امانتاي كاكەن. كسرو كەزىندەگى قاقتىعىستار
كوممۋنيستىك يمپەريانىڭ وتارشىلدىق ءىس-ارەكەتىن جويۋ، مويىنداماۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان ۇلكەندى-كىشىلى كوتەرىلىستەر، نارازىلىق اكتسيالارى، ءتىپتى قانتوگىسكە ۇلاسقان قاقتىعىستار كەڭەستەر وداعىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا تالاي رەت بولعان.
ال، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولسا، بۇرىن ءبارىمىزدىڭ ورتاق وتانىمىز بولعان كەڭ بايتاق كەڭەس ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كوممۋنيستىك جۇيەگە قارسى تۇتانىپ، مازداپ جانعان وت-جالىننىڭ ۇشقىنى، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇزاق جىلعى كۇرەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى. بۇل - تاريحي شىندىق. مۇنى مويىنداماۋ، ونىمەن ەسەپتەسپەۋ، جوققا شىعارۋعا ارەكەت جاساۋ ادىلەتتىلىككە جاتپايدى. تومەندەگى دەرەكتەر سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك.
كوممۋنيستىك يمپەريانىڭ وتارشىلدىق ءىس-ارەكەتىن جويۋ، مويىنداماۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان ۇلكەندى-كىشىلى كوتەرىلىستەر، نارازىلىق اكتسيالارى، ءتىپتى قانتوگىسكە ۇلاسقان قاقتىعىستار كەڭەستەر وداعىنىڭ كوپتەگەن ايماقتارىندا تالاي رەت بولعان.
ال، 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى بولسا، بۇرىن ءبارىمىزدىڭ ورتاق وتانىمىز بولعان كەڭ بايتاق كەڭەس ەلىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە كوممۋنيستىك جۇيەگە قارسى تۇتانىپ، مازداپ جانعان وت-جالىننىڭ ۇشقىنى، قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ۇزاق جىلعى كۇرەسىنىڭ زاڭدى جالعاسى. بۇل - تاريحي شىندىق. مۇنى مويىنداماۋ، ونىمەن ەسەپتەسپەۋ، جوققا شىعارۋعا ارەكەت جاساۋ ادىلەتتىلىككە جاتپايدى. تومەندەگى دەرەكتەر سونىڭ ايعاعى بولسا كەرەك.
تبيليسيدەگى تولقىن. جەكە ادامعا تابىنۋ جونىندەگى حرۋششەۆتىڭ بايانداماسىنان كەيىن قولما-قول گرۋزيادا ۇلى ستالين «حالىق جاۋى» دەپ جاريالاندى دەگەن لاقاپ تارادى. بۇعان كىنالى ەسەبىندە اتالعاندار - حرۋششەۆ، بۋلگانين جانە ميكويان. سونىمەن بىرگە ءستاليننىڭ قازاسى ۇلتتىق داستۇرگە قاراما-قايشى بولۋى سەبەپتى كوپ جوقتالا قويماعانى گرۋزيندەردىڭ ەسىندە مىقتاپ ساقتالعان. كوسەم دۇيسەنبى كۇنى جەرلەندى، بۇل دا گرۋزيندىك ادەت-عۇرىپقا ۇيلەسپەيتىن جاعداي. 1955 جىلدىڭ ناۋىرىز ايىندا رەسپۋبليكادا ءستاليندى جوقتاۋعا ارنالعان ستيحيالىق تۇردە جينالعان بىرەن-ساران توبىرلار باس قوسقان. بيلىك بۇعان ول كەزدە پالەندەي نازار اۋدارا قويمادى. ال ءبىر جىل وتكەن سوڭ ءبىرىنشى حاتشى ۆاسيلي مجاۆانادزە باستاعان پارتيا باسشىلىعى بولىپ بۇكىل گرۋزيا اشۋ شاقىردى، زىعىردانى قاينادى.
1956 جىلدىڭ 4-ناۋرىزىنان باستاپ، ياعني حرۋششەۆ بايانداماسىنان كەيىن ءبىر جۇما وتپەي جاتىپ-اق گرۋزين جەرىندە تولقۋ باستالدى. ازداپ قىزىپ العان ءبىر ءستالينشى سۇيىكتى كوسەم ەسكەرتكىشىنىڭ تۇعىرىنا شىعىپ الىپ ءبىر شولمەك شاراپتى اسفالتقا ۇرىپ سىندىرادى دا «ءستاليننىڭ جاۋلارى وسى بوتەلكە سياقتى قۇرىپ كەتسىن!» دەپ ايقاي سالادى. ەكى كۇن وتكەن سوڭ گرۋزين ورتالىق كوميتەتى كوكپ وك-ءنىڭ جەكە ادامعا تابىنۋ تۋرالى قۇپيا حاتىن وقيدى. ءستاليندى ەسكە الۋ كەزىندە مۇنداي قۇجاتپەن تانىستىرۋ اسقان قورلىق دەپ ەسەپتەپ، حالىق كوشەگە شىعادى. ەڭ الدىمەن ستۋدەنتتەر كوتەرىلەدى، ال 7 ناۋرىزدا كەشقۇرىم تبيليسيدەگى قارسىلىق اكتسياسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ سانى 70 مىڭعا جەتەدى.
9 ناۋرىزدا نارازىلىق ناعىز كوتەرىلىسكە ۇلاستى. كوپتەگەن مەكەمەلەر جۇمىسىن توقتاتتى - ءبارى ميتينگىگە كەتتى. حرۋششەۆتى ورنىنان ءتۇسىرىپ، وكىمەتتى اۋىستىرۋ تالاپ ەتىلدى. ستۋدەنتتەر پوشتا مەن تەلەگرافتى باسىپ الۋعا كىرىستى. سول كۇنى كەشكە ماسكەۋدەن كەلگەن كوكپ وك-ءنىڭ حاتشىلارى ا. اريستوۆ پەن م. سۋسلوۆ زاكاۆكاز اسكەري وكرۋگىنىڭ قولباسشىسى گەنەرال ي.فەديۋنينسكيگە كوتەرىلىسشىلەرگە قارسى وق اتۋدى بۇيىردى. ءتۇن ورتاسىندا تبيليسيدەگى بايلانىس ءۇيىنىڭ جانىندا العاشقى قان توگىلدى. قالا ورتاسىنداعى رۋستاۆەلي داڭعىلىندا اشۋ كەرنەگەن قالىڭ توبىر ترولەيبۋستار مەن اۆتوبۋستاردان بارريكادا جاساي باس-تايدى. سولداتتاردى گەسپاتوۆشىلار، جاۋىزدار دەپ، ولارعا تاس، شولمەك لاقتىرىپ، تەمىر شىبىقتارمەن ۇرا باستايدى. كىسى ءولىمى مولايدى. ارپالىس كەزىندە «ورىستاردى ۇرىڭدار!»، «قانعا -قان!» دەپ ۇرانداتقانىمەن باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان اسكەرگە پالەندەي مىقتى قارسىلىق كورسەتە المايدى. مۇنداي تولقۋلار گرۋزيانىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە (گوري، باتۋمي، سۋحۋمي ت. ت.) جايىلىپ، جۇزدەگەن كوتەرىلىسشىلەر قازا تاپتى. سوسىن جاپپاي قۋدالاۋ، تۇتقىنداۋ باستالدى.
وسى جانتۇرشىگەرلىك وقيعادان كەيىن گرۋزيندەر وداقتان ءبولىنىپ، تاۋەلسىز مەملەكەت ورناتۋ قاجەتتىگىن شىنداپ ويلانا باستايدى. ولاردىڭ ىشىندە بولعان 17 جاسار زۆياد گامساحۋرديا كەيىن كسرو قۇلاعان سوڭ گرۋزيانىڭ العاشقى پرەزيدەنتى بولعان ەدى.
مەسحەتتىك تۇرىكتەر - بوسقىندار. 1956 جىلى مەسحەتتىك تۇرىكتەرگە ولاردىڭ وتانى - گرۋزيادان باسقا جەردىڭ بارىنە كوشىپ-قونۋعا رۇقسات ەتىلدى. 1968 جىلعى جارلىقتا مۇنىڭ سەبەبى جەر اۋدارىلعان وڭىرگە «ءسىڭىسىپ كەتۋىنە» بايلانىستى دەپ ءتۇسىندىرىلدى.
1961 جىلدان باستاپ مەسحەتتىكتەر قوزعالىسىن حالىقتى وتانىنا قايتارۋمەن اينالىساتىن ۋاقىتشا ۇيىمداستىرۋ كوميتەتى باسقاردى. كوميتەت زاڭ مەن كەڭەس وكىمەتىنە ءوزىنىڭ قۇرمەتپەن قارايتىندىعىن تالاي مالىمدەسە دە ونىڭ ءۇش جەتەكشىسى بىرنەشە جىلعا سوتتالىپ، قاماۋعا الىندى.
1968 جىلى مەسحەتتىك تۇرىكتەر ەلىنە ورالۋدى تالاپ ەتىپ، تبيليسيدە 7 مىڭ ادام قاتىسقان ميتينگى وتكىزدى. گرۋزيا كومپارتياسىنىڭ باسشىسى ۆ. مجاۆانادزە جىلىنا ءجۇز تۇرىك سەمياسىن قابىلدايمىز دەدى. بىراق ۋادە ورىندالمادى.
«قايتا قۇرۋ» كەزەڭىندە ولاردىڭ جاعدايى ءتىپتى قيىندادى. سول جىلدارى وزبەكستاندا جەرگىلىكتى بيلىك مەسحەتتىك تۇرىكتەردىڭ باسىنا اڭگىر-تاياق ورناتىپ، اقىرى ولار بوسقىنعا اينالىپ، قاڭعىرىپ كەتتى.
قىرىم تاتارلارىنىڭ قوزعالىسى. 1956 جىلدان باستاپ قىرىمدىق تاتارلار ەلىنە قايتۋعا رۇقسات سۇراپ بيلىككە ۇجىمدىق حاتتار تۇسىرە باستادى. بۇعان بەس مىڭداي ادام قول قويدى. 1966 جىلى جازىلعان ءبىر قۇجاتتى بارلىق تاتار حالقى - 130 مىڭ ادام قولداعان. الايدا، شاعىمعا جاۋاپ بەرىلمەدى.
كەيىن نارازىلىق باسقا تۇرگە اۋىستى - كوپ ادام قاتىسقان ميتينگىلەر مەن شەرۋلەر وتكىزىلدى. ماسەلەن، وزبەكستاندا قىرىم اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلعانىنا 45 جىل تولۋىنا وراي بولىپ وتكەن تولقۋلار (1966) قاتىگەزدىكپەن باسىپ-جانشىلدى. سولاي بولا تۇرسا دا، 1967 جىلى جارلىق شىعىپ، بيلىك قىرىم تاتارلارىنا بۇرىن ورىنسىز جابىلعان «وتانىن ساتتى» دەگەن جالانى الىپ تاستادى، الايدا جاڭا جەرلەردە «ءسىڭىسىپ كەتۋىنە» بايلانىستى اتاقونىسقا ورالۋعا تيىم سالىندى. بىراق ولار رۇقساتتى توسپاي-اق قىرىمعا كەلىپ، بوس جەرلەرگە شاتىر قالاشىعىن جاساپ، تۇراقتانا باستايدى. بيلىك ونداي باسپانانى بۋلدوزەرمەن سىرىپ تاستايدى. ءتىپتى تاتارلار ساتىپ العان ۇيلەرىن دە قيراتتى. 1978 جىلى وسىنداي ءبىر سويقاننان كەيىن مۇسا مامۇت دەگەن قىرىم تاتارى نارازىلىق ەسەبىندە ءوزىن-ءوزى ورتەپ جىبەرگەن. «بۋلدوزەر مايدانى» 1990 جىلدارعا دەيىن سوزىلدى.
