(جالعاسى. باسى مىنا سىلتەمەدە)

گۋنن يمپەرياسى. شامامەن IV عاسىردا ورناعان گۋنن يمپەرياسىن بيلەگەندەر دە اسىلۇيا ۇرپاقتارى. اتتيلا (اتتىلى) كوسەمنىڭ اكەسى – مۋندزۋك (مىڭجىك), ال ارعى اتاسى ءبالاميردىڭ ء(بالامىر) اتاقتى مودە (مۇدە) ءشىڭۇي-ءشانيۋدىڭ ون بەسىنشى ۇرپاعى ەكەنىن عالىمدار دالەلدەگەن. جالپى گۋنن يمپەرياسى مەن جۋجان قاعاناتى اۋەلدە ءبىر يمپەريا بولعان ءتارىزدى. ياعني، ول – ماڭعىستاۋدا كۇش جيناعان ۇيسۇندىك ديناستيا مەن اسىلۇيا توبى ورناتقان الىپ يمپەريا (ماڭعىستاۋداعى التىنقازعان دەگەن جەردەن تابىلعان «گۋنن بيلەۋشىلەرىنە تيەسىلى» دەلىنگەن اسىل زاتتار سوزىمىزگە كۋا).

جۋجاندار باسىپ العان زاكاۆكازەدە ساۆير مەملەكەتى پايدا بولعانى جانە ونىڭ پاتشالارى مەن گۋنن بيلەۋشىلەرى ءبىر ادامدار ەكەنى جۋجان مەن گۋنن اۋەلدە ءبىر يمپەريا بولعانىن بايقاتادى.

جۋجان قاعاناتى. جۋجان بيلەۋشىلەرى – ب.د.د. ءى عاسىردا ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلىگىنەن ايرىلعان توپتىڭ ۇرپاقتارى. ءۇيسۇن ەلى ءجۇندى حالقىنان بولعانىمەن، ولاردى بيلەگەن حوڭىر (حۇڭ) حالقى ادامدارى (وزدەرىن «حوڭىرمىن» دەگەندىكتەن، قىتاي جازباسىنا «حۋنمو» بولىپ ەنگەن).

قىتاي دەرەكتەرى ءۇيسۇن بيلەۋشىلەرى ايەلدى تەك حۇڭ حالقىنان الاتىنىن، حۇڭ قىزىنان تۋعان ادام عانا تاق مۇراگەرى بولاتىنىن كورسەتەدى. وسى دەرەك ءۇيسۇن مەملەكەتىن بيلەگەن ديناستيا مەن اسىلۇيا تايپاسى قۇدالىقتى ءداستۇر ەتكەنىن دالەلدەيدى. ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حۇڭدار (حۋنمو) ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان سياقتى، ال حۇڭ يمپەرياسىندا ءسۇربورى تايپاسى سوت جۇيەسىن باسقارعانى ءمالىم. ءۇيسۇن كنيازدىگى حالقى قىتاي دەرەكتەرىندە يۋەچجي دەپ تە كورسەتىلەتىنىن ايتتىق. حۇڭ يمپەرياسىن ورناتقان مۇدە (مودە) ءشىڭۇي سول يۋەچجي-ءۇيسۇن ەلىندە ەر جەتتى، ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن حۇڭدار ونىڭ ناعاشى جۇرتى بولۋى مۇمكىن. دەمەك ءۇيسۇن كنيازدىگىن بيلەگەن سۇربورىلىك ديناستيا مەن حۋن يمپەرياسىن بيلەگەن اسىلۇيالىق ديناستيا قۇدالىق بايلانىستا بولعان، بۇل ءۇيسۇن بيلىگى «قىتاي جيەندەرىنە» تيگەنشە جالعاسقان. ءۇيسۇن مەملەكەتى ب.د.د. ءىىى عاسىردا شىڭجاندا كىشىگىرىم كنيازدىك بولىپ تۇرعاندا، حالقى وشاق (يۋەچجي) تايپاسى بولاتىن (قىتاي «وشاق» اتاۋىن «يۋەچجاكى» دەۋدىڭ ورنىنا، قىسقاشا «يۋەچجي» دەگەن). قىتاي يمپەرياسى كومەگىنە سۇيەنگەن ءۇيسۇن كنيازدىگى (وشاق-يۋەچجي ەلى) ب.د.د ءىى عاسىردا ورتا ازيانى باسىپ الىپ ءۇيسۇن يمپەرياسىن ورناتتى (رەسەي ونى تاريحقا كۋشان پاتشالىعى دەپ ەنگىزدى), سونىڭ ناتيجەسىندە قىتايلارعا ورتا ازياعا جول اشىلىپ، ۇلى جىبەك جولى باستالدى.

