتويىن وتكىزۋگە بارعانىمدا ءدامحانادا ءۇش كىسى كەلىپ، اتى-جوندەرىن ايتىپ تانىستى دا: - ءبىز، سەمەيلىكتەر، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ: «سەمەي پوليگونىن ءبىزدىڭ «نەۆادا -سەميپالاتينسك» قوزعالىسى جاپتى!» دەي بەرەتىنىنە، باسقالاردى، مىسالى، پوليگونعا قارسى رەسمي كۇرەستى باستاعان كەشىرىم بوزتاەۆتى ەسىنە المايتىنىنا قاتتى رەنجۋلىمىز. ال مىنانى وقىپ شىقساڭىز، ولجاستىڭ كىم ەكەنىن بىلەسىز» دەپ كولەمدى كونۆەرت ۇسىندى. نە ەكەنىن سۇراسام: «ولجاس پەن سىبايلاستارىنىڭ «نەۆادا-سەميپالاتينسك» اكتسيونەرلىك قوعامىنداعى جەمقورلىقتارى تۋرالى كرۋ ءمينفيننىڭ 1993-جىلى جاساعان اكتىسى. پوليگوننان زارداپ شەككەندەرگە قاجەتتى جاردەم جاسايمىز دەپ جۇزدەگەن ميلليون دوللار جيناپ الىپ، سەمەيلىكتەرگە ءبىر تيىن دا بەرمەي، ءبارىن وزدەرى ءبولىپ العاندارى اشكەرەلەنگەن اكت، بىراق اكتىنى ونىڭ كۇشتى دوستارى جاۋىپ تاستادى، وسىنى ءسىز الىپ، ورتالىق گازەتتەرگە جاريالاتىڭىز» دەستى. بۇرىن «بىرلەسۋ-ەدينەنيە» دەگەن كىشكەنە گازەتتە جاريالانسا دا، قوزعاۋ بولماعانىن ايتىستى. مەن ول ىڭعايسىز جاعدايدان: «اعايىندار، قازاكەم: «بورىكتىنىڭ نامىسى ءبىر» دەگەن عوي، مەن ولجاسپەن جولداسپىن، قىزمەتتەسپىن، وعان قارسى ارەكەت جاسامايمىن. سول ورتالىق گازەتتەرگە وزدەرىڭىز جازىڭىزدار، بارىڭىزدار، ال ماعان رەنجىمەڭىزدەر» دەپ قۇتىلدىم. سەمەيدە كەلەسى جىلى بولعان سونداي «اڭگىمەمىز» تاعى سولاي اياقتالدى.
وسى جەردە ءا. ءالىمجانوۆتىڭ 1989-جىلى پوليگوندى جابۋ جونىندە سەمەي قالاسىندا وتكىزىلگەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا ايتقان ءبىر پىكىرىن ەسكە تۇسىرەلىك. ول بىلاي دەگەن:
«البەتتە، يادرولىق جارىلىستارعا قارسى كۇرەس تولاستاماۋعا ءتيىس دەسەك، كۇرەستى نىعايتۋ ءۇشىن قور ۇيىمداستىرۋ، ونىڭ ەسەپ-شوتىن اشۋ دا دۇرىس، تەك ول قورعا جينالاتىن اقشانى جۇمساۋدىڭ جوسپارىن الدان الا جاساۋ كەرەك. تازا ماقساتقا جينالعان قارجىنىڭ تازا قولدا بولعانى ءجون. كەرىسىنشە بولسا، دەنساۋلىعىنان ايرىلعان حالىقتىڭ، بارىنەن جۇرداي بولعان حالىقتىڭ ەندى قالتاسىن قاعۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايدى!». تانىمال قالامگەر ءالى نەگىزدەلمەگەن «نەۆادا-سەميپالاتينسك» اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ سەمەيلىكتەرگە «قىزمەتى» مىناۋ اكتىمەن اياقتالارىن كۇنى بۇرىن بىلگەن دەرسىڭ!
ارادا التى-جەتى جىل ءوتتى. بىردە كىتاپ دۇكەنىنەن كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ «سەمەي پوليگونى» دەگەن كىتابىن ساتىپ الدىم دا («قازاقستان» باسپاسىنان 1992-جىلى شىققان), سەمەيدەگى «قۇدالىقتار» ەسىمە ءتۇسىپ، ىنتا قويا وقىپ شىقتىم. سەمەي پوليگونىنىڭ شەجىرەسى ەكەن. ولجاستىڭ پوليگون تۋرالى سوزدەرىندە بوزتاەۆتىڭ اتى اتالمايتىنىن دا ەسكەرىپ، ادىلدىكتى ايتۋ قاجەت دەگەن ويمەن «جاس الاش» جانە «تسەنترال ازيا مونيتور» گازەتتەرىنە ماقالا جازدىم. وعان تەك ولجاس دەرەۋ قارسى شىعىپ، كەشىرىم تۋرالى: «...دا، ون بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو نە بولەە توگو. ي ۋج ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي» دەدى («كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتىندە). ءبىر «قىزىق» ءجايت: تۇرسىننىڭ مىناۋ سۇحباتىنان دا سونداي «لەپ» سەزىلدى. ك. بوزتاەۆ پوليگوندى قورعاشتاپ سويلەپتى، ونىسىن ەستىگەن كۋالار بار كورىنەدى، ال سىناۋدىڭ ۋلى گازىن تۇرسىن بايقاپ، و. سۇلەيمەنوۆكە بارىپ ايتىپ، سودان ءبىراز ۋاقىتتان كەيىن ولار ماسكەۋدەگى، الماتىداعى ەڭ جوعارى باسشىلارعا حات جازىپ، پوليگون ماسەلەسىن كوتەرىپتى. ك. بوزتاەۆ ماسكەۋدەن كوميسسيا كەلگەندە عانا بەتىنەن قايتىپ، پوليگونعا قارسى شىعىپتى. ولاي بولسا، مۇنداي اۋىزشا «دالەلدى» قويا تۇرىپ، سول تۇستارداعى قۇجاتقا ۇڭىلەيىك. جوعارىدا اتالعان كىتاپتا ك. بوزتاەۆتىڭ پوليگونداعى سىناۋلاردى ازايتۋ، توقتاتۋ، پوليگوندى باسقا جاققا كوشىرۋ تالابىمەن كرەملگە شيفرلى جەدەلحات جونەلتكەنى 1989-جىلعى 20-اقپاندا; ماسكەۋدەن كوميسسيا كەلگەنى 28-اقپاندا. ياعني، ك. بوزتاەۆ «پوليگوندى قۇپتاعان كوزقاراسىنان» كوميسسيا كەلگەن سوڭ عانا اينىعان بولسا، ودان ءبىر اپتا بۇرىن ماسكەۋگە جەدەلحات جولداپ، باسىنا پالە تىلەپ نەسى بار؟