قىزىل الاڭداعى شەرۋ. 1968 جىلدىڭ 25 تامىزىندا كۇندىزگى ساعات 12-دە ماسكەۋدىڭ ءدال تورىندە قارسىلىق اكتسياسى ءوتتى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ چەحوسلوۆاكياعا اسكەر ەنگىزۋىنە نارازىلىق بىلدىرگەن جەتى ادام قولدارىنا «ءسىز بەن ءبىزدىڭ بوستاندىعىمىز ءۇشىن!»، «تارت قولىڭدى چسكر-دان!»، «باسقىنشىلار جويىلسىن!»، «ازات جانە تاۋەلسىز چەحوسلوۆاكيا ءۇشىن!» دەگەن ۇراندار ۇستاپ، قىزىل الاڭعا شىقتى. قاراپايىم كيىنگەن كۇشتىك قۇرىلىم قىزمەتكەرلەرى نارازىلىق بىلدىرۋشىلەردى تومپەشتەپ ۇرا باستايدى، قولما-قول ءبارىن تۇتقىندايدى. ەكى ايدان سوڭ بەسەۋىنە سوت بولادى. ۆ.درەمليۋگا ءۇش جىلعا، ۆ.دەلونا ەكى جىلعا، قالعاندارى (ل.بوگوراز، پ.ليتۆينوۆ، ك.بابيتسكي) ءارتۇرلى مەرزىمگە - ءۇش جىلدان بەس جىلعا دەيىنگى ارالىق مەرزىمگە سوتتالادى. ۆ.فاينبەرگ قىزىل الاڭداعى سوققىدان الدىڭعى ءتورت ءتىسى سىنعاندىقتان ونى سوتقا اكەلمەي، ن.گوربانوۆسكايامەن بىرگە جىندىحاناعا قامايدى.
ليتۆاداعى ۇلتتىق كۇرەس. بالتىق جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكالاردا، اسىرەسە ليتۆادا، مۇنداي جاعداي بۇقارالىق سيپات الدى. كەڭەس بيلىگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسكەن پارتيزانداردىڭ - «ورمان اعايىندارىنىڭ» - سوڭعى وتريادىن 1956 جىلى عانا جويىپ تىندى. ال 70-جىلداردىڭ باسىندا ۇلتتىق قوزعالىستىڭ جاڭا تولقىنى باستالعاندا قارۋلى كۇرەس كەزەڭى جۇرتتىڭ ءالى ەسىندە بولاتىن.
1972 جىلدىڭ مامىر ايىندا كاۋناس قالاسىنىڭ ءدال ورتاسىنداعى ساياباقتا روماس كالانتا دەگەن جاس جىگىت ءوزىن ءوزى ورتەيدى. ول مۇنداي قادامعا «كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ ليتۆانى باسىپ الۋىنا قارسىلىق» كورسەتۋ ءۇشىن بارعان. ونى جەرلەۋ (18 مامىر) ۇلكەن مانيفەستاتسياعا ۇلاسىپ، مىڭداعان ادامدار كوشەدە «ليتۆا!»، «ازاتتىق!» دەگەن پلاكاتتار مەن تۋ كوتەرىپ شەرۋگە شىققان.
ميليتسيا قالىڭ توپتى قۋىپ، تاراتۋعا كىرىسەدى. ءتارتىپ ساقشىلارىنا تاس اتىپ، ءبىر ميليتسيونەر جاراقاتتانادى. شەرۋ كەلەسى كۇنى جالعاسادى، بيلىك ءتورت جۇزدەي ادامدى تۇتقىندايدى، ونىڭ 8-ءى سوتتالىپ، تۇرمەگە قامالادى. وسىدان كەيىن جىل سايىن مامىر ايىندا ر.كالانتانىڭ قازا تاپقان جەرىنە گۇل شوقتارىن قويۋ داستۇرگە اينالعان.
ۆيلنيۋستە 1975 جانە 1977 جىلدارى فۋتبول ويىندارىنان كەيىن كوپشىلىك قاتىسقان ميتينگىلەر وتەدى. 1977 جىلعى 7 قازاندا «برەجنەۆتىك» اتا زاڭ قابىلدانعان كۇنى، مىڭعا جۋىق ادام «باسقىنشىلاردىڭ كونستيتۋتسياسى جويىلسىن!» «ليتۆاعا بوستاندىق بەرىلسىن!»، «ورىستار، تايىپ تۇرىڭدار!» دەپ قاتتى داۋىستاپ، كوشە-كوشەلەردى ارالايدى. ءۇش كۇننەن سوڭ شەرۋ تاعى قايتالانادى.
كسرو-عا ۇكىم شىعارعان وفيتسەر. 1975 جىلدىڭ 8 قاراشاسىندا ريگا پورتىندا تۇرعان قىزىلتۋلى بالتىق فلوتىنىڭ سۇڭگۋىر قايىققا قارسى پايدالانىلاتىن «ستوروجەۆوي» دەگەن اسكەري سۋ كەمەسىندە كوتەرىلىس بولعان. مۇنى م. ۆ.فرۋنزە اتىنداعى جوعارى اسكەري-تەڭىز ۋچيليششەسىن، ۆ. ي.لەنين اتىنداعى اسكەري-ساياسي اكادەميانى تامامداعان، تالاي جىل اسكەري قىزمەت اتقارعان تاجىريبەلى تەڭىزشى، اسكەري سۋ كەمەسىنىڭ ساياسي جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارى ءۇشىنشى رانگالى كاپيتان ۆالەري سابلين باسقارعان. ۇجىمدى جيناپ (200 ادام) ونىڭ الدىندا ءسوز سويلەگەن. ول كوممۋنيستىك يدەالدىڭ كەڭەس ەلىندە ۇمىت قالعانىن تىلگە تيەك ەتەدى. وسىعان بايلانىستى قوعام جانە كسرو باسشىلىعى الدىندا ءوز پىكىرىن ورتاعا سالعىسى كەلەدى. حالىق ەسەبىنەن ءوزى جانە ءوزىنىڭ جاقىندارى ءۇشىن «ءومىردىڭ وسكەلەڭ قاجەتتىگىن» وتەپ جۇرگەن پارتيا-مەملەكەت باسشىلارىنىڭ تويىمسىزدىعىن سىنايدى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ بىلىكسىزدىگىن، ۇكىمەتتىڭ ورەسكەل ءساتسىز قادامدارىن، بيلىكتەگى جەمقورلىقتى، شامادان تىس شەنگە باس ۇرۋشىلار (چينوپوچيتانيە) ونىڭ اشۋىن شاقىرعان. ۆالەري سابلين ەلدە كوپپارتيالىلىقتىڭ بولۋىن، ءسوز بوستاندىعى مەن پىكىر الىسۋدىڭ ەركىندىگىن، پارتيا مەن ەل ىشىندەگى سايلاۋ جۇيەسىن وزگەرتۋدى قالاعان. اسكەريلەر اراسىنداعى وفيتسەر ابىرويى دەگەن قاسيەتتى ۇعىمنىڭ قۇنسىزدانىپ بارا جاتقانىنا كۇيىنگەن.
وسىنداي جالىندى ءسوز سويلەگەن ول اسكەري سۋ كەمەسىندەگى ماتروستار مەن ستارشينالاردى از ۋاقىتتا ءوز جاعىنا شىعارىپ الدى. كەيبىر وفيتسەرلەر مەن ميچماندار قولداماعاندىقتان كوتەرىلىسشىلەر ولاردى تۇتقىندايدى. راديو مەن تەلەديدار ارقىلى سويلەۋگە مۇمكىندىك بەرۋدى تالاپ ەتىپ ۆ.سابلين ۇكىمەتكە جەدەلحات جىبەرەدى. تۇندە كەمە تەڭىزگە شىعىپ، لەنينگرادقا بەت الادى.
«ستوروجەۆويدى» قۋعىنداپ، ونىڭ سوڭىنا سوعىس كەمەلەرى مەن اسكەري ۇشاقتار ءتۇستى. باس قولباسشى ل.برەجنەۆ قاجەت بولسا بۇلىكشىلەردىڭ كەمەسىن سۋعا باتىرىپ جىبەرۋگە رۇقسات بەردى. الايدا، مۇنىڭ قاجەتى بولا قويمادى. تەڭىز كەمەسى اۋەلى اتقىلاندى، سوسىن باسىپ الىندى. سابلين وسى ۇرىستا تاپانشا وعىنان جاراقات الادى. الەكساندر شەين دەگەن ماتروسپەن ەكەۋىنىڭ ءىسى سوتقا تاپسىرىلادى. وتانىن ساتتى دەپ تابىلعان ۆ.سابلين اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى، ال ا.شەين - سەگىز جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلادى.
1976 جىلدىڭ 3 تامىزىندا ۇكىم ورىندالادى: 37-جاسار ۆالەري سابلين اتىلعان.
بىردە امەريكاندىق جۋرناليستەر اقش-تىڭ قورعانىس ءمينيسترى، ال ونىڭ الدىندا ورتالىق بارلاۋ باسقارماسىنىڭ (تسرۋ) ديرەكتورى بولعان روبەرت گەيتسكە سۇراق قويىپ، كسرو-نىڭ قۇلدىراۋ كەزەڭى قاشان باستالعانى تۋرالى پىكىرىن سۇرايدى. ول «1975 جىلعى كەڭەستىك اسكەري تەڭىزشىلەردىڭ كوتەرىلىسىنەن كەيىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن.
گرۋزياداعى ۇلتتىق قوزعالىستار اسىرەسە 70-جىلداردىڭ سوڭعى كەزەڭىندە كەڭ قانات جايدى. سول ۋاقىتتا بيلىك ماسكەۋدىڭ نۇسقاۋىمەن جاڭا كونستيتۋتسيانىڭ (برەجنەۆتىك) جوباسىندا بۇرىنعى مەملەكەتتىك ءتىل - گرۋزين ءتىلى دەگەن جازۋ ءتۇسىپ قالادى. بۇل گرۋزين حالقى ءۇشىن كۇتپەگەن وقيعا. ويتكەنى رەسەيگە ەكونوميكالىق جانە ساياسي جاعىنان تولىق كىرىپتار بولسا دا، جۇزدەگەن جىلدار شەت ەلدىك باسقىنشىلار مەن وتارلىق ەزگىگە مويىنۇسىنباي ۇلتتىق ماقتانىشى مەن ەتنيكالىق وزەگىن ساقتاۋدىڭ سيمۆولىنا اينالعان تاۋەلسىزدىكتىڭ بىردەن-ءبىر قارۋى گرۋزين ءتىلى ەدى. قاي زاماندا بولسىن رۋحاني وتارشىلدىق ىقپالمەن گرۋزين ءتىلىنىڭ كۇرەسە بىلگەنى سونشالىق، تومەنگى سىنىپتىڭ مەكتەپ وقۋشىسى XII عاسىردىڭ ۇلى اقىنى شوتا رۋستاۆەليدىڭ شىعارمالارىن تۇپنۇسقاسىنان وقي الاتىن. سوندىقتان دا گرۋزين اعايىندار ۇلتتىق قۇندىلىقتى اياققا تاپتاپ، ونىڭ ورنىنا ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل ەتۋدى وزدەرىنە قورلىق دەپ سانادى. وسىنداي سەبەپتەرگە بايلانىستى 1978 جىلدىڭ 14 ساۋىرىندە تبيليسيدەگى پارتيانىڭ ورتالىق كوميتەتى عيماراتى الدىنداعى الاڭدا ون مىڭ ادام قاتىسقان (كوبى جاس جىگىتتەر مەن قىزدار، ستۋدەنتتەر) ۇلكەن مانيفەستاتسيا وتكىزەدى. بالكونعا شىققان شەۆاردنادزە: «دەتي موي، چتو ۆى دەلاەتە؟» دەسە جاستار شۋلاپ: «مى نە تۆوي دەتي! پوەزجاي ۆ موسكۆۋ، تام ۋ تەبيا ي دەتي، ي روديتەلي!» دەپتى. سوسىن گرۋزيانىڭ جوعارعى كەڭەسى كرەملدىڭ جاسىرىن نۇسقاۋىنا قاراماي-اق ماسەلەنى دۇرىس شەشىپتى. ال دەپۋتاتتار بولسا مۇنى 15 مينۋتتىق دۋ قولشاپالاقتاۋمەن قارسى العان. شەرۋگە قاتىسۋشىلار بۇل جاقسىلىق حاباردى ەستىپ، زور قۋانىشقا بولەنگەن، ماسايراپ، بويلارىن شاتتىق كەرنەپ، تىنىشتىق ساقتاپ، بەيبىت جولمەن ءۇيدى-ۇيلەرىنە تاراعان.