سول ءۇيسۇن يمپەرياسىن بيلەگەن ديناستيا ب.د.د. 1 عاسىردا «قىتايشىل» جانە «حۋنشىل» بولىپ ەكىگە ءبولىنىپ، ءوزارا بيلىككە تالاسقانى بەلگىلى، اقىرى «قىتايشىل» توپ جەڭىپ، جەڭىلگەنى كاسپي تەڭىزى جاققا كەتكەن (تاريحشىلار «يۋەچجيلەر مەن ۋيسۋندەر قاقتىعىسى» دەيتىن وقيعالار). ولاردىڭ وزدەرى حۇڭداردىڭ ءسۇربورى تايپاسىنان بولعانىمەن، نەگىزگى كۇشى وشاق (يۋەچجي) تايپاسىنىڭ تازجۇرەك رۋى بولعان. سول سەبەپتى كاسپي تەڭىزى ماڭىنداعى جەرگىلىكتى تايپالار ولاردى «ءجۇر-جان» دەپ اتاعان (كاسپي تەڭىزى سول زاماننان ءىح عاسىرعا دەيىن جۋرجان دەپ اتالدى، ال تازجۇرەك رۋى قازىر سول ايماقتا وتىرعان تاز تايپاسى بولىپ قالىپتاستى).

ءجۇرجان ەلى ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيا ايماعىن باسىپ الىپ ءوز بيلىگىن ورناتتى. ياعني، «اتالارىنا تيەسىلى بولعان بيلىكتى قايتارىپ الدى» (ل.گۋميلەۆ «ۇيسۇندەر جەرىن ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا حۋندار باسىپ العانىن قىتاي دەرەكتەرى دالەلدەيتىنىن» جازعان). وسىلايشا ءىV عاسىردىڭ باسىندا قازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيادا ءجۇرجان مەملەكەتى (قىتايشا «جۋجان») پايدا بولدى. ءۇيسۇن يمپەرياسى بيلەۋشىلەرى قازىرگى شىڭجان ايماعىندا عانا ءوز بيلىكتەرىن ساقتاپ قالدى جانە سولتۇستىك قىتاي بيلىگىن دە قولدارىنا الدى. ولاردىڭ باستى اسكەري كۇشى تابىن تايپاسى بولعان (قىتايشا «تابگاچي» نەمەسە «توبا»).

ءجۇرجاندار (جۋجان)  ىV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا (367 جىلى) سول شىعىس ايماقتى دا جاۋلاي باستادى. وسى تۇستا «توبا مەن جۋجاندار سوعىسى» دەگەن اتاۋعا يە تاريحي وقيعالار ورىن الدى. جۋجانداردىڭ ارعى تەگى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستيادان ەكەنىن ايتتىق. جۋجاندار وزدەرى مەن توبگاچ-توبا ديناستياسى ءبىر حالىق ەكەنىن مويىندايتىنى قىتاي دەرەكتەرىندە كەلتىرىلگەن. ياعني، جۋجان مەن توبگاچ-توبا بيلەۋشىلەرى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستياعا جاتاتىندىقتان، ءوزارا تۋىستىعىن مويىنداعان. قازىرگى تابىن تايپاسىنىڭ قوڭىر رۋى سول ۇيسۇندىك «قوڭىر» (حۋنمو) ديناستياسىنان قالىپتاسقان. وسى سەبەپتەن «توبگاچ-توبا» دەگەندەر تابىن تايپاسى، ال باسقارۋشىلارى ۇيسۇندىك بيلەۋشى ديناستيا دەگەنىمىز ورىندى.

رەسەيلىكتەر توبگاچتار مەن جۋجاندار سيانبي حالقىنان، ياعني ماڭعول تىلدىلەر دەپ بۇرمالادى. قىتايلىق «ليانشۋ» دەرەگى مەن «نانشي» دەرەگى جۋجاندار حۋندارعا تۋىس تايپا دەيدى، ال «ۆەيشۋ» دەرەگى «جۋجاندار سۋنشۋ تايپاسى» دەپ كورسەتەدى. قىتاي جازبالارى حۋنداردى «سيۋننۋ» دەپ تە اتاعان، «سيۋننۋ» مەن «سۋنشۋ» ۇقساس دىبىستالاتىنى كورىنىپ تۇر. ياعني، ءۇشىنشى دەرەك الدىڭعى ەكەۋىن راستايدى. رەسەي عالىمدارى وسى «سۋنشۋ» اتاۋىن «سيانبي» دەپ ءتۇسىندىرۋ ارقىلى «جۋجاندار – سيانبيلىك تايپا» دەدى. سوسىن جۋجانداردىڭ توبا-تابگاچتارعا تۋىستىعى جايلى دەرەكتى پايدالانىپ، «توبا-تابگاچتار دا سيانبيلەر» دەپ تۇجىرىمدادى. الايدا ءۇش دەرەكتىڭ ەكەۋى «جۋجاندار – حۋندارعا تۋىس تايپا» دەيدى، دەمەك، ءۇشىنشى دەرەكتى دە سولاي تۇسىنۋگە بولادى. سوندا جۋجاندار دا، توبعاچ-توبالار دا – تۇركىتىلدىلەر. جۋجان بيلەۋشىلەرىنىڭ ارعى تەگى حۇڭداردىڭ ءسۇربورى (سيۋيبۋ) تايپاسىنان بولسا، انالارى اسىلۇياڭ (سيليۋان) تايپاسىنان. وسى سەبەپتەن ولار «ءسۇربور-اس» دەپ اتالعان دەپ بىلەمىز.