كەشىرىم جەدەلحاتىنىڭ ءبىر-ءبىر داناسىن: كسرو مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. رىجكوۆقا، جوعارعى كەڭەستىڭ توراعاسى ا. لۋكيانوۆقا، بەيبىتشىلىكتى قورعاۋدىڭ كەڭەستىك كوميتەتىنىڭ توراعاسى گ. بوروۆيككە، جوعارعى كەڭەس مۇشەسى ز. پۋحوۆاعا (دەنساۋلىق ساقتاۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى), ماسكەۋدە، كسرو حالىق دەپۋتاتتارىنىڭ ماجىلىسىندە جۇرگەن و. سۇلەيمەنوۆكە جىبەرىپتى. اقىن سول حات بويىنشا جوعارعى كەڭەسكە 24-اقپاندا دەپۋتاتتىق ساۋالناما جولداپتى («يادەرنىە يسپىتانيا سسسر: سوۆرەمەننوە راديو-ەكولوگيچەسكوە سوستويانيە پوليگونا» (كول. اۆت. پود رۋكوۆودستۆوم پروف. ۆ.ا.لوگاچەۆا. يزد. ات. 2002»). سوندا: ولجاستاردىڭ ماسكەۋگە پوليگون ماسەلەسىمەن ودان ءبىر جىل بۇرىن (1988) جازعان حاتتارى قايدا قالدى ەكەن؟
تۇرسىننىڭ سۇحباتتاعى اۋىزشا «نەگىزگى دالەلدەرىن» ماسكەۋ كوميسسياسى مەن سەمەي وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋروسى وتكىزگەن ءماجىلىس ستەنوگرامماسىنداعى مىنا ەكى فاكتىمەن سالىستىرايىن ء(ۇزىندى اتالعان كىتاپتان الىندى):
«بۋكاتوۆ. ءبىزدىڭ كوميسسيا وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جەدەلحاتى بويىنشا سوكپ وك باس حاتشىسىنىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن كەلدى...»;
«بوزتاەۆ. گەنەرال برەديحين دابىل قاقپاسا، 12-ءنشى اقپاندا نە بولعانىن ءبىز انىق بىلمەس تە ەدىك. ونداي پالەنىڭ بۇرىن دا بولماعانىنا كىم كەپىلدىك بەرە الادى؟ ۆەدوموستىك مۇددەلەردىڭ حالىققا قامقورلىقتان جوعارى قويىلىپ كەلە جاتقانى وكىنىشتى...».
مۇنداعى بۋكاتوۆ ۆ. ا. - كوميسسيانىڭ باسشىسى، كسرو مينيسترلەر كەڭەسى قۇزىرىنداعى اسكەري-ونەركاسىپ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى; برەديحين پ. ت. - شاعان اسكەري بولىمشەنىڭ كومانديرى.
سوندا: تۇرسىن قاققان دابىل، ولجاس ۇشقىشىنىڭ حابارى ءىز-تۇسسىز قايدا كەتتى ەكەن؟
ال ولجاستىڭ سەمەيگە العاش بارۋى، ول جاقتان كسرو حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋى دەسەك، ول الماتى قالاسىنىڭ كالينين اۋدانىنان كسرو حالىق دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولدى. ۋچاستوككە جازۋشىلار وداعىنان «پروستور» جورنالىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى ەكەۋىمىز باقىلاۋشىلىققا جىبەرىلدىك. داۋىس بەرۋ، بيۋللەتەن ساناۋ تازا اتقارىلدى (قازىرگى سايلاۋلارداعىداي ۋحيت-سۋحيت جوق كەز). اقىن ۇتىلىپ قالدى.
ەرتەڭىندە جۇمىسقا بارسام: ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كابينەتى الدىندا قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ تورتەۋ-بەسەۋى تۇر. «ولجاستىڭ كابينەتىندە كونتسەرت بولىپ جاتىر» دەيدى. كىرسەم: ءبىر توپ كىسىنىڭ ورتاسىندا ماعان بەيتانىس ءبىر تاپال ايەل تابانىمەن شوق باسىپ العانداي تىپىرلاپ، ەرىنى سۇيرەڭدەپ، شاڭق-شاڭق ەتەدى. «...باقىلاۋشىلار بولعان جوق! ولاردى جازالاۋ كەرەك!..» دەيدى. مەن سول جەردە پارتكومىمىزدىڭ حاتشىسى احمەتجان اشيروۆكە دەرەۋ مالىمدەمە جازىپ، سايلاۋ ۋچاستوگىندە ءبىزدىڭ بولعان-بولماعانىمىزدى تەكسەرۋدى، كورگەنسىز وسەكشىنىڭ جالاسىنان قورعاۋدى تالاپ ەتتىم. بىراق ەشقانداي تەكسەرۋ جۇرگىزىلمەدى.