ءسويتىپ، گرۋزيا ورىس ءتىلىنىڭ وزبىرلىعىنا قارسى كۇرەستىڭ الدىڭعى قاتارىندا تۇردى. بۇلاردان كەيىن كوشەگە شىققان كورشىلەرى ارمياندار مەن ءازىربايجاندار دا وزدەرىنىڭ انا ءتىلى كونستيتۋتسيالىق تۇرعىدا رەسپۋبليكانىڭ مەملەكەتتىك تىلدەرى ەتەمىز دەگەن ماقساتىنا جەتتى. كۇرەس ەكى باعىتتا ءجۇردى: 1) يمپەريا ءۇشىن جانە وعان قارسى; 2) ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك ءۇشىن نەمەسە ونى ءبىرجولاتا جوعالتۋ ءۇشىن. مۇنى 70-جىلداردىڭ سوڭىندا كاۆكازدىق رەسپۋبليكالاردا ورىن العان ءتىل ءۇشىن بولعان تاريحي كۇرەسكە قاتىسقان ەكى جاق تا جاقسى تۇسىنگەن ەدى.
ماۋسىم مەن جەلتوقسان
60-جىلداردىڭ اياعى مەن 70-جىلداردىڭ باسىندا اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيە كۇشەيىپ، قوعامدىق ءومىردىڭ بارلىق سالاسى ورتالىق كوميتەتكە تولىق بايلاندى. پارتيا-كەڭەس باسشىلارىنىڭ پرولەتاريات اتىنان جۇرگىزگەن ۇستەمشىلدىگى ەڭبەك ادامىن مەنشىك پەن بيلىكتەن اجىراتىپ، زورلىق پەن زومبىلىق، زاڭسىزدىق ارەكەت جاساۋعا يتەرمەلەيدى.
ماسەلەن، تەمىرتاۋداعى جاعدايدى الايىق. بۇلىك نەدەن باستالدى؟ شىلدە ايىنىڭ سوڭعى كۇنىندە كەشقۇرىم شارشاپ-شالدىعىپ كەلگەن شاتىرلى قالاشىقتا تۇراتىن ءبىراز جۇمىسشىلار تاماق ىشەمىز دەسە ماڭايداعى اسحانالاردىڭ ءبارى جابىلىپ قالعان. دۇڭگىرشىكتەر ىستەمەيدى. تىم قۇرىعاندا سۋ ىشەيىك دەسە «سەندەرگە وسى دا جارايدى» دەگەندەي، شالشىق كولدەن اكەلگەن بوشكەدەگى لاي سۋدان باسقا ەشتەڭە جوق. بۇعان ىزا بولعان جىگىتتەر بوشكەنى سىندىرىپ، اسحانالاردى قيراتۋعا كىرىسەدى. ميليتسيا كەلىپ، ەكەۋىن الىپ كەتەدى. ەرتەڭىندە جۇمىسشىلار جينالىپ، ۇستالعانداردى بوساتىڭدار دەپ ميليتسيا عيماراتىن تالقاندايدى، دۇكەندەر مەن دۇڭگىرشىكتەردى بۇزادى، ويراندايدى. قولعا تۇسكەندەردى ۇرىپ-سوعا باستايدى.
جۇمىسشىلاردىڭ وندىرىستەگى، اسىرەسە الەۋمەتتىك-تۇرمىستىق توزگىسىز جاعدايعا بايلانىستى جاساعان تارتىپسىزدىگىن باسىپ-جانشۋ ناتيجەسىندە قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتى قۇرىلىسشىلارىنان قانشاما ادام وققا ۇشتى دەسەڭىزشى! بەيبىت كۇندەردە اسكەر كۇشى قولدانىلىپ، مىلتىق اتىلدى، ادام ولىمىنە جول بەرىلدى. سولتۇستىك كاۆكازدان ادەيى اكەلىنگەن دزەرجينسكي اتىنداعى ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرى زاۋىت جۇمىسشىلارىن وققا ۇشىردى.
بۇل وقيعا تۋرالى ەلباسى ن. نازارباەۆ بىلاي دەيدى: «ونىڭ قانشا ادامدى قىرعانىن ءالى كۇنگە دەيىن ەشكىم بىلمەيدى. كىسى ءولىمى وتە كوپ بولدى، ونىڭ ىشىندە تالاي ادام سوتتالدى، اتىلدى. نوۆوچەركاسسكىدەگى بولعان وقيعانى جاڭا-جاڭا ايتىپ ءجۇر عوي. سوندىقتان توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ول كەزدەگى ادامدارعا تۇسىرگەن زاردابى وتە كوپ بولدى. ول كەزدەگى كوپ ماسەلەنى ءبىز بىلمەيمىز. تەك قانا قارسى شىقساڭ، كۇشپەن جانشىپ، كۇشپەن قۇرتۋ بولدى» («ەگەمەن قازاقستان»، 5.07.1997).
الماتى. جادىراعان جاز كۇنى. 1962 جىلدىڭ 1 ماۋسىمى. كازگۋ-دە جينالىس. بۇگىننەن باستاپ ەت، ءسۇت، جۇمىرتقا ونىمدەرىنىڭ باعاسىن مەملەكەت 25-30 پايىزداي كوتەرەدى ەكەن. قيىندىق كورە قويمايمىز. ايتالىق، ءبىر ءبالىش نەبارى پالەن تيىن، ءبىر ستاقان ءسۇت تە از عانا قىمباتتايدى. جانە مۇنىڭ ءوزى ۋاقىتشا شارا. تۇك ەمەس. ۇكىمەت شەشىمىن قولدايمىز، قوشتايمىز. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كومسومول كوميتەتى الدىن الا دايىنداپ، «سەن سويلەيسىڭ» دەگەن جاستار مىنبەگە شىعىپ، وسىلاي دەدى. شىنىن ايتسام، كوپ جينالىستىڭ ءبىرى عوي دەپ سول كەزدە بۇعان ءمان بەرە قويمادىم.
كەيىن بىلسەك، ۇكىمەتتىڭ بۇل شەشىمىنە قارسى شىققاندار بولىپتى. ايتالىق، وسىنىڭ الدىندا عانا جاسالعان ونىمگە تولەنەتىن جۇمىس اقىسىنىڭ ۇشتەن ءبىرىن قىسقارتقان نوۆوچەركاسسكىنىڭ ەلەكتروۆوز جاسايتىن ۇلكەن زاۋىتىنىڭ ۇجىمىنا بۇل شارا اۋىر سوققان. زاۋىت جۇمىسشىلارى ديرەكتور ب. كۋروچكيندى قورشاپ الىپ، ەندى قالاي كۇن كورەمىز دەپ سۇرايدى. كاسىپورىن جەتەكشىسى بولسا تۇرپايى تۇردە «ەت پەن كولباساعا اقشاڭ جەتپەسە ليۆەرنىي كولباسا جەيسىڭ» دەيدى. باستىقتىڭ جاۋابى تسەح تسەحقا تەز تارايدى، جۇرت قاتتى اشۋلانادى. «ءيا، مۇنىمەن قويماي تاعى ءبىزدى قورلايدى. وڭباعاندار!» دەپ جۇمىسشىلار شەرۋگە شىعادى.
كوشەدە اياق استىنان وتكەن ميتينگىدە روستوۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى توبىردى تىنىشتاندىرعىسى كەلىپ، پاناسىز جاستىق شاعىن ايتادى، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەنىن ءسوز ەتەدى، بىراق كوپشىلىك ونى تىڭدامايدى.
كەلەسى كۇنى مىڭداعان ادام لەنيننىڭ سۋرەتىن، قىزىل تۋدى ۇستاپ، «ينتەرناتسيونالدى» شىرقاپ، گوركوم عيماراتىنا بارادى. «ەت پەن ماي كەرەك!»، «بىزگە باسپانا كەرەك!»، «حرۋششەۆتى ەتكە جىبەرىڭدەر!» دەگەن پلاكاتتار ۇستايدى. وسى كەزدە قالاعا اسكەر كىرەدى. كەشە ميتينگىدە بەلسەندىلىك كورسەتكەندەر ۇستالىپ، قامالا باستايدى. كوتەرىلىستى باسۋ ماقساتىمەن وك-ءنىڭ پرەزيديۋم مۇشەلەرى اناستاس ميكويان مەن فرول كوزلوۆ قالاعا جاسىرىن تۇردە جەتەدى.
بۇلىكشىلەر كەلەسى كۇنى قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عيماراتىن باسىپ الادى. زاۋىت شىعارعان ءونىم قۇنى قايتا قارالعانشا، ەت پەن ءسۇتتىڭ باعاسى تومەندەتىلگەنشە كوپشىلىكتى جۇمىسقا شىقپاۋعا شاقىرادى. تۇتقىنعا الىنعانداردى بوساتىپ، قالاعا وك پرەزيديۋم مۇشەلەرىنىڭ كەلۋىن تالاپ ەتەدى. سول ۋاقىتتا قالاعا تانكىلەر ەنىپ، بەيبىت شەرۋشىلەرگە وق اتا باستايدى. ناتيجەسىندە 24 ادام ءولىپ، 30 ادام جاراقات الادى. سوتقا تارتىلعان 14 ادامنىڭ 7-ءۋى ءولىم جازاسىنا كەسىلىپ، اتىلادى. بارلىعى 105 ادام ءارتۇرلى جاۋاپقا تارتىلادى.
نوۆوچەركاسسكىدەگى وقيعا جالعىز ەمەس ەدى. ەت پەن ءسۇت باعاسىنىڭ قىمباتتاۋىنا بايلانىستى نارازىلىقتار دونەتسك، كەمەرەۆو، يۆانوۆو قالالارىندا جانە باسقا ەلدى مەكەندەردە بولىپ وتكەن.
1967 جىلعى ماۋسىمنىڭ 13-ءى مەن 15-جۇلدىزى اراسىندا شىمكەنت قالاسىندا بولعان وقشاۋ وقيعا كرەمل باسشىلارىن ءدۇر سىلكىندىردى. سوڭى ۇلكەن قايعى-قاسىرەتكە ۇلاسقان مۇلدەم سيرەك ۇشىراتاتىن قۇبىلىس بولعاندىقتان ول قۇپيا بولىپ ەسەپتەلدى، حابار-وشاردى ەشكىم بىلمەدى. ماسەلەن، بۇل تۋرالى اقپاردى العاش رەت موسكۆادا وقىپ جۇرگەندە، 70-جىلداردىڭ باسىندا، ن. اداموۆ دەگەن زاڭگەر دوتسەنتتىڭ لەكتسياسىنان ەستىدىم. ول بولعان جاعدايدى ەگجەي-تەگجەي تالداپ، سەبەپ-سالدارىن، قالاي ورىستەگەنىن انىقتاپ، ونى توقتاتۋ ءۇشىن قانداي شارالار قولدانىلعانىن جانە بۇدان قانداي قورىتىندى شىعارۋىمىز كەرەك ەكەنىن زەرتتەپ، ساراپتاپ كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعاپتى.
تەرەڭىرەك ۇڭىلسەڭىز، ءبارى قاراپايىم سياقتى: اياق استىنان، ويلاماعان جەردەن ءورىس العان. ۆاسيلي وستروۋحوۆ دەگەن 29 جاسار جىگىتتى تۇنگى ساعات ءبىر شاماسىندا كوشەدە ۋداي ماس بولىپ جاتقان جەرىنەن ميليتسيا جاساعى مەديتسينالىق ايىقتىرعىشقا جەتكىزگەن. تاڭەرتەڭ ساعات 6 كەزىندە كەزەكتى ءبىر تەكسەرىس جۇرگىزگەندە جانسىز، ءولى دەنەسىنىڭ ۇستىنەن شىققان.