جۋجان-گۋنن زامانىندا حۇڭزاق حالقىنىڭ ابار تايپاسى كاۆكازعا ورنىقتى (قازىرگى اۆار ۇلتى سولاردان قالىپتاستى). ماڭعىستاۋلىق ماڭعى تايپاسىنىڭ ءبىر توبى زاكاۆكازەگە سول زاماندا باردى، ولاردىڭ ەكىنشى ۇلكەن بولىگى قازىرگى ماڭعوليا ايماعىن مەكەندەدى. شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى سول جۋجاندار زامانىندا ماڭعىستاۋدان بارعان ماڭعى تايپاسى بولاتىن (شىڭعىسحان زامانىندا ماڭعىل تايپاسىندا تايدجۋت رۋى بولدى، ال ول ادايجۇرت اتاۋىنىڭ قىتايشا جازباعا تۇسكەن نۇسقاسى بولاتىن). جۋجان-گۋنندەردىڭ كاۆكازداعى اسكەرى ابار مەن ماڭعى تايپالارى، قازىرگى ماڭعوليا ايماعىنداعى اسكەرى ماڭعى مەن جەرگىلىكتى تەلە (دەلە) تايپاسى بولعانىن تاريحي جازبالار راستايدى.

سيانبي-قيداندار وزدەرىن باعىندىرىپ بيلەگەن ءجۇرجان-جۋجانداردى «مانجۋر» دەگەندىكتەن، ولاردىڭ ايماعى كەيىن مانجۋريا دەپ اتالىپ كەتتى («مان» – ماڭعى، ال «جۋر» – ءجۇرجان). قيداندار – ەجەلگى سيانبيلەردىڭ ءوزى، ال سيانبيلەر ەجەلگى قىتايلىق سيا ەلىنىڭ سولتۇستىككە كەتىپ ونداعى حۋ تايپاسىمەن ارالاسۋىمەن قالىپتاسقان (حۋ تايپاسى جاپون مەن كورەيلەردىڭ ارعى تەگى). ياعني سيانبيلەر قىتاي مەن حۋ حالقى ارالاسۋىمەن پايدا بولعان، وسى سەبەپتەن حۇڭ تىلىندە ولار «حۋدان» دەپ تە اتالدى (ماعىناسى – حۋ حالقىنان). وسى «حۋدان» اتاۋى تاريحقا قىتاي جازبالارى ىقپالىمەن «حيدان» بولىپ ەنگەن. ال جۋجان-مانجۋرلار بولسا قيدان-سيانبيلەردى، وزدەرىنە بوتەن بولعاندىقتان، «حالىق» دەپ اتاعان ءتارىزدى. سوندىقتان سيانبي-قيداندار كەيىن «حالحا» دەپ اتالىپ كەتكەن (قازىرگى ماڭعولدار سول حالحالار ەكەنى، ماڭعول مەن جاپون، كورەي تىلدەرى ءوزارا تۋىس ەكەنىدە اقيقات).

قول استىنداعى قيدان-حالحالار ىقپالىمەن مانجۋرلار «جۋجاندىق» تۇركىلىك ءتىلىن جوعالتتى. الايدا، ولاردا قازاقى بەلگىلەر ءالى دە بار دەسەدى. كەيىنگى ءىح-ءحى عاسىرلاردا قيدان مەملەكەتىن بيلەگەن سول مانجۋر-جۋجاندىق ديناستيا. ولاردى قىتاي دەرەگى «سياو» دەپ كورسەتەدى، دۇرىسى – «اسۇيا» (اسىلۇيا اتاۋىنىڭ قىسقارعان نۇسقاسى). ال ءحVى عاسىردا قىتايدى باسىپ الىپ، مانجۋر-تسين يمپەرياسىن ورناتقان رۋ «جۋرجەن» دەپ اتالعان. ولاردىڭ اسكەرى قيدان-حالحالار بولدى، قازىر ماڭعول ساناتىنداعى سول حالحالار ماڭعولياعا ءحVى عاسىردا عانا كەلىپ ورنىقتى. وعان دەيىن بۇل ايماقتى تەك قازاق تايپالارى يەلەندى. وسى دەرەكتەر جۋجانداردىڭ دۇرىس اتاۋى «ءجۇرجان» ەكەنىن، شىڭعىسحان زامانىنداعى «ماڭعىل» تايپاسى كاسپيدەن بارعان «ماڭعى» تايپاسى ەكەنىن دالەلدەيدى (تايدجۋت رۋى – ادايجۇرت، ياعني اداي رۋى). شىڭعىسحان زامانىنداعى ماڭعىل تايپاسى مەن قازىرگى حالحا-ماڭعولداردىڭ ەش تۋىستىق بايلانىسى جوق. دەسە دە، ولاردى بيلەگەن توپتار ءوزارا تۋىس جانە جۋرجاندىق اسىلۇيانىڭ ۇرپاقتارى بولىپ تابىلادى. قىتاي دەرەگى قيدانداردىڭ سولتۇستىگىندە تاتاب (تاتار) تايپاسى وتىرعانىن ايتادى. ولاردىڭ سولتۇستىك شىعىسقا بارعاندارى ساحا (ياكۋت-جاحۇت) حالقىن قالىپتاستىردى، قالعانى – شىڭعىسحان زامانىنداعى تاتار تايپاسى.