سول كۇندەرى نە بولعانىن كەشىرىم كىتابىندا انىق جازعان: «الماتىدا داۋىسقا تۇسكەن ولجاس قيىندىققا ۇشىراپتى. مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. ءا. نازارباەۆ ماعان تەلەفون شالىپ، جاعدايدى ايتىپ، و. سۇلەيمەنوۆتى سەمەي وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا وتكىزۋىمىزدى ءوتىندى. «سۇلەيمەنوۆ سىزگە كومەكتەسەدى، پوليگونعا قارسى كۇرەستە جاقسى جاردەمشى بولادى»، دەدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. ەرتەڭىندە گ. ۆ. كولبين تەلەفون سوعىپ، ول دا سونداي تىلەك ايتتى». ول تىلەكتەر، ارينە، قابىل بولعان.
ەندى ك. بوزتاەۆتىڭ پوليگوندى جابۋداعى ەڭبەگىنە بەرىلگەن ەكى باعانى وقىلىق (كەشىرىمنىڭ جاسى 60-قا تولۋىنا وراي جولدانعان جەدەلحاتتاردىڭ تۇپنۇسقالارىنان ءۇزىندى).
ن. نازارباەۆ: «...پرينتسيپيالنوست، ترەبوۆاتەلنوست ك سەبە ي درۋگيم، زابوتا و ليۋدياح، چۋتكوست ي ۆنيمانيە ك نيم سنيسكالي ۆام زاسلۋجەننىي اۆتوريتەت ي ۋۆاجەنيە ۆ رەسپۋبليكە. نەوتسەنيم ۆاش ۆكلاد ۆ رەشەنيە پروبلەم، سۆيازاننىح س زاكرىتيەم سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا، س سوزدانيەم سيستەمى سوتسيالنوي زاششيتى ناسەلەنيا، پوستراداۆشەگو وت يسپىتاني اتومنوگو ورۋجيا...».
و. سۇلەيمەنوۆ: ۋۆاجاەمىي كەشريم بوزتاەۆيچ! مى زناەم ۆاس كاك كرۋپنوگو وبششەستۆەننوگو ي گوسۋدارستۆەننوگو دەياتەليا، وچەن منوگو سدەلاۆشەگو دليا پروتسۆەتانيا نارودا كازاحستانا. ۆسيا ۆاشا جيزن - ەتو دوبرىي ي نازيداتەلنىي پريمەر دليا مولودوگو پوكولەنيا...
ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى نارودا ي مۋدروست يستيننوگو نارودنوگو ليدەرا.
مى زناەم، چتو ۆ ەتي ترۋدنىە گودى ۆام پريشلوس وسوبەننو نەلەگكو ي نا ۆاشۋ دوليۋ ۆىپالي تياجكيە يسپىتانيا، نو ۆى سۋمەلي نايتي ۆەرنىي پۋت ي سدەلات نەمالىي ليچنىي ۆكلاد ۆ دولگوجداننۋيۋ پوبەدۋ - زاكرىتيە سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا.
ۆ دەن ۆاشەگو شەستيدەسياتيلەتيا، دوروگوي كەشريم بوزتاەۆيچ، مى ۆىراجاەم ۆام سۆوە گلۋبوكوە پوچتەنيە ي گوۆوريم بلاگودارنوە سپاسيبو! ولجاس سۋلەيمەنوۆ».
دەمەك، بىزدە ءبىر ەمەس، ەكى ولجاس بار. بىرەۋى ك. بوزتاەۆ تۋرالى: «...دا، ون بىل پەرۆىم سەكرەتارەم وبكوما، نو نە بولەە توگو. ي ۋج ۆو ۆسياكوم سلۋچاە، سرەدي پەرۆىح بورتسوۆ زا زاكرىتيە پوليگونا ەگو نە ۆيدەلي» دەدى ەمەس پە؟! سونىسىن ايتقانىما ول: قۇتتىقتاۋ جەدەلحات بولعان سوڭ، وقىماستان قول قويا سالىپ ەدىم دەپتى. بوزتاەۆتىڭ پوليگونعا قارسى كۇرەسكە «قاتىسى جوعىن» بىلە تۇرا، ءتىلى جەتكەنشە دارىپتەگەنى قالاي؟ مۇمكىن نۇرسۇلتان ءابىشۇلى دا وقىماي-اق قول قويا سالعان شىعار؟
و. سۇلەيمەنوۆ ماسكەۋدەن سەمەيگە كوميسسيا كەلەتىن كۇنى ء(بىر كۇن نە ەرتە، نە كەش ەمەس!), 28-اقپاندا، قۇرعان «نەۆادا-سەميپالاتينسك» قوعامدىق قوزعالىسىنىڭ سەمەي پوليگونىن جابۋعا ۇلكەن ۇلەس قوسقانىن كىتابىندا كەشىرىم جاقسى اتاعان ء(سوز رەتىنە قاراي ايتا كەتەيىن: يادرولىق سىناۋدى توقتاتۋ، پوليگوندى جابۋ تالابىمەن ءىرى قيمىل جاساعان باسقا دا بىرنەشە قوزعالىس بولدى. مىسالى، م. ي. ەسەناليەۆ باستاعان «ازات» قوزعالىسىنىڭ بارلىق وبلىستان بارعان جۇزدەگەن وكىلى پوليگوندى قورشاپ الىپ، بىرنەشە ساعاتتىق جيىن وتكىزگەنى جايىندا رەسمي قۇجات بار، بىراق ولجاس ونداي شارالار تۋرالى اۋىز اشپايدى). الايدا شىندىققا جۇگىنىپ: "...