ءمايىتتى اشقان وبلىستىق سوت-دارىگەرلىك ساراپشى ۆ. نەستەروۆ اجال گيپەرتونيا سىرقاتىنا قاتتى ماستىق قوسىلىپ، ميعا قان قۇيىلۋى مۇمكىن دەگەن قورىتىندى جاسايدى. مۇنى الماتىدان جەدەل شاقىرتىلىپ، قايتا ەكسپەرتيزا جاساعان پروفەسسور سيدوروۆ تا قوستايدى. بىراق، كەيىن انىقتالعانداي، وستروۋحوۆ ميليتسيا جاساعىنىڭ قولىنا تۇسپەستەن بۇرىن بىرەۋلەرمەن توبەلەسىپ تاياق جەگەن. وسىعان بايلانىستى ومىرگە قاتەر تونەرلىك بولماسا دا، دەنەسىنەن كوگەرىڭكى بەلگىلەر تابىلۋى وقيعاعا ماي قۇيا تۇسەدى.
ءمايىتتىڭ تۋىستارى، اۆتوپارك قىزمەتشىلەرى «سەندەر ونى ۇرىپ ولتىردىڭدەر، ماسكەۋدەن مامان شاقىرىڭدار» دەپ تابانداپ تۇرىپ الادى. ەل-جۇرت قۇلاقتانىپ، ميليتسيانى قارعاپ-سىلەپ، نارازىلىق بىلدىرۋشىلەر سانى كوبەيەدى. اۆتوپارك ۇجىمى «ۇيىمشىلدىق» كورسەتىپ، قالاداعى كولىك قاتىناسىن توقتاتادى. اقىرى توبىر مولايىپ، ىشكى ىستەر ءبولىمىن قورشايدى، عيماراتىن قيراتادى، ورتەيدى. اۆتوتۇراقتاعى كولىك وت-جالىنعا ورانادى. ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىن ۇرىپ-سوعىپ، باس-كوز دەمەي تومپەشتەيدى. تەرگەۋ يزولياتورىنا بارىپ، ونداعىلاردى قىرىپ-جويىپ، قاقتىعىس كەزىندە تۇرمەنىڭ ءبىراز قىزمەتشىلەرى جاراقات الادى.
كوتەرىلىسشىلەردى باسۋ ءۇشىن اسكەر كۇشى پايدالانىلعان. ناتيجەسىندە ءتارتىپتى ساقتاۋ ورگاندارىنىڭ 20 قىزمەتكەرى، 2 جاۋىنگەر، 3 پارتيا-كەڭەس شەنەۋنىگى ءارتۇرلى دارەجەدە جاراقات الادى. ءتارتىپ بۇزۋشىلاردىڭ 50-ءى وقتان جارالانىپ، 7-ءۋى قازا تابادى. 34 ادام قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلادى، 3-ءۋى اتۋ جازاسىنا كەسىلەدى. لاۋازىمدى ۇلكەندى-كىشىلى ءبىراز ادام قىزمەتتەن قۋىلادى.
14-ماۋسىم كۇنى ماسكەۋدەن كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، وك حاتشىسى اندرەي پاۆلوۆيچ كيريلەنكو مەن كسرو ىشكى ىستەر ءمينيسترى گەنەرال نيكولاي انيسيموۆيچ ششەلوكوۆ، الماتىدان قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەت احمەتۇلى قوناەۆ باستاعان توپ شىمكەنتكە ۇشىپ كەلەدى. شۇعىل تۇردە ارناۋلى كوميسسيا قۇرىلىپ، توتەنشە وقيعانىڭ جاي-جاپسارى ساراپتالا باستايدى.
* * *
تاماق ىشە المايسىڭ - اسحانالار جابىق، ءتىپتى تازا اۋىز سۋى دا جوق. جالاقى ازايدى، ەت، ءسۇت قىمباتتادى، قالاي كۇن كورەمىز دەسە، باستىق: «اقشاڭ جەتپەسە، ليۆەرنىي كولباسا جەيسىڭ» دەپ اكىرەڭدەيدى. ۋداي ماس كۇيىندە مەديتسينالىق ساۋىقتىرعىشقا ءتۇسىپ، سوسىن قايتىس بولعان ادامعا رەسمي تۇردە ەكى رەت جاسالعان سوت-دارىگەرلىك ساراپتامانىڭ قورىتىندىسىنا ءمايىتتىڭ تۋىستارى سەنبەيدى، «ميليتسيا ءولتىردى» دەيدى.
تەمىرتاۋ (1959), نوۆوچەركاسسكى (1962), شىمكەنت (1967) قالالارىنداعى سوڭى قىزىل قىرعىنعا ۇلاسقان قارسىلىق اكتسيالارىنا تۇرتكى بولعان ۇشقىن وسى. جالىن شاشقان شوق لاۋلاعان ورتكە ۇلاستى. ويتكەنى بۇل ءبىر كۇندە بولا قويعان تىرلىك ەمەس. اۋەلدە ءمان بەرىلمەگەن، بىرتە-بىرتە ءۇيىلىپ، ۇزاق ۋاقىت جينالعان، قوردالانعان، شوعىرلانعان ىزا-كەك.
ءبىر ءسات ويلاپ كورىڭىزشى. ماسەلەن، شىمكەنت جۇرگىزۋشىلەرى ميليتسياعا نەگە سونشا وشىكتى؟ تاپ جاۋىنىڭ مەكەنىنە شابۋىل جاساعانداي عيماراتتارىن قيراتادى، ورتەيدى. قولىنا تۇسكەن قىزىل جاعالىلاردى دۇشپانىنداي كورىپ تەپكىلەيدى، ۇرادى. نەگە؟ سەبەبى، سول كەزدە ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىندا قىز زورلاۋ، قىلمىسكەرلەرمەن اۋىز جالاسۋ، قىزمەت بابىن تەرىس پايدالانۋ سياقتى فاكتىلەر كەڭ ورىن العان. سوڭعى ەكى جىلدا (1965-1966) 185 قاۋىپتى قىلمىس اشىلماعان. 1966 جىلى وبلىستا قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋ ورگاندارىنداعى 1328 قىزمەتكەردىڭ 222-ءسى ءارتۇرلى ءتارتىپ بۇزعانى ءۇشىن جازالانعان، 7-ءۋى قىلمىستىق جاۋاپقا تارتىلعان. بۇل - رەسمي دەرەكتەر. ال ەسەپكە كىرمەگەن، تىركەلمەگەن دۇنيە قانشا ەكەنىن ءبىر قۇداي بىلەدى! دەمەك، ميليتسيانىڭ كوبى ءتارتىپ ساقتاۋمەن كۇرەسۋدىڭ ورنىنا قىلمىس جاساۋعا جاقىن تۇرعان. مۇنى ەل-جۇرت ەستىمەدى، سەزبەدى دەيسىڭ بە؟ سوڭى وسىنداي قايعى-قاسىرەتكە ۇشىراعان وقيعانىڭ ورىن الۋى دا سوندىقتان بولسا كەرەك.
قالاي بولعان كۇندە دە جوعارىدا اتاپ وتىلگەن توتەنشە وقيعالاردىڭ ورىن الۋىنا الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ شيەلەنىسىپ، تۇرمىستىق حال-احۋالدىڭ ناشارلاۋى سەبەپ بولىپ، نارزىلىق بىلدىرۋشىلەردىڭ العا قويعان ماقساتتارى نەگىزىنەن سول ماسەلەلەردى رەتتەۋگە باعىتتالعانى شىندىق. مۇندا گرۋزيندەر (1956, 1978), مەسحەتتىك تۇرىكتەر (1961, 1968), قىرىم تاتارلارى (1956, 1966, 1978) باستاعان شەرۋ، قىزىل الاڭداعى دەمونستراتسيا (1968), ليتۆاداعى ۇلتتىق كۇرەس (1972, 1975, 1977), تەڭىزشى اسكەرلەردىڭ بۇلىگى (1975) سياقتى پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ باعىت-باعدارىنا تومپاق كەلەتىن ساياسي ماسەلەلەر كوتەرىلگەن جوق. ال قازاقستاندا كەلسەك، ستالين ولگەننەن كەيىنگى جىلدارى كرەملدىڭ ساياسي شەشىمىنە اشىق تۇردە قارسىلىق كورسەتۋ تەك تسەلينوگرادتاعى ماۋسىم (1979) جانە الماتىداعى جەلتوقسان (1986) وقيعالارىمەن بايلانىستى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون.
مۇنداي پىكىردىڭ جاقتاستارى از ەمەس. ايتالىق، 1987 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وتكەن تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ VI پلەنۋمىندا تسەلينوگراد قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ۆ.وسيپەنكو: «الماتىداعى جەلتوقسان وقيعاسى كەيبىر ۇلكەن جولداستار بالالاردىڭ زيانسىز تەنتەكتىگى سياقتى ەتىپ كورسەتكىسى كەلەتىندەي جاعداي ەمەس. العاشقى ءساتسىز قوڭىراۋ تسەلينوگرادتا سوناۋ 1979 جىلى سوعىلعان ەدى. بىراق وعان باعا بەرىلمەدى، قورىتىندى جاسالمادى»، - دەپ قىنجىلادى.
سول جىلى قازان ايىندا وتكەن تسەلينوگراد قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ كەزەكتى پلەنۋمى ەڭبەكشىلەردىڭ ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيەسىن كۇشەيتۋ تۋرالى ماسەلە قارادى. سوندا پارتيا كوميتەتى حاتشىسىنىڭ بايانداماسىندا بىلاي دەلىندى: «1979 جىلى بولعان ۇلتشىلدىق كورىنىستىڭ (!) جانە تاعى دا وتكەندى قايتالاۋعا ارەكەت جاسالۋى نەلىكتەن؟
...وقۋ ورىندارىنا ماقساتتى تۇردە قابىلداۋ كەي جاعدايدا نەگىزگى (بازالىق) بىلىمگە زالال كەلتىردى، قيسىنسىز جەڭىلدىك جاسالدى. ەستەرىڭىزدە بولسا، 1979 جىلعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعان جانە وعان قاتىسقان نەگىزىنەن ستۋدەنتتەر بولدى. ال 1986 جىلى دا سولاردىڭ قاتارىندا كوپشىلىگى پەداگوگيكالىق، اۋىل شارۋاشىلىق، ينجەنەر-قۇرىلىس ينستيتۋتتارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن اۆتوموبيل كولىگى تەحنيكۋمى، مەحانيكالىق-تەحنولوگيالىق تەحنيكۋمنىڭ وقۋشىلارى بولدى». دەمەك، قالالىق پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى ۆ.وسيپەنكو ارناۋلى وقۋ ورىندارىنا قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەر جەڭىلدىكپەن قابىلدانىپ جاتىر، ال مۇنىڭ ءوزى وقۋدىڭ ساپاسىن تومەندەتۋگە اسەر ەتەدى، سونىمەن بىرگە ولار قوعامدىق-ساياسي احۋالدى (1979 ج.، 1986 ج.) ءبۇلدىرىپ ءجۇر دەگەن ويدى بىقسىتىپ، جۇرتتىڭ نازارىن وسى «كەمشىلىكپەن» كۇرەسۋگە اۋدارعىسى كەلدى.