قىتاي شەكاراسىنداعى وڭتۇستىك حۇڭدارى (وردوس حۋنندارى) قىتاي جازبالارى «يۋيۆەن»، «حەسسي»، «ليان» دەگەن اتاۋلارمەن كەزدەسەتىن كىشىگىرىم مەملەكەتتەر ورناتقان. بىراق ول مەملەكەتتەردى جۋجاندار زامانىندا قىتاي يمپەرياسى جويىپ جىبەردى. قىتاي جازبالارى حۇڭداردى «سيۋننۋ» دەپ تە كورسەتەدى، ماعىناسى «جابايى» دەگەنگە سايادى. وسى «سيۋننۋ» اتاۋى كەيىن قىتايشا «ناي» دەپ تە وقىلعانىن فرانسۋز عالىمى مارسەل گرانە اتاپ وتەدى. قىتايشا «ناي» ءسوزىنىڭ ماعىناسى «ءسۇت»، تەك ءسۇتتى سۋسىن ەتەتىن سيۋننۋ-حۇڭداردى قىتايلاردىڭ «ناي» دەپ اتاپ كەتۋى زاڭدىلىق. وسى دەرەك قىتايلار IV عاسىردان كەيىن وڭتۇستىك حۇڭدارىن «ناي» دەپ اتاي باستاعانىن بايقاتادى. سول ناي-حۇڭداردىڭ كەي توپتارى قىتاي قىسىمىنان باتىسقا كەتكەن. ولاردى اسىلۇيا توبى باستاپ ءجۇردى، ويتكەنى حۇڭدار تەك اسىلۇيا ديناستياسىن «بيلەۋشى» دەپ تانىعان.

قىتاي دەرەكتەرىندە جۋجاندار اسكەر رەتىندە قولدانعان تەلە-تەلەگۋت تايپاسى بۇلىك شىعارىپ ءوز مەملەكەتىن قۇرعانى تۋرالى مالىمەت بار. شىندىعىندا، سول بۇلىكتى باستاعان وڭتۇستىكتەن بارىپ تەلە-تەلەۋتتەردى ءوز بيلىگىنە كوندىرگەن ناي-حۇڭدار ءتارىزدى. سەبەبى، «حۋن دەرجاۆاسى» دەلىنەتىن يۋەۆان مەملەكەتى سول كەزدە سول ايماقتا پايدا بولدى. ونىڭ الدىندا قىتاي شەكاراسىندا بولعان حۇڭ مەملەكەتى دە يۋيۆەن دەپ اتالدى. ەكەۋى ءوزارا ۇقساس اتاۋ جانە ەكەۋىن دە ورناتقان حۇڭدار ەكەنىن قىتاي دەرەگى دالەلدەيدى. سول يۋەۆان مەملەكەتىنىڭ ايماعىنا قازىرگى الماتى مەن شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ جەرى كىرەتىنىن قىتاي دەرەكتەرىنەن اڭعارۋ قيىن ەمەس (قازىر نايمان تايپاسى مەكەندەيتىن ايماقتار). دەمەك، قىتاي شەكاراسىنداعى يۋيۆەن مەملەكەتى جويىلعاندا ناي-حۇڭدار سولتۇستىك-باتىسقا كەتكەن، ولار سول جەردەگى تەلەۋت تايپاسىمەن وداقتاسىپ، يۋەۆان دەرجاۆاسىن ورناتقان (نايمان قۇرامىنداعى تولەگەتاي سول تەلەۋتتەر ەكەنى تۇسىنىكتى). ارتىنان اتالعان مەملەكەتتىڭ سولتۇستىك ايماعى جۋجاندارعا باعىندى، ال وڭتۇستىك ايماعىن ەفتاليتتەر باسىپ الدى. دەگەنمەن، ناي-حۇڭدار سول ايماققا ورنىعىپ، ولاردى اسىلۇيالىق توپ باسقارىپ، بيلەدى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا ابدەن بولادى. ولاردىڭ سولتۇستىكتەگى وزەن بويىن مەكەندەگەندەرى ناي وزەنىنىڭ اتاۋىن قالىپتاستىردى. ولارعا كەيىن ماڭعى تايپاسىنىڭ كەي رۋلارى ەنگەندىكتەن بولار، ناي اتاۋى «نايماڭ»، ياعني «نايمان» بولىپ وزگەردى (نايماندارداعى كوكجارلى، ماتاي، بازارحان، قاراشا، قارجاۋ، تىنەي، بالىقشى رۋلارى مەن ماڭعىلىق ادايلاردىڭ جارى، ماتاي، بازار، قاراش، قارجاۋ، تىنەي، بالىقشى رۋلارى تۋىس دەۋگە نەگىز بار). كەيىن، ءحىىى عاسىردا ولار قازىرگى ماڭعوليادا جەكە نايمان حاندىعىن ورناتتى (نايماندار قۇرامىنداعى اسان رۋى مەن اقنايمان رۋى سول اسىلۇيا ديناستياسىنان قالىپتاسقان بولۋى مۇمكىن). دەمەك نايمان تايپاسى حۇڭ حالقىنىڭ ءى عاسىردا قىتاي شەكاراسىندا قالعان بولىگىنىڭ ءVى عاسىردا قازىرگى ماڭعوليا مەن قازاقستان اۋماعىنا كوشىپ كەلۋىمەن قالىپتاستى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز.