پوليگوندى جاپتىرۋ كۇرەسىمنىڭ باستالۋىنان اياقتالۋى الدەقايدا قيىن بولدى. ءاۋ باستا جۇرتشىلىققا ارقا سۇيەپ، ءوزىمدى قولدايتىنىنا نىق سەنىپ، قۋاتتانىپ كىرىسكەن ەدىم. ەندى ءوزىم مۇددەسىن قورعاعانداردىڭ، وكىمەتپەن تەكەتىرەسكە بىرگە شىققانداردىڭ كوزدەرىنە سۇيەل بولا باستاعاندايمىن. وكپەك جەلدىڭ قاي جاقتان سوققانىن سەزدىم. ول ەڭ الدىمەن قوعامدىق قوزعالىس جەتەكشىلەرىنەن باستالدى. ولاردىڭ كەيبىرەۋى، ءتىپتى سەمەيگە ات ءىزىن ءبىرىنشى رەت سالسا دا، باياعى يۋلي تسەزارشا: - باردىم، كوردىم، جەڭدىم! - دەپ شىعا كەلدى... «بۇل كىمنىڭ ەڭبەگى؟» دەگەن سۇراق سامپىلداي باستادى. ءباسپاسوز بەتىن جاۋىپ كەتكەن جاريالانىمداردا ەڭبەك «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىكى، تەك قانا سونىكى دەلىندى. قوزعالىستىڭ ءاربىر ارەكەتى مەيلىنشە كەڭ ناسيحاتتالدى. وزدەرىن وزدەرى دارىپتەۋ سياقتى بىرجاقتىلىق ءورشىدى... ءجيى-ءجيى جيىن جاساۋ، جالاڭ ۇرانداۋ ادەتكە اينالدىرىلدى...». بۇل نە؟ «جانى كەيىگەن قۇدايىن قارعايدى» ەمەس پە؟ ارينە! ەڭبەگىن ەش قىلعىسى كەلگەنگە «مەنىڭ ايىپتاۋشىم» تۇرسىن دا العىس ايتا قويماس. دەسەم دە، «مەنىڭ ايىپتاۋشىمنىڭ» مىنا ءبىر «ەڭبەگىن» ەش ەتپەۋگە لاجىم جوق: «...الايدا سول ەڭبەكتەرىندە ءبىر-اق سوزبەن «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسى قولعابىس تيگىزدى» دەپ وتە شىعىپتى» دەپتى ول. ك. بوزتاەۆتىڭ ەكى كىتابىن وقىعان سوڭ شىعارعان «ۇكىمى» وسىنداي. بۇل - كىتاپتى وقىماعان كىسىنىڭ ءسوزى. كەشىرىم كىتاپتارىندا ولجاسپەن ەكەۋىنىڭ اۋەلدە بىرلەسە قالاي قيمىل جاساعاندارىن، قاي جەردە قانداي كەزدەسۋ وتكىزگەندەرىن، ولجاسقا كىمدەردىڭ نەندەي تەرىس قىلىق كورسەتكەندەرىن جازعان. ەگەر تۇرسىن «سەمەي پوليگونى» اتتى كىتاپتىڭ: 46, 53. 55-بەتتەرىن وقىعان بولسا، ءولى كەشىرىمگە جالا جاپپاس ەدى.
سونداي-اق، بۇل جەردە ءبىر سۇراق تۇر: كەشىرىمنىڭ كىتاپتارى قازاق، ورىس تىلدەرىندە 1992 - 1993-جىلدارى شىقتى، ولجاسقا بىلدىرگەن ورىندى نارازىلىعى بادىرايىپ تۇردى، بىراق ول كەزدە اقىن ۇندەمەدى ء(وزى وقىماسا دا، توڭىرەگىندەگىلەردىڭ جەتكىزگەندەرى ءسوزسىز). نەگە؟ ويتكەنى كەشىرىم ءتىرى، شىندىقتىڭ ءجۇزى وتكىر. بۇگىندە كەشىرىم جوق، ونىڭ شىندىعى كىمگە كەرەك؟
تۇرسىننىڭ كادەسىنە جاراۋى مۇمكىن بولماسا دا، ارتىقتىق ەتپەس مىنا ءبىر ماتەريالدى ۇسىنا وتىرايىن:
ولجاس سۋلەيمەنوۆ پەرەبيراەت ۆ حۆاستوۆستۆە
ليچنو ۆ موەم ۆوسپرياتي ولجاسا سۋلەيمەنوۆا ەست دۆا پەريودا. پەرۆىي - سوۆەتسكي. توگدا ون پيسال پرياتنىە ستيحي، ۆىداۆال وريگينالنىە مىسلي (كنيگا «از ي يا»), بورولسيا پروتيۆ سەميپالاتينسكوگو پوليگونا. ۆتوروي - ۆرەميا نەزاۆيسيموستي. لەگ پود نۋرسۋلتانا نازارباەۆا ي ۆوسحيششاەتسيا ۆسەم پودرياد، وت ۋسپەحوۆ سترويتەلستۆا دەموكراتي دو زاسترويكي استانى.
ا تۋت پوسموترەل پو تەلەۆيزورۋ پەرەداچۋ س ۋچاستيەم ەۆگەنيا ۆەليحوۆا (فيزيك-يادەرششيك), ي پەرۆىي پەريود ولجاسا سۋلەيمەنوۆا ۋ مەنيا توجە زاشاتالسيا. ۋچەنىي ۆىسكازالسيا ۆ توم سمىسلە، چتو سۋلەيمەنوۆ ك زاكرىتيۋ پوليگونا يمەەت كراينە نەزناچيتەلنوە وتنوشەنيە. تاك، ميموحودوم - ارتيكۋلياتسيا ي شۋميحا دليا ناچالا ي سوپروۆوجدەنيا پەرەگوۆوروۆ مەجدۋ موسكۆوي ي ۆاشينگتونوم.