كوكپ ورتالىق كوميتەتى «قازاق رەسپۋبليكالىق پارتيا ۇيىمىنىڭ ەڭبەكشىلەرگە ينتەرناتسيونالدىق جانە پاتريوتتىق تاربيە بەرۋ جونىندەگى جۇمىسى تۋرالى» قاۋلى قابىلداپ (1.07.1987), بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: «رەسپۋبليكا پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ جۇمىسىنداعى ەلەۋلى كەمشىلىكتەر مەن اعاتتىقتار ۇلتشىلدىق كورىنىستەرىنىڭ وسۋىنە اپارىپ سوقتىردى، ولارعا دەر كەزىندە تيىم سالىنبادى، ول بىلاي تۇرسىن، جاسىرىلدى نەمەسە انشەيىن بۇزاقىلىق دەپ سانالدى. ءتىپتى 1979 جىلى تسەلينوگراد قالاسىندا ورىن العان ۇلتشىلدىق بوي كورسەتۋلەرگە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى وتكىر ساياسي باعا بەرمەدى. وتكەن جىلعى دەكابردە الماتى قالاسىندا بولعان تارتىپسىزدىكتەر دە قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى بولدى» («سوتسياليستىك قازاقستان»، 16.07.1987).
وسى قاۋلىنى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا ۇيىمدارىنىڭ الدىندا قانداي مىندەتتەر تۇر؟ مىنە، وسىنداي كۇن ءتارتىبىن 1988 جىلدىڭ 2 ساۋىرىندە وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ IX پلەنۋمى تالقىعا سالدى. وسىعان وراي نەمىس اۆتونومياسى تۋرالى وبكومنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى اندرەي براۋننىڭ ەكىۇشتى پىكىرىن قازاقشالاماي-اق سول قالپىندا كەلتىرگىمىز كەلەدى. تىڭداپ كورىڭىز.
«...نە بىلو دانو پرينتسيپيالنوي، پارتينوي وتسەنكي ...ناتسيوناليستيچەسكيم ۆىستۋپلەنيام ۆ گورودە تسەلينوگرادە ۆ 1979 گودۋ، كوتورىە وكازاليس پرەدۆەستنيكوم بولەە سەرەزنىح سوبىتي 1986 گودا ۆ گ. الما-اتە.
...دەيستۆيتەلنو، پو پوۆودۋ سوبىتي 1979 گودا منوگو گوۆوريات. دو سيح پور زادايۋت ۆوپروس: بۋدەت لي دانا پراۆيلنايا وتسەنكا ەتيم سوبىتيام؟ ۆوت ي سەگودنيا نا زاسەداني پەرۆوي سەكتسي مى وب ەتوم گوۆوريلي.
ۆو-پەرۆىح، كاك ۆى پونيماەتە، ەتو بىل، كونەچنو، رەزۋلتات نەدالنەۆيدنوگو ي ۋگودنيچەسكوگو پودحودا بىۆشەگو رەسپۋبليكانسكوگو رۋكوۆودستۆا. پوتومۋ چتو، سوگلاسيۆشيس ۆ تسەنترالنوم كوميتەتە كپسس نا سوزدانيە اۆتونومنوي وبلاستي، وني زدەس نە پروۆەلي سووتۆەتستۆۋيۋششەي رابوتى دليا توگو، چتوبى پولۋچيت پوددەرجكۋ ناسەلەنيا. حۋجە توگو، كاك ەتو تەپەر يزۆەستنو، زدەس بىلي سپروۆوتسيروۆانى ۆىستۋپلەنيا پروتيۆ پرينياتوگو رەشەنيا. جەرتۆوي پروۆاكتسي ستالا ۆ وسنوۆنوم مولودەج كورەننوي ناتسيونالنوستي».
سوندا ا.براۋننىڭ سوزىنەن ۇققانىمىز: «كەلەشەكتى بولجاي الماي جارامساقتانۋعا بوي ۇرعان بۇرىنعى رەسپۋبليكا باسشىلارىنىڭ» كەسىرىنەن نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلماي قالعان. ولاي بولسا، ءبىرىنشى حاتشى كىمدى سىناپ وتىر؟ ارينە، قوناەۆتى. سول كەزدە قىزمەتتەن كەتكەن زەينەتكەر قوناەۆتى. ال ديمەكەڭ نە دەپ ەدى؟ بۇعان نەمىستەر قارسى بولدى، ونىڭ ىشىندە براۋندى اتاپ، «تولكوۆىي ي زنايۋششي چەلوۆەك» دەدى. كەيىن ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا ا.براۋن اۆتونومياعا قارسى بولعانىن ماسكەۋ وكىلىنە - ف.بوبكوۆقا ايتقانىن مويىندادى ەمەس پە؟ سوندا حاتشىنىڭ مىنا ءسوزىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ براۋننىڭ وسىنداي قاراما-قايشى پىكىرى مەن ءتارتىبىن ۇعۋ قيىن. ەكىنشىدەن، ول اتى-ءجونىن ايتپاسا دا ديمەكەڭە نە سەبەپتى تاس لاقتىرىپ تۇرعانى جانە بەيمالىم. ال وبكوم حاتشىسى بىلە بىلسە قوناەۆ وعان اكەسى جاساماعان جاقسىلىقتى ىستەپ، ۇنەمى بيلىكتىڭ ۇشار باسىندا ۇستادى ەمەس پە؟ براۋن ارانداتۋ اكتسيالارى ۇيىمداستىرىلدى دەيدى. ولاي بولسا، ناقتى دەرەك قايدا، نەگە كەلتىرىلمەيدى؟
پلەنۋمدەگى ءسوزىن بۇدان سوڭ ا.براۋن بىلاي جالعاستىرادى: «ۆو-ۆتورىح، پوسموتريم نا ەتۋ پروبلەمۋ س درۋگوي ستورونى. پوچەمۋ كازاحسكي نارود دولجەن بىل وتدات ەتۋ زەمليۋ، نا كوتوروي ون جيل يسپوكون ۆەكوۆ؟ يح كتو-تو سپروسيل؟ نەت. نۋجنا لي نەمتسام تا تەرريتوريا ي اۆتونوميا ۆ پرەدەلاح كازاحستانا؟ يح كتو-تو سپروسيل؟ نەت. ا سۋت-تو ۆەد ۆ ەتوم كاك راز ي زاكليۋچاەتسيا. پوچەمۋ ۆدرۋگ ۆ ەرەيمەنتاۋ گدە س داۆنيح ۆرەمەن جيلي كازاحي، تەپەر نادو سوزداۆات نەمەتسكۋيۋ رەسپۋبليكۋ؟ تاك ۆەد؟ تاك. ەسلي بى توگدا وبياسنيلي ليۋديام، ەسلي بى مى دالي پراۆيلنىە وتسەنكي، گدە مى ۆينوۆاتى بىلي ي ت. د.، ۆسە بىلو بى پونياتنو. ا ەسلي مى نە دوگوۆاريۆاەم، ۋمالچيۆاەم، نە گوۆوريم: كاك ەتو نادو، توگدا، كونەچنو، ۆزنيكايۋت ۆسياكيە كريۆوتولكي. ۆ ەتوم سمىسلە سوبىتيا 1979 گودا دولجنى ستات دليا ناس سەرەزنىم ۋروكوم.
مى ۋبەجداەمسيا، چتو ەسلي تام، گدە پىتاەمسيا سدەلات كاكۋيۋ-نيبۋد گلۋپوست، وبيازاتەلنو ناتىكاەمسيا نا نەپونيمانيە، ا تو ي پروتيۆودەيستۆيە. پوەتومۋ، ەسلي راسسماتريۆات سوبىتيا 1979 گودا س ەتيح پوزيتسي، تو وني بىلي ەستەستۆەننوي رەاكتسيەي ليۋدەي نا نەوبدۋماننىە دەيستۆيا رۋكوۆوديتەلەي.
نو ەسلي راسسماتريۆات ەتي سوبىتيا س توچكي زرەنيا يح ورگانيزاتسي، ناپراۆلەننوستي لوزۋنگوۆ، تو وني بىلي ناتسيوناليستيچەسكيمي پروياۆلەنيامي ۆ پولنوم سمىسلە. تاك، ناۆەرنوە؟ تاك. ۆوت ي بۋدەم نەودنوزناچنو وتسەنيۆات يح، س ۋچەتوم ۆسەح توچەك زرەنيا».
ءسويتىپ، ماسكەۋ شەشىمىنە سايكەس قالالىق جانە وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلارى ۆ. وسيپەنكو مەن ا. براۋن 1979 جىلعى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ نەمىس اۆتونومياسىنا قارسى باس كوتەرۋىن رەسمي تۇردە ۇلتشىلدىق دەپ باعالايدى جانە ونىڭ كەيىنگى جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ىقپالى بولدى دەگەن ويدى ورتاعا سالادى.
كەزىندە بەلگىلى تاريحشى عالىم اكادەميك ماناش قوزىباەۆ تا وسى ماسەلەنى زەرتتەگەن. ول بىلاي دەپ جازدى: «...جەلتوقساننىڭ 16-سىنان 17-سىنە قاراعان ءتۇنى قازاق كسر مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا، سول كۇنى ءتۇنى قالانىڭ التى وقۋ ورىندارىنىڭ جانە س.م.كيروۆ اتىنداعى زاۆودىنىڭ 8 جاتاقحاناسىندا تەاتر كوركەمونەر ينستيتۋتىنىڭ 12 ستۋدەنتى «ارانداتۋعا باعىتتالعان ىرىتكى سالۋ جۇمىسىن جۇرگىزدى». ولار جاستاردى شەرۋ (مانيفەستاتسيا) جاساۋعا كوندىردى، ارانداتۋعا باعىتتالعان ۇراندار مەن پلاكاتتار دايارلاپ، كوشەگە الىپ شىقتى». ول ءبىر تۇندە بولعان قيمىل-ارەكەت 1979 جىلى ماۋسىمدا اقمولادا (تسەلينوگرادتا) نەمىس اۆتونومياسىنا قارسى وتكەن اكتسيانى كوز الدىڭا اكەلەدى...
جەلتوقساننىڭ 16-سىنان 17-نە قاراعان ءتۇنى تولقۋ اقمولاداعى سياقتى ستۋدەنت، جۇمىسشى جاستاردىڭ جاتاقحانالارىندا باستالدى. اقمولادا تۇندە جازىلعان ترانسپارانتتارمەن الماتىدا سول تۇنگى جازىلعان ترانسپارانتتار ۇندەس، ءتىپتى كەيبىرى سول كۇيىندە قايتالانادى. جەلتوقساننىڭ 17-كۇنى تاڭەرتەڭ الاڭعا تولقىن-تولقىنىمەن جينالۋ ءادىسى دە اقمولا وقيعاسىمەن ۇندەستى. قالاي بولعاندا دا سول ءبىر تۇنگى پروتسەستىڭ باستالۋ، ءوربۋ ديناميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋ جەلتوقسان تاريحىنىڭ ەڭ ءبىر قيىن ءساتى ەكەندىگىن مويىنداۋ كەرەك» (ەگەمەن قازاقستان»، 5.12.1966).
جەلتوقسان ەل تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەس تاريحىنا التىن ارىپپەن جازىلادى، وعان ەشكىم كۇمان كەلتىرە المايدى. كەرىسىنشە، كەيبىر تۇستارى ءالى بۇركەمەلەنىپ كەلەدى، ونىڭ قىرى مەن سىرىن اشىق ايتۋعا قارسى توپتار ءالى بار. ول، ارينە، بولەك اڭگىمە.
ونى ايتاسىز، جەلتوقساندى عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋ، وعان رەسمي باعا بەرۋ، وكىنىشكە قاراي، كەشەۋىلدەپ كەلەدى. بىراق قالاي دەسەك تە، جەلتوقسان تۋرالى كىتاپتار شىقتى، تەلەديدار حابارلارى بار، جۇيەلى تۇردە بولماسا دا باق وعان كوڭىل اۋدارىپ ءجۇر. ۇيىمداستىرۋ جاعىنا كوڭىل تولماسا دا كەزىندە بۇعان 10 جىل، 15 جىل، 20 جىل بولدى دەپ جۇرتتىڭ ەسىنە سالىنىپ جاتتى. بيلىك وعان پالەندەي ىقىلاس كورسەتپەسە دە قوعامدىق ۇيىمدار تاراپىنان وسىنداي شارالار وتكىزۋگە ىقىلاس ءبىلدىرىلىپ ءجۇر.