جۋجان پاتشالىعىن بيلەگەن ديناستيا كەيىنىرەك «شيۆەي» دەپ اتالدى. اۋەلگى اتاۋلارى «ءسۇربوراس» ەكەنىن ايتتىق. ءسۇربورى (سيۋيبۋ) – اتاقتى «كوكبورى» تايپاسى (قازاقتا «كوك اسپان» مەن «سۇر اسپان» ماعىنالاس، ياعني «كوك» پەن «سۇر» ءسوزى قاتار قولدانىلادى). جۋجان اتاۋىن تاريحقا ەنگىزگەن «ر» دىبىسى جوق قىتاي جازبالارى، دۇرىسىندا ونىڭ اتاۋى – ءجۇرجان، بيلەۋشى ديناستيا – «ءسۇربوراس». «ءسۇربور» اتاۋى پارسى-گرەك جازبالارىندا «ساۆير» دەپ كەزدەسەدى. سوندىقتان جۋجاندار زاكاۆكازەدە ورناتقان مەملەكەت تاريحقا ساۆير بولىپ ەندى. ول زاماندا كاسپي تەڭىزى «جۋرجان» دەپ اتالسا، كاۆكازداعى ساۆير مەملەكەتىنىڭ حالقى كەيىن «جۋرجان» دەگەن حريستيان ءدىندى ۇلتقا اينالعانىن اراب تاريحشىسى ءال-ماسۋدي جازباسى ايعاقتايدى.

ۇيسۇندەر – ەجەلگى تاۋلىق ءجۇندى حالقىنان، جۇندىلەردىڭ تاڭباسى تاۋدىڭ تازقارا قۇسى بولعان. ءۇيسۇن يمپەرياسى ورنىنا جۋجان يمپەرياسىن ورناتقاندار دا ۇيسۇندىك ديناستيانىڭ ءبىر تارماعى ەكەنىن ايتتىق. سول سەبەپتەن ءسىيبوراس ديناستياسىنىڭ تاڭباسى تازقارا بولىپ ساقتالدى. كەيىنگى تۇركى اشيندەرمەن بولعان بيلىككە تالاس ءسۇربوراس اتاۋىن «ءشيبوراش» ەتتى. ونى قىتاي جازبالارى «شيۆەي» دەپ كورسەتەدى. «شىڭعىسحان اۋلەتى – ەجەلگى شيۆەي ۇرپاقتارى» دەلىنەدى، كەيىنگى مانجۋرلىق جۇرجەن بيلەۋشىلەرى دە وزدەرىن ەجەلگى شيۆەي ۇرپاقتارى رەتىندە تانيدى. شىڭعىسحان اۋلەتى جاعىمسىز «ءشيبوراش» اتاۋىن ح عاسىردان كەيىن «بورىجىگىڭ» (قىتايشا «بودجيگين») دەپ وزگەرتۋگە قول جەتكىزدى. ال ولاردىڭ مۇسىلماندىققا وتكەن ورتا ازيالىق تۋىستارى قارا تايپالارمەن قۇدالاسىپ، قاراپايىم قازاق تايپاسىنا اينالدى. ولار جاعىمسىز «ءشيبوراش» اتاۋىن «شاپىراش» دەپ وزگەرتكەن. ياعني شاپىراشتى تايپاسىنىڭ ارعى تەگى شىڭعىسحاننىڭ بورىجىگىڭ رۋىمەن تۋىس، ەكەۋىنىڭ ارعى تەگى جۋجان يمپەرياسىن بيلەگەن ءشيبوراش-ءسۇربوراس ديناستياسىنا بارىپ تىرەلەدى.