گلاۆنايا يدەيا كونتروليا ناد پرەكراششەنيەم يادەرنىح يسپىتاني زاكليۋچالاس ۆ دوپۋسكە سوۆەتسكيح سپەتسياليستوۆ ۆ نەۆادۋ، ا شتاتوۆسكيح ۆ سەميپالاتينسك. كاجدىي ۋستاناۆليۆاەت سۆويۋ سپەتسيالنۋيۋ اپپاراتۋرۋ ي دەرجيت درۋگ ۋ درۋگا رۋكۋ نا يادەرنوم پۋلسە. ەۆگەني ۆەليحوۆ ۋتۆەرجداەت، چتو ۆسە پەرەگوۆورى س گوسدەپارتامەنتوم، كونگرەسسوم، پەنتاگونوم ۆەل ون ي ۆىسشيە وفيتسەرى كگب ي گرۋ. ي نيكاكوگو ولجاسا سۋلەيمەنوۆا تام نە بىلو. تو ەست ۆسە رەشالوس نا وسي موسكۆا - ۆاشينگتون، ا دۆيجەنيە «نەۆادا-سەمەي» بىلو نە بولشە چەم تسۆەتوك نا وبوچينە دوروگي.
يا ەۆگەنيا ۆەليحوۆا تولكوم نە زنايۋ، نو ۆرودە كاك ون ۆ پوليتيكۋ نە لەزەت، ا پوتومۋ ي ۆرات ەمۋ وسوبو نە زا چەم. ا ۆەد سۋلەيمەنوۆ زاكرىتيەم پوليگونا گورديتسيا بولشە، چەم سۆويم پوچەتنىم پوسولستۆوم ۆ يتالي. تولكو ۆوت زاسلۋجەننو لي؟ ( گازەتا Zonakz. 07.02.2008 گ.) ».
وسىمەن مازمۇنداس پايىمدار ك. بوزتاەۆپەن ۇزەڭگىلەس بولعان وبكوم جانە وبلاتكوم قىزمەتكەرلەرىنىڭ ەستەلىك جازبالارىنان تابىلادى دەپ بىلەم.
و. سۇلەيمەنوۆكە سىرتتاي ادۆوكات بولعان تۇرسىن مەنى اقىن اعاسىنىڭ قىر سوڭىنا ءتۇسىپ الدى، قولدان قاراقشى جاساۋعا اۋەس دەپ ايىپتاپتى. ونىڭ دۇرىسىراق اڭعارعانى، - راس، ولجاسقا قاراتا ماقالا جازىپ جۇرگەنىم، ال اڭعارماعانى - مەنىڭ ءبىر عانا فاكتىنى ايتىپ جۇرمەگەنىم، ولجاس قاي ماسەلەدە بولسىن انىق قاتە پىكىر بىلدىرگەن سايىن قارسى جازاتىنىم. ول قانداي قاتەلىككە ۇرىنعانىن تۇرسىن بىلمەسە (مەنىڭ ماقالالارىمدى تۇگەل وقىپ، تەرىسكە شىعارا شيرىعىپ جۇرگەن «ايىپتاۋشىمنىڭ» بىلمەۋى مۇمكىن ەمەس!), وعان بىرەر ماعلۇمات بەرەيىن. ولجاس: ورىس تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرۋدى ءاۋ باستان بۇگىنگە دەيىن تالاپ ەتىپ كەلەدى; الماتىدا ءىس قاعازدارىن قازاق تىلىنە - زاڭدى مەملەكەتتىك تىلگە كوشىرۋگە ءبىرىنشى بولىپ قارسى شىقتى; قازاقتا شەكارا بولماعان، بۇگىنگى جەرىندە مەملەكەتى بولماعان دەدى; قازاق - قالىپتاسپاعان حالىق دەپ «تەوريا» سوقتى; دەموكراتيانى ءبىز دە قايتە قويامىز، شەت ەلدەردە اۆتوكراتيانى ءجون كورە باستاعاندىق بار دەدى; تاۋەلسىز جورنالشىنىڭ: «جۇرتشىلىقتىڭ عالىمجان جاقيانوۆتى تۇرمەدەن بوساتۋ تالابىنا قوسىلاسىز با؟» دەگەن سۇراعىنا: «ە، ول نە ءۇشىن؟ دەموكراتيانى كۇشەيتۋ ءۇشىن بە؟» دەپ كەكەتتى; 1932- 33-جىلدارداعى اشتىق تۋرالى قازاق ادەبيەتىندە ءبىر اۋىز ءسوز جوق دەپ، قازاقتىڭ ادەبيەتىن، كەزىندە اشتىق جايىندا ماقالا، ولەڭ، داستان جازعان، سول ءۇشىن قۋعىن كورگەن ءولى-ءتىرى اقىن-جازۋشىلارىمىزدى تالكەك ەتتى. ەڭ بولماسا: «مىنە، ورىس جازدى!» دەپ ۆ. ميحايلوۆتىڭ «حرونيكا ۆەليكوگو دجۋتا» دەگەن دەرەكتى حيكاياسىن دا اتامادى.