الايدا، 1979 جىلدىڭ ماۋسىمى جونىندە مۇنى ايتۋعا بولمايدى. كەڭەس باسشىلىعىن ءتورت كۇن بويى دۇرلىكتىرگەن وسىناۋ وقيعانىڭ نەلىكتەن ەسكەرۋسىز قالىپ كەلە جاتقاندىعى تۇسىنىكسىز. شىندىعىنا كەلسەك، ماۋسىم قوزعالىسى بولماسا جەلتوقسان وقيعاسى ومىرگە كەلەر مە ەدى؟ بۇلاردىڭ ءبىر-بىرىنە تىكەلەي قاتىسى جوق دەسەك تە مازمۇنى، ماسكەۋ الدىنا قويعان ۇسىنىس-تالاپتارى جونىندە ۇقساستىق بار ما؟ ماۋسىم شەرۋى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەسكە سەرپىن بەردى مە، بەرمەدى مە؟ مەنىڭشە، وسى سۇراقتاردى سارالاپ، زەرتتەۋ قاجەت ەمەس دەپ ەشكىم ايتا قويماس.
جەلتوقسان شەرۋى تەك كولبيننىڭ جەكە باسىنا كەپ تىرەلگەن جوق. ول - پالەنباي جىلدان قوردالانعان اشۋ-ىزا، ار-نامىستىڭ بۋىرقانىپ سىرتقا تەبۋى. جاستارعا قوزعاۋشى كۇش بولعان دا سولار. ياعني ماسكەۋ وسىلاي بيلەپ-توستەي بەرە مە، ەل، جۇرت بارىن كوزگە ىلمەي، اقىلداسپاي ءبىزدى وسىلاي باسىنا بەرە مە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەدى. ال وتارشىل كرەمل تۇسىنگىسى كەلمەدى، قايتا ولاردىڭ ساعىن سىندىرىپ، باسقالارعا ساباق بولۋى ءۇشىن اسكەر كۇشىن قولداندى.
ال ماۋسىمداعى كوتەرىلىس شە؟ مۇندا دا قازاقتار ەل نامىسىن قورعادى ەمەس پە؟ اتا-بابامىز نايزانىڭ ۇشىمەن قورعاپ، قانىن توككەن قاسيەتتى جەر نەگە ءبول-شەكتەنۋى ءتيىس؟ بۇل نە باسىنعاندىق؟ ماسكەۋ قاشانعى «ايتتىم - ءبىتتى!» دەي بەرەدى. شەرۋ مازمۇنىنىڭ نەگىزگى لەيتموتيۆى دە وسى. ياعني جەلتوقسان دا، ونىڭ الدىندا وتكەن ماۋسىم بۇلىگى دە ورتالىقتىڭ وتارشىل ساياساتىنا سەنىمسىزدىك كورسەتىپ، كوپ جىلدار جيىلىپ-تەرىلگەن ىشتەي نارازىلىققا جاريا سيپات بەردى، ونى ۇجىمدىق قوزعالىسقا، قارسىلىق اكتسياسىنا ۇلاستىردى. بۇل - ولاردىڭ باستى ساباقتاستىعى، ۇقساستىعى.
ايىرماشىلىعى - جەلتوقساندا توتاليتارلىق جۇيە بىلەك كۇشىن كورسەتتى. بەيبىت شەرۋگە شىققان ءجاسوسپىرىم قىز-جىگىتتەرگە باقايشاعىنا دەيىن قارۋلانعان اسكەر جۇمسادى، ۇردى-سوقتى، يتكە تالاتتى، كەيبىرەۋلەرىن ءولتىردى. ال ماۋسىم وقيعاسىندا قوناەۆ ءوزىنىڭ بار بەدەلىن سالىپ، مۇنداي جونسىزدىككە جول بەرمەدى.
نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلۋىنا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىلىق كورسەتكەن شەرۋدىڭ ءمان-ماڭىزى تۋرالى بەلگىلى جۋرناليست، ساياساتتانۋشى ەرمەك زاڭگىروۆ «تۇركىستان» گازەتىندە (20-26.08.1997) بىلاي دەپ جازدى: «تسەلينوگراد (1979) وقيعاسى جاستاردىڭ سانا-سەزىمىنىڭ وسكەندىگىن، اقىل-وي، ازاماتتىق كوزقاراسىنىڭ كەمەلدىگىن كورسەتتى. جاڭاشىل كوزقاراستاردىڭ اشىق تريبۋناسىنا اينالىپ، بۇل وقيعا ورتالىقتىڭ پارىقسىز شەشىمىنە دەگەن قارسىلىق كورسەتۋدىڭ العاشقى بەتاشارى ەدى.
...ءسويتىپ، كوممۋنيستىك قوعامدا اتى اتالىپ، زاتى جوق بولىپ كەلگەن دەموكراتيانىڭ العاشقى قادامى ءساتتى بولدى. پارتيا قاي ۋاقىتتا دا جەڭىلىستى مويىنداماعان. سوندىقتان دا بولار، بۇل تۋراسىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ەشتەڭە جازىلمادى، پارتيا جينالىستارىندا ايتىلمادى، وقيعاعا ساياسي باعا بەرىلمەدى».
بيلىك شەشىمىنە قارسىلىق كورسەتكەن وسىناۋ وقيعانى ماسكەۋ نەگە جاسىردى؟ جۇرتشىلىقتىڭ ۇلتتىق، پاتريوتتىق سەزىمىن وياتۋدان قورىقتى. قازاق جاستارىنىڭ ۇلگىسى باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردا ۇلتتىق، وتانشىلدىق ۇعىمىن شىنىقتىرا تۇسەدى دەپ كۇدىكتەندى. ويتكەنى بۇل وقيعا بۇرىنعى اتا-بابالارىمىزدىڭ كۇرەسىمەن ساباقتاس، حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك، بوستاندىق جولىنداعى ۇمتىلىسىنىڭ جالعاسى، ءبىر كەزەڭى. سول ۋاقىتتا حالىق ساياسي بيۋرونىڭ قاۋلىسىنا قارسى شىعىپ، ەلدىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالدى، تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەستە باستارىن بايگەگە تىكتى، قىل ۇستىندە ءجۇردى.
ماسەلە وڭ شەشىلدى. ەگەر ساياسي بيۋرونىڭ قاۋلىسى ورىندالعان جاعدايدا ناعىز قاقتىعىس، ناعىز قانتوگىس سوندا بولار ما ەدى، كىم بىلەدى؟ «تسەلينوگراد شەرۋىنە جول بەرىلمەگەندە جەلتوقسان بۇلىگى بولماس تا ەدى» دەپ كوكپ وك-ءنىڭ مالىمدەۋى، كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ مۇنى جاپپاي قوستاۋى سوعان دالەل ەمەس پە؟
تسەلينوگراد بۇلىگىن زەرتتەپ، تالداعان ماسكەۋدىڭ جوعارى مارتەبەلى كوميسسياسى كوكپ وك-نە سول كەزدە «كەلەڭسىز كورىنىستەر» دەپ سيپاتتاسا، كەيىن پارتيا باسشىلىعى وعان ساياسي استار بەرۋگە ءماجبۇر بولدى.
ماسكەۋ ماۋسىم شەرۋىن «ۇلتشىلدىقتىڭ بوي كورسەتۋى» دەپ باعالادى. ياعني 79-دا دەمونسترانتتاردىڭ بەتىن قايتارىپ جىبەرگەندە، 86-دا جەلتوقسانعا جول بەرىلمەس ەدى دەگەن ويدى ءبىلدىردى. شىنىندا دا وسى ەكى وقيعانىڭ رۋحاني ساباقتاستىعى توتاليتارلىق جۇيەنىڭ جەرگىلىكتى ۇلت مۇددەسىن اياققا تاپتاپ جۇرگىزگەن وزبىرلىق ساياساتىنا كەلىسپەۋشىلىگىندە ەدى. مۇنىڭ ءوزى كرەمل ءۇشىن نە ايتسا باس شۇلعي بەرەتىن مەرزىم ءوتىپ بارا جاتقاندىعىن بىلدىرگەن العاشقى قوڭىراۋدىڭ ءبىرى بولاتىن.
كەڭەس زامانىندا ۇلتشىل اتانۋ دەگەنىڭىز اۋىر قىلمىس جاساعانمەن بىردەي سانالاتىن. تاريحتان بەلگىلى. ال بۇكىل حالىقتى ۇلتشىل دەگەنىڭىز نە؟ ونى قالاي تۇسىنەمىز؟ سوندىقتان بولار، بۇعان جەكە ادامدار عانا ەمەس، رەسپۋبليكانىڭ رەسمي ورگاندارى دا اتالمىش قۇجاتتاعى وسى تۇجىرىمعا قارسىلىق ءبىلدىردى. قانشا ايتقانمەن جەتەكشى توپتىڭ بەدەلى تومەندەپ، دەموكراتيالىق ۇردىستەرگە بەتبۇرىس جاساعان كەزەڭ عوي، پارتيا اسىرا سىلتەۋشىلىكتى مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى: كوكپ وك-ءنىڭ ساياسي بيۋروسى 1990 جىلدىڭ 18 مامىرىنداعى قاۋلىسىمەن «كەمشىلىكتى تۇزەتتى».
1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الماتى قالاسىندا قوعامدىق ءتارتىپتىڭ جاپپاي بۇزىلۋىن قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى دەپ باعالانۋى قاتە دەلىندى. سويتسەك، ساياسي بيۋرونىڭ مالىمدەۋىنشە، ەكسترەميست جانە ۇلتشىل ەلەمەنتتەردىڭ ارانداتۋشىلىعىمەن جاستار تاراپىنان زاڭعا قايشى كەلەتىن ارەكەت ورىن الىپتى. پارتيا ءبىر ايتقانىنان قايتپايدى دەسەك، ەڭ جوعارى دارەجەدە قابىلدانعان قاۋلىسىنىڭ وسىلاي بۇزىلۋى - توتەنشە وقيعا. ءسوز رەتىندە ايتا كەتەيىك، قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلىدان ورتالىق كوميتەتتىڭ كەيىننەن باس تارتۋى دا بۇرىن-سوڭدى بولماعان شارۋا. سولاي دەسەك تە، سوڭعى قاۋلىدا (1990) ماۋسىم كوتەرىلىسى تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى، ياعني ول «ۇلتشىلدىقتىڭ بوي كورسەتۋى» (ناتسيوناليستيچەسكيە پروياۆلەنيا) تۇرعىسىندا قالدى.
79-دىڭ وقيعاسى كوممۋنيستىك پارتيانىڭ 87-جىلعى قۇجاتىندا جەلتوقسانمەن ءبىر قاتاردا، دالىرەك ايتساق، ونىڭ الدىندا تۇردى دا، سوڭعى قاۋلىدا اتاۋسىز قالدى. كەيىن بەلگىسىز سەبەپتەرمەن مۇلدەم ۇمىتىلدى. مىنە، 1979 جىلعى ماۋسىم وقيعاسىنا بايلانىستى كومپارتيانىڭ 1987 جىلعى قاۋلىسىنداعى پىكىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن بىردەن-ءبىر رەسمي باعا بولىپ وتىر. ونى ەشكىم جوققا شىعارعان جوق، ونداي ۇمتىلىس بايقالمايدى دا. تەمىرتاۋداعى قۇرىلىس وبەكتىسىندە الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ مۇشكىل جاعدايى (1959) قۇرىلىسشىلاردىڭ نارازىلىق تولقۋىنا ۇلاستى، نوۆوچەركاسسكىدە (1962) جۇمىسشىلار ەڭبەك اقىسىن ءوسىرۋ جونىندە ەكونوميكالىق تالاپ قويىپ، الاڭعا شىقتى، ال شىمكەنتتەگى كوتەرىلىس (1967) جەرگىلىكتى ميليتسيانىڭ وزبىرلىق ءىس-ارەكەتىن توقتاتۋعا باعىتتالدى، بۇلىكشىلەرگە اسكەر كۇشى قولدانىلدى، كىسى ءولىمى بولدى. الايدا، بۇلاردىڭ بارىندە دە نەگىزىنەن ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك حال-جاعدايعا نازار اۋدارۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. قايتالاپ ايتايىق، ماۋسىم قوزعالىسىنا كەلسەك، اقمولالىقتار ستالين ولگەننەن كەيىنگى كەزەڭدە قازاقستاندا ۇجىمدىق سيپاتتاعى اشىقتان اشىق قارسىلىق اكتسياسىن وتكىزىپ، ۇلتتىق مۇددەنى قورعادى، وكىمەت الدىنا تۇڭعىش رەت «تازا» ساياسي تالاپ قويدى - ساياسي بيۋرو شەشىمىن جويۋدى ۇسىندى.