ەفتاليتى پاتشالىعى. IV عاسىر سوڭىندا جۋجان قاعاناتى يەلىگىندە قازىرگى قازاق دالاسى مەن ماڭعوليا ايماعى قالدى. وڭتۇستىك قازاقستان، ورتا ازيا، شىڭجان، اۋعانستان ايماقتارىن بۇگىنگى تۇركىمەنستان جەرىنەن كەلگەن ەفتاليت اسكەرى باسىپ الدى. ال باتىس ايماقتا دەربەس گۋنن يمپەرياسى پايدا بولدى (زاكاۆكازەدەگى جۋجان-ءجۇرجاندار كەيىن دەربەس ساۆير يمپەرياسىن ورناتتى). ەفتاليت ەلىن كەيدە "اق گۋنندەر" دەپ تە اتايدى. قازىرگى تۇركىمەنستاندا ءى عاسىردا «حۋن» تايپاسى بولعانىن قىتاي دەرەگى ناقتىلايدى. لەۆ گۋميلەۆ: «ولار حۋن بولۋى مۇمكىن ەمەس، مۇمكىن حيونيدتەر بولار» دەپ بۇرمالاپ جىبەردى. الايدا، حۋنداردى جاقسى بىلەتىن قىتاي قاتەلەسە قويماس، ياعني حۋن يمپەرياسى جويىلعاندا حۇڭداردىڭ ءبىر توبى سول ايماققا بارىپ ورنىققان.

ەفتاليتتەر ساقتاردىڭ يازىگي تايپاسى مەكەندەگەن ايماقتان شىقتى، ال يازىگي – گرەك ءتىلى بۇرمالاعان ۇزىكۇي تايپاسى. كەيىن ۇزىك اتاۋى قىسقارىپ «ءۇز» بولعان، ال بيلەۋشى تايپا «اق-ءۇز» دەپ اتالعان. اراب ءارىپتى جازبالارداعى «اق-ءۇز» اتاۋىن «وق-ءۇز» دەپ تاريحقا بۇرمالاپ ەنگىزگەن – رەسەي يمپەرياسى. ولاردى ءبىز ءۇز (وعىز) ەلى دەيمىز، تۇركىمەندەر – سولاردىڭ ۇرپاقتارى. ءۇز ەلى (ەفتاليت) كەلىپ باسىپ العان ايماق – ەجەلگى ءۇيسۇن جەرى، ولارعا وتىرىقشى ۇيسۇندەر عانا باعىندى. ال قىتاي تاريحشىلارى ۇيسۇندەر بي-كوسەمدەرىن «بەك» دەپ اتايتىنىن جازعان. ۇيسۇندەر سول ادەتىمەن وزدەرىن بيلەپ باستاعان ءۇز تايپاسى ادامدارىن «ءۇز-بەك» دەپ اتاپ كەتكەنىن، كەيىن وسى اتاۋ ورتا ازيانىڭ بارشا وتىرىقشىلارىنا ورتاق اتاۋ بولعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ۇزبەك ۇلتى قۇرامىندا سانالاتىن 92 رۋدىڭ قاتارىندا ءۇز رۋىدا كورسەتىلگەن، ال ءۇيسۇن (ۋيشۋن) تايپاسى ۇزبەك ۇلتىنىڭ نەگىزى (فۋندامەنتى) ەكەنىن عالىمدار مويىندايدى. ءۇز ءتىلى (وعىز) مەن ءۇيسۇن ءتىلى ارالاسىپ، ۇزبەك ءتىلى پايدا بولدى. ۇزبەك ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى وسىلايشا V عاسىردان باستالدى.

تۇركىمەندەردى تانىتاتىن ءبىر ەرەكشەلىك – الاباي ءيتى، تۇركىمەن ۇلتى قالىپتاسپاي تۇرىپ ونداي يت بولعان. وسىنداي «ەپتى الىپ ءيتى» بار ءۇز (وعىز) ەلىن كورشىلەرى «ەپتىالپيت ەلى» دەپ اتاعان، وسى اتاۋدى وزگەتىلدى جازبالار «ەفتاليت» ەتىپ تاريحقا ەنگىزگەن دەپ تۇجىرىمدايمىز. ال ولاردىڭ بيلەۋشىلەرى – «اق گۋنندەر»، ياعني حۋندىق بيلەۋشى ديناستيا, دالىرەك ايتساق، اسىلۇيا ديناستياسى.

زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى. رەسەي ساۆير مەملەكەتى سولتۇستىك كاۆكازدا بولدى دەپ بۇرمالادى. الايدا، ونىڭ ورنى زاكاۆكازەدە بولعانىن تاريحي دەرەكتەردى سالىستىرا قاراساق، انىق اڭعارامىز. ساۆير مەن گۋنن بيلەۋشىلەرى ءبىر ادام ەكەنى دە انىق بايقالادى. ال گۋنندار زاكاۆكازەنى IV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جاۋلاپ العانى بەلگىلى. زاكاۆكازەدەگى ساۆير مەملەكەتى ءوز زامانىندا يران مەن ۆيزانتيانى تىتىرەتكەن ايبىندى يمپەريا بولدى، ونىڭ اسكەري كۇشىن ابار، ءسۇربور (ساۆير), ماڭعى (اداي رۋىدا بار) تايپالارى قۇراعان (ابار تايپاسى ءوزىن حۋنزاح حالقىنان دەپ تانىدى، ال ءسۇربورى مەن ماڭعى تايپالارى شەتتەگى ماڭعىستاۋ جارتى ارالىنان شىققاندىقتان وزدەرىن حۋنزاح حالقىنان دەپ ساناماعان).

بۇلاق (بولاح) پاتشا ولگەن سوڭ ورنىنا جەسىرى بورىقىز (بواريكس) وتىردى. سول كەزدەن باستاپ ساۆير بيلەۋشىلەرى ۆيزانتيالىق حريستياندىققا وتە باستادى. ونىڭ ورنىن باسقان جىلىكتى (زيليگدا) پاتشا دا، ودان سوڭ بيلەگەن مۇراگەر (مۋاگەر) پاتشا دا ۆيزانتيامەن تىعىز وداقتاس بولعانى جانە حريستيان ءدىنىن قابىلداعانى راس. ساۆير يمپەرياسىن اسىلۇيا ديناستياسىنا جاتاتىن ءسىيبوراس ديناستياسى بيلەدى، حالقى جۋرجان دەپ اتالدى. ۆيزانتيالىق شىركەۋ تىلىمەن حريستياندىق قابىلداعان سول جۋرجاندار ح عاسىردا كىشى كاۆكاز تاۋىندا وتىرعان حريستيان ءدىندى جۋرزان دەگەن ۇلتقا اينالعانىن اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي جازادى. جۋرزان اتاۋى كەيىن گۋرزان، سوسىن گرۋزين بولىپ ورنىقتى. وسىلايشا زاكاۆكازەدە ساۆير يمپەرياسىن ورناتقان جۋرجاندار ۆيزانتيالىق حريستياندىقتى قابىلداۋ ارقىلى گرۋزين ۇلتىن قالىپتاستىردى.

گرۋزين ءتىلىنىڭ 18 ديالەكتىگە ءبولىنۋى ولاردىڭ قۇرامىنا كوپتەگەن كاۆكازدىق ەتنوستار ەنگەنىن ايعاقتايدى. الايدا، ۇلتتىڭ نەگىزىن سالعان تۇركىلىك ءجۇرجان-جۋجاندار بولعان. ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى جۋرجان-گرۋزيندەر ءتىلىن مۇلدە وزگەرتتى دەۋگە بولادى. دەسە دە، گرۋزيندەردىڭ نەگىزگى سوزدەرى قازاقىلىعىن ساقتاعان. «مەن، سەن، سەنىڭ، قالا، وشاق، ادام، نازىك، بار، تاپال، قارىپ، ساقتاۋشى، كوشە، شيشا، شالبار، ساعات، پەردە، ەلتىرى، زەرە، سىپىرعى، سۋرەت، شابىس، داربازا، ەستىمەۋ، سۇراۋ-ءبىلىس، كەشە، ساپارجۇگى، قاعاز، شانىشقىلى، بولدى، تالقان، قولى، شوشۋ، اقشام، بابام، ساتىلى، ايران، باق، سامارادان، ۇشقىر، شوشقا ەتى، ءشالى (ورامال)" دەگەن قازاق سوزدەرى گرۋزينشە دە وتە ۇقساس ايتىلادى. گرۋزين تىلىندەگى كوپتەگەن قازاقى سوزدەر مەن گرۋزيندەردىڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق اسپابىنىڭ قازاقى دومبرانىڭ تاپ ءوزى ەكەنى ءسوزىمىزدىڭ ايقىن دالەلى. گرۋزيانى يمپەريا ەتكەن اتاقتى داۆيد سترويتەل پاتشا اسىلۇيا ديناستياسىنىڭ وكىلى. ونىڭ دۇرىس تەگى – «داۆيد ءاستارتولى» ء(استارتولى – «اس ۇرپاعى» دەگەن ماعىنادا، ول تاريحقا «سترويتەل» بولىپ بۇرمالانىپ ەنگەن).  