ايتپاقشى، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ بيلىكتىڭ جارشىسى بولىپ العان ولجاس 1992-جىلى ما، «قازاقستاننىڭ حالىق كونگرەسى» دەگەن پارتياسىن قۇرعانىندا ونىڭ باعدارلاما جوباسىن جاساۋعا قاتىسقان پروفەسسور، «كازاحسكايا پراۆدا» گازەتىنىڭ رەداكتورى الدان ايىمبەتوۆتىڭ بىلاي دەپ جازعانى بار: «...يا، وكازالوس، زانيال مەستو پريامو ناپروتيۆ و. سۋلەيمەنوۆا. زا نەسكولكو دنەي دو ەتوگو نام بىلي روزدانى تەزيسى پروگراممى بۋدۋششەي پارتي. منە دوستالسيا ناتسيونالنىي ۆوپروس. ماتەريال گوتوۆيل وچەن سەرەزنىي، كاك منە كازالوس، نە ۋستۋپايۋششي «كوممانيفەستۋ» ماركسا ي ەنگەلسا. نو كوگدا دوشەل دو تەزيسا «ۆوزروجدەنيە كازاحسكوي ناتسي»، سۋلەيمەنوۆ پودنيالسيا، نەمنوگو پوليۋبوۆالسيا سوبويۋ، زاتەم ديرەكتيۆنىم تونوم پوترەبوۆال ۋبرات «ۆوزروجدەنيە كازاحسكوي ناتسي». يا ۆپەرۆىە وكازالسيا ۆ تاكوي بليزوستي وت «ۆەليكوگو چەلوۆەكا». نو پرەودولەل روبوست ي پوچتي زاورال نا نەگو: «كاكوگو چەرتا مى سوبيراەمسيا ۆ پارتيۋ؟! يا بۋدۋ بوروتسيا پروتيۆ انتيكازاحسكوي پارتي!» («ولجاسا سۋلەيمەنوۆا كاك انتيكازاحا يا راسكۋسيل سرازۋ، ەششە توگدا»، گازەتا «كازاحسكايا پراۆدا»، №17, سەنتيابر، 2005 گ.).
«قولدان قاراقشى جاساۋعا» نازار اۋدارساق، ارينە، ول «مەنىڭ ايىپتاۋشىم» تۇرسىننىڭ شابىتى قوزىپ كەتىپ ايتقانى شىعار، ال مەنىڭ ولجاسقا: «مىنا پىكىرىڭ قاتە عوي؟!» دەگەننەن وزگە قاتقىل ءسوزىم: «كەشىرىم بوزتاەۆتىڭ ەڭبەگىن اياقاستى ەتۋگە حاقىڭ جوق! ونىڭ ارۋاعىنان اتتاي بەرۋىڭ مۇسىلمانشىلىققا جاتپايدى!» بولدى.
شابىت قىسقان تۇرسىنعا جانە ءبىر ەسكەرتەرىم : سەمەيلىكتەر جوعارىدا اتاعان اكتىنى، الدىڭعى جىلى الدەكىم پوشتامەن سالىپ جىبەرگەن سوڭ، شولىپ شىعۋىما تۋرا كەلدى. ءيا، «نەۆادا-سەميپالاتينسك» اكتسيونەرلىك قوعامى كادىمگى ۇيىمداسقان جەمقورلىقتىڭ ۇياسى بولىپتى. بۇگىنگى ميللياردەرلەر: ماشكەۆيچ، شوديەۆ، يبراگيموۆ، ت. ب. سول «ۇيادان تۇلەپ ۇشىپتى»! سان ءتۇرلى ءتۇزۋ-قيسىق جولدارمەن جينالعان اسا مول قارجى بەتپاق بولىسكە سالىنىپ، پوليگوننان زارداپ شەككەن سەمەيلىكتەرگە سوقىر تيىن دا بۇيىرماعان. ول سۇمدىقتى نە دەۋ كەرەك؟ «ادامگەرشىلىكتىڭ اسقان كورىنىسى، اقىننىڭ اقىن عانا ەمەس، ازامات ەكەندىگىنىڭ ايعاعى!» دەيىك پە؟
كەيبىر «بىلگىشتەر»: «پوليگوندا سىناۋ توقتاتىلار كەزدە بوزتاەۆ جۇرتشىلىققا: - ماسكەۋ تالاپ ەتىپ وتىرعان سوڭعى ەكى سىناۋعا رۇحسات بەرەيىك! - دەپ ءوتىنىش جاساعان بولاتىن» دەپ ءجۇر. راس، ول بىرەر جيىندا سويلەدى. بىراق ونىسى ەركىنەن تىس ارەكەت بولعان. پوليگوننان ايرىلارىن بىلگەن ماسكەۋ اۋەلى شامىرقانا شارت قويىپ، سوڭىنان «الدىڭعى-سوڭعى سىناۋلاردىڭ ءبارى ءۇشىن اقىنى مول بەرەمىز» دەپ ايلا-شارعى جاساعان. رەسپۋبليكا باسشىلىعى كرەملدىڭ قاباعىن باققان. سولاردىڭ سالماق سالۋىمەن «وزىنە ءوزى قارسى شىققان» كەشىرىم شىن مانىندە رايىنان قايتقان جوق ەدى. ونىڭ «ۇگىتتى» قۋلىقپەن جۇرگىزگەنىنە ءبىر دالەلدى «ازات» گازەتىنىڭ 1991 جىلعى 16-سانىنان تابا الامىز. تانىمال جورنالشى جۇماش كوكبورى «پوليگوندى كىم جاپتى؟» دەگەن ماقالاسىندا بىلاي دەگەن: «...25-تامىزدا سەمەي قالاسىندا قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسى ۇيىمداستىرعان ۇلكەن ميتينگى بولىپ ءوتتى... بىزگە جەتىپ جاتقان حابارلارعا قاراعاندا، بوزتاەۆ جارىلىس جاناشىرى ەدى. بىراق ميتينگىدە سويلەگەن ءسوزى مۇلدەم كەرىسىنشە اسەر ەتتى... بۇل ارادا دا ك. بوزتاەۆ جارىلىس جاناشىرى ەمەس، كەرىسىنشە، قاسىرەت شەككەن جەرلەستەرىنىڭ جاعىندا ەكەنىن ايقىن بايقاتتى... كەيىن بىلگەنىمىزدەي، اسكەري وندىرىستىك كەشەننىڭ الپاۋىتتارى پوليگونعا قارسى شىققان وبلىس باسشىلارىنا نەبىر قوقان-لوققى، زىميان ارەكەتتەر جاساۋعا دەيىن بارعان ەكەن». بۇل پىكىر «ازات» قوزعالىسىنىڭ (كەيىن «ازات» پارتياسىنىڭ) سول كەزدەگى باسشىلارى، تانىمال ساياساتكەرلەر م. ەسەناليەۆ پەن ب. دارىمبەتوۆتىڭ سوزدەرى مەن ماقالالارىندا دا بار.