سارىارقا توسىندەگى جادىراعان جازدىڭ ماۋسى-مىنداعى بەيبىت شەرۋى كەڭەستىك يمپەريانىڭ قيعاش ساياساتىنا كەلىسپەگەن، ونى قولداماعان مانيفەستاتسيالار قاتارىندا بولدى، جەتى جىلدان كەيىن ول الماتىداعى قىس قاھارىمەن جالعاسقان جەلتوقسان، ودان سوڭ باكۋ، تبيليسي، ۆيلنيۋس قاندى وقيعالارىنا ۇلاستى.
باقىتىمىزعا وراي، اقمولادا قارۋلى كۇش قولدانىلمادى. سولاي بولسا دا وكىمەت باسشىلىعىن كەرەمەت قورقىتتى. سونىڭ ايعاعى ما، ايتەۋىر ول تۋرالى رەسمي ورگاندار كەزىندە حابار-وشار بەرمەدى. اقپارات قۇرالدارى تۇگىل، پارتيا سەزدەرىندە، كونفەرەنتسيالاردا، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى جيىنداردا ءسوز قوزعالمادى. شەت ەل جۇرتشىلىعىنان، جەرگىلىكتى قاراپايىم حالىقتان عانا ەمەس، جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتەردەن دە جاسىردى. جەلتوقسان وقيعاسىنان كەيىن عانا بۇل جونىندە حابار-وشار بەرىلە باستادى.
قازاق حالقى ءوزىنىڭ ۇزاق تاريحىندا شەت ەل باسقىنشىلارىنا، ولاردىڭ زورلىق-زومبىلىعىنا ءاردايىم قارسىلىق كورسەتىپ كەلگەن. سوڭعى بەس عاسىردا 300-دەن استام ءىرىلى-ۇساقتى سوعىستى، اسكەري قاقتىعىستى باسىنان وتكىزدى. كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا كوللەكتيۆتەندىرۋ ناۋقانىنا قارسى بولعان كوتەرىلىستەردىڭ ءوزى 380-گە جەتتى.
نەمىس اۆتونومياسىن بولدىرماۋ ءۇشىن بولعان قوزعالىس نەمىس حالقىنا قارسى باعىتتالعان جوق. ول - توتاليتارلىق جۇيەنىڭ شەشىمىمەن كەلىسپەگەن، ونى قابىلداماعان، مويىنداماعان قازاق جۇرشىلىعىنىڭ ورتالىققا ساياسي تالاپ قويعان قىر كورسەتۋى. بۇل - الاش جاستارىنىڭ اتا-بابا وسيەتىن قاستەرلەپ، تۋعان جەردىڭ تۇتاستىعىن، وسكەن ەلدىڭ بىرلىك-ىنتىماعىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى پاتريوتتىق، وتانسۇيگىشتىك قيمىل-ارەكەتى.
تسەلينوگرادتاعى قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ 1979 جىلدىڭ ماۋسىم ايىندا «بولشەكتە دە - بيلەي بەر» دەگەن قاعيدانى باسشىلىققا الىپ، قازاق جەرىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى قاۋلىسىنا اشىق قارسىلىق كورسەتۋ اكتسياسى تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەستىڭ جارقىن ءبىر كورىنىسى ەكەندىگىن مويىنداۋىمىز كەرەك، قازاق تاريحىندا ول ءوزىنىڭ لايىقتى ورنىن الۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىز.
جاپون عالىمى نە دەيدى؟
نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى ماسكەۋ شەشىمىنە قازاق جەرىندە قارسىلىق اكتسياسى بولىپ وتكەندىگى تۋرالى حابار باتىستا قولما-قول جاريالانعانىمەن، كەڭەس ەلىندە رەسمي تۇردە تەك قايتا قۇرۋ كەزىندە عانا نازارعا ىلىكتى. ال توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا تسەلينوگراد وقيعالارىنا بايلانىستى كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ، كوكپ وك-ءنىڭ قۇجاتتارى (قۇراستىرۋشىلار - ۆ. اۋمان، ۆ. چەبوتارەۆا), گازەت-جۋرنالداردا ەستەلىكتەر جاريالانىپ، سودان سوڭ توقسانىنشى جىلداردىڭ ورتاسىنان باستاپ كەيبىر عالىمداردىڭ (ا. ايسفەلد، ۆ. باۋەر، ت. يلاريونوۆا) زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ومىرگە كەلە باستادى.
وسى پروبلەماعا كوڭىل قويعان اۆتورلاردىڭ ءبىرى - توكيو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى سيرو حانيا. ونىڭ «تسەلينوگراد، يۋن 1979 گ.: ك ۆوپروسۋ و نەسوستوياۆشەيسيا نەمەتسكوي اۆتونومي ۆ كازاحستانە» دەگەن ساراپتاما ماقالاسى (Acta Slavica Iaponica. 20, 2003, 230-236. http://eprints. Iib.hokudai.ac.jp/dspace/handIe/2115/39425) سونىڭ ايعاعى. اتالمىش تۋىندىدا جاپون عالىمى مۇقاش وماروۆ ەكەۋىمىز بىرىگىپ جازعان «پوزنانيە سەبيا» كىتابىنا پىكىر ايتىپتى. اۆتور ايسفەلد، باۋەر، يلاريونوۆا سوعىستان كەيىنگى جىلدارداعى نەمىس ماسەلەسىن ءسوز ەتتى دەيدى دە، ال وماروۆ پەن كاكەن نەگىزىنەن تسەلينوگراد تولقۋىن تىلگە تيەك ەتكەنىن ەسكەرتەدى. «پەرۆىە زاترونۋلي تسەلينوگرادسكيە سوبىتيا كراتكو، كاك ودين يز ەپيزودوۆ يستوري سوۆەتسكيح نەمتسەۆ، نە اناليزيرۋيا يح پودروبنو» دەي كەلىپ، ماقالا اۆتورى ءبىزدىڭ كىتابىمىز جونىندەگى ويىن بىلاي قورىتىندىلايدى: «بولشيم ناۋچنىم ۆكلادوم پوسلەدنيح ياۆلياەتسيا تو، چتو وني وبنارۋجيلي ي سدەلالي دوستويانيەم وبششەستۆەننوستي منوگيە سۆيدەتەلستۆا پارتينىح رۋكوۆوديتەلەي كازاحستانا توگو ۆرەمەني ي دەتالنو يزوبرازيلي جيۆۋيۋ كارتينۋ تەح ۆولنەني. راسسماتريۆايا يح ۆ وبششەم كونتەكستە يستوري كازاحستانا، وني سدەلالي ۆىۆود، چتو سوبىتيا ۆ تسەلينوگرادە، پرەدشەستۆوۆاۆشەە الما-اتينسكيم سوبىتيام 1986 گ.، سىگرالي سۋششەستۆەننۋيۋ رول ۆ رازۆيتي ناتسيونالنوگو ساموسوزنانيا كازاحوۆ».
س.حانيا تسەلينوگراد وقيعاسىن ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ سالدارىنان قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان حالىقتاردىڭ رەتتەلمەگەن ىستەرىن ماسكەۋ قالاي شەشكەندىگى تۇرعىسىنان قاراپ، تۇسىنگىسى كەلگەن. ونىڭ پىكىرىنشە، ورتالىق باسشىلىقتىڭ قازاقستانعا جەر اۋدارىلعان وڭىرىنەن «جاڭا وتان» جاساپ بەرۋ ارەكەتى ءبىر جاعىنان بيلىكتىڭ نەمىستەرگە دەگەن قامقورلىعى بولىپ كورىنسە، ەكىنشى جاعىنان دەپورتاتسيالانعان باسقا دا حالىقتاردىڭ ن. حرۋششەۆتىڭ پارتيانىڭ حح سەزىندە سويلەگەن سوزىنەن كەيىن اياقسىز قالعان ماسەلەلەردى كەشەندى تۇردە شەشەيىك دەگەن تۇپكىلىكتى ويىنىڭ ءبىر بولىگى بولسا كەلەك.
1970-جىلدارداعى كەڭەستىك نەمىستەردىڭ شەت ەلگە جاپپاي قونىس اۋدارۋى ءارتۇرلى ىشكى جانە سىرتقى بەلگىلى ءبىر قوزعاۋشى كۇشتەرگە بايلانىستى بولدى. بىرىنشىدەن، بۇل كەزدە نەمىستەر وزدەرىن باسقا حالىقتارمەن سالىستىرىپ، سولارمەن سايكەستەندىرىپ، تەڭەستىرۋدى تالاپ ەتتى. ماقسات - مەملەكەتتىلىگىن قۇرۋ. الايدا، بۇل ماسەلە بيىك دەڭگەيدە تالاي قويىلسا دا قولداۋ تاپپادى. ولارعا ءاردايىم وقۋ-اعارتۋ شارالارى عانا ۇسىنىلدى: انا تىلىندەگى ءبىلىم الۋدى ۇلعايتايىق، نەمىس تىلىندەگى راديو حابارلارىن، گازەت تارالىمىن كوبەيتەيىك دەگەن سياقتى. ال نەمىستەر بولسا، «ۇلتشىلدىق پەن سەپەراتيزمدى ۋاعىزدايتىن، بولشەۆيكتەرگە قارسى كۇرەسەتىن بۋند باعدارلاماسى» ءتارىزدى مۇنداي دۇنيە بىزگە قاجەت ەمەس دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى قابىلدامادى.
«كوپتەگەن نەمىستەر كسرو-داعى رەفورماعا، ونىڭ ىشىندە، «كەڭەستىك وتاننىڭ» قالپىنا كەلتىرىلۋىنە، سەنبەدى، كوزى جەتتى. ءتول ەرەكشەلىكتەرىنەن ايىرىلىپ، باسقا حالىققا ءبىرجولا ءسىڭىپ كەتۋىنەن قورىققاندىقتان امالسىزدان تاريحي وتانىنا جوڭكىلە باستايدى.
ەكىنشىدەن، ولاردىڭ گەرمانياعا كوپتەپ كەتۋىنە سەبەپ بولعان نارسە تاريحي وتانى - باتىس گەرمانيا - جۇرگىزگەن سىرتقى ساياسات. بۇعان 1969 جىلى گفر كانتسلەرى قىزمەتىنە كىرىسكەن ۆ. براندت جاريالاعان شىعىس ساياساتىنىڭ (Ostpolitik) ىقپالى زور بولدى. گەرمان جاعى كەڭەستىك نەمىستەردىڭ اتاقونىسىنا ورالۋ جونىندەگى تالاپ-تىلەگىن قوستاپ، ديپلوماتيالىق دەڭگەيدە تالاي كوتەرگەن. 1955 جىلى كەڭەس-نەمىس ەلارالىق قاتىناسى ورناعاننان كەيىن اجىراسىپ قالعان وتباسى مۇشەلەرىنىڭ قايتا قوسىلۋىنا، ءوزارا اسكەري تۇتقىندار الماسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن كەلىسىمشارتتارعا قول جەتتى. ەكى ەل اراسىنداعى كوشى-قون بايلانىسى جاڭا قارقىن الدى.