قوسىمشا:   

ا) اتيللا ساقتاردىڭ سيراق تايپاسىن باعىندىرعان سوڭ، ولارعا كوسەم ەتىپ اسىلۇيا ادامدارىن تاعايىندادى. وسى سەبەپتى سيراق تايپاسى «سيراق-اس» دەپ اتالىپ كەتكەن دەۋ ورىندى. سول سيراقاس تايپاسى ۇرپاعى قازىرگى شەركەش تايپاسى بولۋى مۇمكىن (سيراقاس-شەركاس-شەركەش دەگەن وزگەرىستەرمەن قالىپتاسقان ءتارىزدى).

ب) «نايمان – سەگىز تايپالى قيداندار» دەگەن ورىس عالىمدارىنىڭ بولجامى قاتە، ويتكەنى قيداندار ۇرپاعى كازىرگى حالحا-ماڭعولدار. نايماندار – قىتايلار IV عاسىردان كەيىن «ناي» دەپ اتاپ كەتكەن وڭتۇستىك حۇڭدارى, ولاردىڭ كوبى قىتايعا ءسىڭىپ كەتتى. قىتاي قىسىمىنان باتىسقا اۋعان ناي-حۇڭدار ءوز مەملەكەتىن ورناتقان. كەيىن ماڭعى تايپاسىمەن وداقتاس بولىپ، «ناي» اتاۋى «نايماڭ» بولىپ وزگەردى. ال ولاردىڭ وداقتاس اسكەرى بولعان تەلە-تەلەۋت حالقى نايمانداردىڭ ءۇش تارماعىنىڭ ءبىرى «تولەگەتاي» بولىپ ساقتالدى (تەلە-تەلەۋت حالقى ءى عاسىرداعى ديلين حالقىنىڭ ناق ءوزى بولىپ تابىلادى).

ۆ) تابگاچي-توبا تايپاسىنىڭ سولتۇستىك قىتايدى بيلەگەندەرى قىتايعا ءسىڭىپ كەتتى. ولاردىڭ ءۇيسۇن يمپەرياسىنىڭ ورتا ازيالىق بولىگىندە قالعان توبى قازاقتىڭ تابىن تايپاسى بولىپ ساقتالدى. حوڭىرمىن-حۋنمو ديناستياسىنىڭ ءبىر تارماعى تابىن قۇرامىنا قوڭىر رۋى بولىپ ءسىڭدى. تابگاچي-توبالاردىڭ «تۋفا» دەپ كورسەتىلەتىن رۋى كەيىن تۋۆا ۇلتىن قالىپتاستىردى. سىبىرگە بارعان تابىندار باشقىر ۇلتى قۇرامىندا قالدى، ولاردى «ءۇيسۇن» دەپ تە اتايدى. ياعني، وسى فاكت تابىن ەجەلگى ءجۇندى-ءۇيسۇن حالقىنان ەكەنىن ايعاقتايدى.

گ) شىڭجاندا اۋەلگى كىشىگىرىم ءۇيسۇن كنيازدىگىن ورناتقان وشاق-يۋەچجي تايپاسى كەيىن قازاقتىڭ وشاقتى تايپاسى بولىپ ساقتالدى. ال حوڭىرمىن-حۋنمو ديناستياسى – وشاقتى تايپاسىنىڭ ءتورت رۋىنىڭ ءبىرى قوڭىر رۋى.

د) ورىس-گرۋزين سوزدىگى: يا – مە، تى – شەن، تۆوي – شەني، يز – دان، گورود – كالاك، سەميا – ودجاح، چەلوۆەك – اداميان، نيزكي – دابالي، نەجنىي – نازي، بەدنىي – گاريبي، ەست – ۆار، ۆودكا – اراك، ۋحوديت – كەتيلي، كامەرا حرانەنيە – ساكاني، ۋليتسا – كۋچا، ستەكلو – شۋشا، بريۋكي – شارۆال، كوجا – پەتري، پلاتا – كيريس، رۋچكا – كالام، ساحار – شاكار، (قۋىرداق) – كحاۋرما، رىنوك – بازار، چاسى – ساات، شتورى – پاردە، تمين – دزيرا، بريتۆا – ساپارسي، كارتينا – سۋراتيا، زال – دارباز، رابوتا – مۋشابس، پلوحو سلىشنو – يسميس، رازگوۆور – ساۋبريس، ۆچەرا – گۋشين، باگاجنيك – سابارگۋلي، بۋماگا – كاگالدي، ۆيلكا – چانگالي، كونەتس – بولو، رەپا – تالگاني، رۋكا – حەلي، ستراح – شيشي، ۋجين – ۆاحشامي، موي دەد – بابۋاچەم، ەتاج – سارتۋلزە، سمەتانا – اراجان، ساد – باگي، يا يز موسكۆى – مە ۆار موسكوۆيدان، يز سامارى – ساماريدان، سكورىي – چكاري، ۆەتچينا – شاشحي، پلاتوك - شاللي. (ورىس-گرۋزين ءتىلاشارى / ۆاحتانگاشۆيلي ە.ا)

بەكجان ءادەنۇلى

جالعاسى بار

Abai.kz