كوزىرىن تۇگەل اشىپ تاستاۋ ادەتىندە جوق ك. بوزتاەۆ «اقىرعى ەكى سىناق» جايىندا جوعارىدان بولعان سۇمدىق قىسىمعا توتەپ بەرۋى تىم قيىنداپ بارا جاتقان كۇندەرى سىرتتاي كەلىسكەن سىڭاي تانىتقان دا، ءوزىنىڭ ەڭ سەنىمدى سەرىكتەرى ارقىلى قارسىلىقتى ۇدەتكەن. سول ايلاسى، جۇماش كوكبورى تاپ باسىپ ايتقانداي، سويلەگەن سوزدەرىنىڭ تۇيىنىنەن انىق اڭعارىلدى، ال اڭعارا الماعاندار، اسىرەسە كەشىرىمنىڭ باتىلدىعىن، تاباندىلىعىن و باستا-اق مويىنداعىسى كەلمەگەن «كۇرەسكەرلەر» ونى عايباتتاپ سويلەۋگە دەرەۋ كىرىستى، ءتىپتى «ساتىلدى» دەپ جازۋعا دەيىن باردى. ال كەشىرىمدەر بولسا، باستاپقى باعىتتارىن وزگەرتپەدى، ماقساتتارىنا جەتتى - پوليگوندى جاپتىردى.
«دوس جىلاتىپ ايتادى، دۇشپان كۇلدىرىپ ايتادى» دەگەن قازەكەم. ەگەر مەن قالامداسىم ولجاسقا دۇشپان بولسام، ونىڭ ەشبىر قاتەلىگىن اۋزىما الماي، كەيبىر اعا-ىنىلەرىنشە وعان تابىنىپ، بەتالدى ماقتاپ، مىسالى، ءسابيت دوسانوۆشا: «حح-عاسىردىڭ ماحامبەتى، ءححى-عاسىردىڭ ماعجانى» دەپ جۇرەر ەدىم ءسابيتتىڭ «ايقىن» گازەتىنىڭ 11. 02. 2011 ج. سانىندا شىققان «اردىڭ جۇگى ناردىڭ جۇگىنەن دە اۋىر» اتتى وسى سايتتا دا بولدى. اۆتور قاسىم امانجولوۆ شىعارماشىلىعىن جاقسى تالداپ، جوعارى دا ورىندى باعا بەرە وتىرىپ، مارقۇم اعامىزعا ماحامبەتتىڭ دە، ماعجاننىڭ دا «ءرولىن» قيماپتى.
جاعىمپازدىققا ءتان جالاڭ ماقتاۋ قازاقى نامىسىما كەرەعار بولعاندىقتان، مەن ولجاستى دا، ودان زورلاردى دا شاشباۋلاعان ەمەسپىن، ال اتاقتى اقىننىڭ اعاتتىقتارىن وزىنە اتاپ-اتاپ جازىپ ءجۇردىم. لاجى بارلار وعان 16. 07. 2009-جىلى جازعان حاتىمدى وزىنەن الىپ وقىسىن. سوندا نەنىڭ شىندىق، نەنىڭ مازاق (تۇرسىنشا) ەكەنىن تۇسىنە الار.
وكىنىشكە قاراي، داڭق پەن داقپىرتقا ەرتە باۋىر باسقان ولجاستىڭ شىندىقتى مويىنداعىسى جوق. مەنىڭ سىنىمدى شانشۋ كورىپ، كەرى سەرپىپ تاستاۋعا تىرىسادى. ول ءوزىنىڭ جەكەمەنشىگىندەي بولعان «سۆوبودا سلوۆا» گازەتىندەگى كەزەكتى سۇحباتتارىنىڭ بىرىندە ماعان قاراتا بىلاي دەپتى:
«ەتوت نازويليۆىي اۆتور ۋجە نەسكولكو لەت حوديت پو رەداكتسيام س ەتوي ۆەرسيەي... موجەت بىت ديسسەرتاتسيۋ زاششيتيت».
«ۆەرسياسى» - «پوليگونعا قارسى رەسمي كۇرەستى 1989-جىلعى 20-اقپاندا كەشىرىم بوزتاەۆ باستادى» دەگەنىم. دەر كەزىندە ماسكەۋدەن بەرى ناقتى قۇجاتپەن بەكىتىلگەن، جالپى جۇرتقا جاقسى ءمالىم بولعان بۇل اقيقاتتى اياقاستى ەتۋ ءبىر جەرىمەن ديىرمەن تارتاتىن «كۇشتىلەردىڭ» ەشقايسىسىنىڭ قولىنان كەلمەيتىنىن ايگىلى اقىن ءالى دە ەسكەرمەي ءجۇر. قانداي شىندىقتىڭ بولسىن ۋاقىتشا بۇركەپ تاستالاتىنى بولادى، بىراق كونە تاريح ويتكەندەردىڭ دەرتەسىن قايىرماي قويماعان.
مەنىڭشە، اقيقات ءۇشىن «نازويليۆىي» (مازاسىز) بولۋ - كىمنىڭ بولسىن ءوزىن ءوزى ناسيحاتتاۋى مەن ءوزىن وزگەگە ناسيحاتتاتۋىنان الدەقايدا ابىرويلى ارەكەت.
ماقالالارىمدى رەداكتسيالارعا تىقپالاپ، كۇشتەپ شىعارتىپ جۇرگەن جوقپىن. سۇلەيمەنوۆتىڭ اۋزىنان «دانىشپاندىق» پىكىر شىققان كەزدە گازەت باسشىلارى سوعان شىن اشىنىپ، نامىستانىپ، جاۋاپ جازىپ بەرۋدى مەنەن عانا ەمەس، باسقا اۆتورلارىنان دا وتىنەدى. ياعني، اقىننىڭ كوپە-كورىنەۋ اعات ويلارىن جالعىز مەن ەمەس، ورىسى، قازاعى بار باسقالار دا سىناپ ءجۇر.
ءيا، اقىننىڭ دولبارى دۇرىس، مەن «ديسسەرتاتسيا قورعاماقپىن»، تاقىرىبى - «ارۋاقتان ارى-بەرى اتتاعىشتاردىڭ اۋرەشىلىگى».
ولجاستىڭ جاقسى اقىندىعىندا داۋىم جوق. بىراق ول قازاق پوەزياسىنا جاڭا لەپ، جاڭا ءتۇر اكەلگەن ەمەس. اكەلە دە المايدى. ال ونىڭ جىر قۋاتى «ادامعا تابىن، جەر، ەندى!» دەگەن ساياسي ءمانى كۇشتى ولەڭىمەن تانىلدى. جەر - انا دەسەك، نەندەي جاعدايدا بولسىن اناعا بالاڭا باس ءىي، تابىن دەۋ قانداي تاپقىرلىق؟ كوسموستى يگەرۋ جارىسىندا اقش-تى ارتقا تاستاعاندىقتىڭ نىشانى بولعان يۋ. گاگارين ەرلىگىن اسپانداتۋدا كسرو باسشىلارىنا ولجاستىڭ ول ولەڭى كوپ كومەك بولدى. دۇرىس. كەزىندە ءبارىمىز دە نامىسقا شابا شەكسىز قۋاندىق.
اقىندى اسقاقتاتقان ەكىنشى ءجايت «از ي يا» كىتابى بولدى. ونى دا قۋاتتاپ، ولجاسقا ءبىر اۋىز سىن ايتقاننىڭ بارىمەن اۋىزشا دا، جازباشا دا جاۋلاستىق. بۇگىن دە سولايمىز. دەسەم دە، ايگىلى تۇرىكتانۋشى لەۆ گۋميلەۆتىڭ ول كىتاپ تۋرالى نە دەگەنىنە نازار اۋدارايىق: گۋميلەۆ. ل.ن سپور س پوەتوم
پو پوۆودۋ ستاتي ا.كۋزمينا "توچكا ۆ كرۋگە، يز كوتوروي ۆىراستاەت رەپەي" [جۋرنال "مولودايا گۆارديا" 1975. No12.]
ولجاس سۋلەيمەنوۆ ناپيسال كنيگۋ "A3 ي يا" (الما-اتا، 1975), چتوبى "ۆمەستە س رازدراجەنيەم چۋۆستۆ چيتاتەليا ۆىزۆات ي رازدراجەنيە مىسلي". چيتايا وتكليك ا. كۋزمينا نا ەتۋ كنيگۋ، ۆيديش، چتو و. سۋلەيمەنوۆۋ ۋدالوس ۆىپولنيت تولكو پەرۆۋيۋ چاست زاداچي. كوليچەستۆو فاكتيچەسكيح لياپسۋسوۆ ۆ كنيگە سۋلەيمەنوۆا پرەۆىشاەت چيسلو سترانيتس (304), ي، ۆيديمو، منوگيە يز نيح سدەلانى ناروچنو، چتوبى ۋپرەكنۋت بۋدۋششەگو رەتسەنزەنتا ۆ توم، چتو ون داجە تاكيح وبششەدوستۋپنىح ۆەششەي نە زناەت. كۋزمين پوپالسيا نا ەتۋ ۋدوچكۋ پەرۆىم.
ۆمەستو توگو چتوبى وتمەتيت دەسياتوك-درۋگوي فاكتيچەسكيح لياپوۆ ي تەم سامىم پوكازات، چتو پەرەد چيتاتەلەم پوەتيچەسكايا ميستيفيكاتسيا، كۋزمين پۋسكاەتسيا ۆ دليننوە راسسۋجدەنيە و پرەيمۋششەستۆە ديالەكتيچەسكوگو ماتەرياليزما ناد پوزيتيۆيزموم، چتو سامو پو سەبە ۆەرنو، نو ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە ني دليا كوگو نە نوۆو ي، گلاۆنوە، نە يمەەت نيكاكوگو وتنوشەنيا ك ەموتسيونالنىم فانتاسماگوريام سۋلەيمەنوۆا. وگيۋست كونت نيكوگدا نە پرەدلاگال سموترەت نا يستوريۋ "گلازامي پوەتا" (وترىۆوك يز ستاتي.).
وسى مىسالدار دا جەتەر. البەتتە، تۇسىنگىسى كەلگەن، شىندىققا قارسى شابۋدى ابەستىك دەپ بىلەتىن اعايىندارعا.
مەن ولجاسپەن قۇشاعى ايقاسقان دوس تا، كەزدىگى كەزەۋلى قاس تا ەمەسپىن. ولەڭ-داستاندارىن كەمسىتۋدى ويلاۋشى باسەكەلەس اقىن دا ەمەستىگىم انىق. مەن دارىندى اقىنىمىزدىڭ ازاماتتىعىنداعى «اتتەڭدەرگە»: ءوز حالقىن ارا-تۇرا كەمسىتەتىنىنە، ك. بوزتاەۆتىڭ اتىن وشىرگىسى كەلەتىنىنە، «نەۆادا -سەميپالاتينسك» قوعامى قورىنىڭ كومەگىنە ءزارۋ بولعان مىڭداعان سەمەيلىكتەردى شەتكە قاعىپ، قايداعىبىر قۇلقىنقۇلدارىن جارىلقاعانىنا، بيلىكتىڭ ءبىر «بۇلبۇلى» بولىپ العانىنا ناليمىن، ول ءۇشىن نامىستانامىن! مۇنى وزىنە جولداعان حاتىمدا اتاپ ايتتىم. امال نە، ول بەرى بۇرىلار ەمەس.
«اباي-اقپارات»