1970-جىلدارداعى نەمىس قاۋىمىنىڭ شەت ەلگە قونىس اۋدارۋى ۇدەي تۇسكەن كەزدە قازاقستان باسشىلىعى ونى باسەڭدەتۋ ماقساتىمەن ءبىرسىپىرا قاۋلى-قارار قابىلدادى. الايدا، ەميگراتسيا قارقىنى باسىلمادى، كەرىسىنشە، كۇشەيە ءتۇستى. ويتكەنى بۇل قۇجاتتاردىڭ ءبارى ۇگىت-ناسيحات، مادەني-اعارتۋ شارالارىن جۇرگىزۋگە باعىتتالدى دا نەگىزگى پروبلەما قوزعالمادى.
مىنە، سول كەزدە بۇل تۇيىقتان شىعۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى وسى دەپ 1979 جىلدىڭ 31 مامىرىندا كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىمەن قازاقستاندا نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ قاجەت دەپ تابىلدى. قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندە نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋمەن اينالىساتىن ەكىنشى حاتشى ا. كوركين باسقارعان ۇيىمداستىرۋ كوميسسياسى قۇرىلدى. ول جەرگىلىكتى جەردە - ەرەيمەنتاۋدا - بولىپ، ءىستىڭ ءمان-جايىن كورىپ، تۇبەگەيلى پىسىقتاعان سوڭ 15 ماۋسىمدا اۆتونوميانىڭ قۇرامى، شەكاراسى جانە پارتيا ورگاندارىنىڭ شتات قۇرىلىمى تۋرالى ناقتى ۇسىنىستى كوكپ وك-نە جىبەرەدى. ال 18 ماۋسىمدا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى د.قوناەۆ قاتىساتىن نەمىس وبلىسىنىڭ قۇرىلۋ سالتاناتىنا ارنالعان پارتيا كونفەرەنتسياسى وتكىزىلىپ، وندا كراسنوزنامەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ جەتەكشىسى، نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى اندرەي براۋن جاڭا وبلىس وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىلىعىنا سايلانۋى ءتيىس ەدى.
دەي تۇرساق تا، قازاق جۇرتشىلىعىنىڭ ارقا توسىندە جاپپاي باس كوتەرۋى ماسكەۋ جوسپارىن جوققا شىعاردى. سونىمەن بىرگە 1979 جىلدىڭ سوڭىندا كەڭەس اسكەرىنىڭ اۋعانىستانعا ەنگىزىلۋى جانە ەۋروپادا كەڭەستىك سس-20 راكەتاسىنىڭ ورنالاستىرىلۋى حالىقارالىق شيەلەنىستى كۇشەيتىپ، باتىسپەن اراقاتىناستى ۋشىقتىرا ءتۇستى. وسى كەزدە كەڭەستىك باسشىلىق، وكىنىشكە قاراي، بۇدان ءتيىستى قورىتىندى شىعارمادى، باتىستىڭ ادام قۇقىعىن قۇرمەتتەۋ جونىندەگى ناۋقانىمەن ەسەپتەسپەدى. سول ۋاقىتتان باستاپ نەمىستەردىڭ شەت ەلگە شىعۋى كۇرت ازايدى. 70-جىلداردىڭ ورتا كەزىندە جىل سايىن 9 مىڭ جانە ودان دا كوپ كەڭەستىك نەمىستەر فگر-نا بارسا، 84-ءشى جىلى بىرنەشە جۇزگە دەيىن تومەندەدى.
جازۋشى ۆ.ۆلاديميروۆتىڭ مىنا ءبىر دەرەگىنە نازار اۋدارعان ءجون سياقتى. چەحوسلوۆاكيا ەلشىسى چەستمير لوۆەتينسكي الماتىعا كەلىپ، دىنمۇحامەت احمەتۇلىنا جەڭىمپاز اقپان (پوبەدونوسنىي فەۆرال) وردەنىن تاپسىرعاندا «قوناەۆ نىق سەنىممەن اندروپوۆ (سول كەزدە ول كوكپ وك-ءنىڭ باس حاتشىسى بولاتىن. - ا.ك.) كەڭەس نەمىستەرىنە ەدىل جاعالاۋىنداعى رەسپۋبليكاسىن بەرەدى»، - دەپ جازدى (نەمىستىڭ ادەبي-كوركەم جانە قوعامدىق-ساياسي الماناعى «فەنيكس»، № 1, 1993, 307-ب.).
دەمەك، تسەلينوگراد كوتەرىلىسىنەن كەيىن نەمىس اۆتونومياسىن ەدىل جاعالاۋىندا قايتا قۇرۋ جونىندە ماسكەۋدىڭ جوسپارى بولعان. يۋ.اندروپوۆ بولسا بۇل جۇمىستى تىندىرۋعا ۇلگەرە المادى، ونى جۇزەگە اسىرۋ مىندەتى م.گورباچەۆكە اۋىستى.
ورتالىق بيلىك نەمىس اۆتونومياسىنىڭ تۇجىرىمداماسىن جاساعاندا تەك نەمىستەردى عانا ويلاپ قويعان جوق. 1979 جىلعى 31 قازاندا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋدى قولداعان كوكپ وك ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىندە قىرىم تاتارلارىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى جونىندە دە ءسوز قوزعالعان. كوكپ وك-ءنىڭ حاتشىسى ي.كاپيتونوۆ «بۇل ماسەلە وزبەكستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىندە قارالىپ، اۆتونوميالىق وكرۋگ قۇرىلۋ كوزدەلدى» دەپ مالىمدەگەن; ياعني جوعارى جاقتا نەمىستەر مەن قىرىم تاتارلارىنا اۆتونوميا بەرۋدىڭ ۇلكەن ساياسي ماڭىزى بولار ەدى دەگەن پىكىر قالىپتاسقان.
كەزىندە، 1974 جىلى، قىرىمدىق تاتار كوممۋنيسى س.تايروۆتى جيزاق اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ەتىپ سايلاعاندا ل.الەكسەەۆا دەگەن زەرتتەۋشى تۇبىندە وزبەكستاندا قىرىم تاتارلارىنا اۆتونوميا بەرىلۋى مۇمكىن دەپ تۇجىرىم جاساعان ەدى، كەيىن بۇل بولجاۋ تاريحي دەرەكتەرمەن ايعاقتالدى.
قىرىم تاتارلارىنىڭ اۆتونومياسى تۋرالى يدەيا رەسمي تۇردە قايتا قۇرۋ كەزەڭىندە عانا بەلگىلى بولدى. ول تۋرالى كسرو جوعارعى كەڭەسى ۇلتتىق كەڭەسىنىڭ توراعاسى ر.نيشانوۆ 1989 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە كوكپ وك-ءنىڭ ۇلتتىق ساياسات جونىندەگى پلەنۋمىندا سويلەگەن سوزىندە ايتىپ، قازاقستاندا نەمىس، ال وزبەكستاندا قىرىم تاتارلارى اۆتونومياسىن قۇرۋعا ارەكەت جاسالعانىن مويىندادى، بىراق ول ەكى قۇرىلىمنىڭ اراسىندا پالەندەي بايلانىس بار-جوعىن ءسوز قىلا قويعان جوق.
الايدا، دەپ جازادى س.حانيا، 1979 جىلعى 31- مامىرداعى كوكپ وك ساياسي بيۋروسى ءماجىلىسىنىڭ حاتتاماسىندا وسى ەكى اۆتونوميانى قۇرۋدىڭ جوباسى دەپورتاتسياعا ۇشىراعان حالىقتاردىڭ ءىسىن شەشۋ جونىندەگى ورتاق تۇجىرىمداما نەگىزىندە جاسالعان. ونى ايتاسىز، قازاقستاندا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق قۇرىلىم وسى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ العاشقى قادامى بولىپ بەلگىلەنگەن. نەمىس اۆتونومياسى ويداعىداي قالپىنا كەلتىرىلگەن سوڭ قىرىم تاتارلارىنىڭ اۆتونوميالىق وكرۋگىن ۇيىمداستىرۋدى قولعا الۋ كوزدەلگەن.
كسرو حالىقتارىنىڭ ىشىندە سەنىمسىز دەپ تانىلعانداردى دەپورتاتسيالاۋ ناۋقانى 1930 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا باستالدى دا ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. بىرنەشە ميلليون ادام سىبىرگە، ورتا ازياعا، ونىڭ ىشىندە قازاقستانعا، كۇشتەپ جەر اۋدارىلدى. حرۋششەۆتىڭ پارتيانىڭ حح سەزىندە ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋدىڭ زارداپتارىن اشكەرەلەگەن بايانداماسىنان كەيىن سولتۇستىك كاۆكاز حالىقتارى مەن قالماقتار تاريحي وتانىنا ورالىپ، ولاردىڭ بۇرىنعى اۆتونوميالارى ىرگەسىن قايتا كوتەردى. ال نەمىستەر مەن قىرىم تاتارلارىنا بارعان جەرلەرىنە «ءسىڭىسىپ كەتتى» دەگەن سىلتاۋمەن بۇرىنعى اۆتونوميالارى قالپىنا كەلتىرىلمەدى. وسىعان بايلانىستى دەپورتاتسياعا ۇشىراعان حالىقتار نارازىلىق كورسەتۋدىڭ ءارتۇرلى شارالارىن قولداندى: نەمىستەر فگر-گە كەتۋدى، ال كسرو-داعى ديسسيدەنت قوزعالىسىمەن بىرىككەن قىرىم تاتارلارى - قىرىمعا قايتىپ بارۋدى تالاپ ەتتى. ءسويتىپ، اقىر سوڭىندا ماسكەۋگە، پارتيانىڭ ورتالىق باسشىلىعىنا، دەپورتاتسياعا ۇشىراعان حالىقتار ءۇشىن رەسمي قۇجاتتاردا ىلعي قايتالاپ ايتىلاتىن «ءسىڭىسىپ كەتكەن» وڭىردە - اۆتونوميا ۇيىمداستىرۋ يدەياسى ويعا كەلەدى.
الايدا، ءىس مۇنىمەن بىتپەيدى. ن.وكانىڭ جازعانىنا سۇيەنىپ، جاپون عالىمى قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە رەسمي تۇردە قىزىلوردا وبلىسىندا كارىس اۆتونوميالىق اۋدانىن قۇرۋ تۋرالى ماسەلە قارالعان (N. Oka, «The Korean Diaspora in Nationalizing Kasakhstan...»; وكا ن. «كورەيتسى ۆ سوۆرەمەننوم كازاحستانە: ستراتەگي ۆىجيۆانيا ۆ رولي ەتنيچەسكوگو مەنشينستۆا» // دياسپورى. Nos. 2/3 2001, س. 194-220) دەيدى.
1937 جىلى كارىستەر قيىر شىعىستان ورتا ازياعا جەر اۋدارىلدى، ال 1979 جىلى كسرو-داعى 389 مىڭ كارىستىڭ 163 مىڭى (42%) وزبەكستاندا، ال 92 مىڭى (24%) قازاقستاندا تۇرعان. كارىس اۆتونومياسىن قازاقستاندا قۇرۋ تۋرالى رەسمي قۇجات ازىرشە تابىلماعانىنا قارماستان س. حانيا نەمىستەر مەن قىرىم تاتارلارىنا اۆتونوميا قۇرۋ قاراستىرىلعانى راس بولسا، كارىستەرگە دە مۇنداي جاعداي جاسالۋى مۇمكىن دەگەن بولجام جاسايدى. ال ەگەر ولاي بولاتىن بولسا، وزبەكستاندا كارىس مەملەكەتتىگىن جاساۋ جوسپاردا بولۋى ابدەن ىقتيمال دەپ قورىتادى ويىن اۆتور.
ءسويتىپ، ماسكەۋ بۇرىنعى ۇلتتىق ساياساتىنا تۇزەتۋ ەنگىزۋگە كىرىسپەك بولدى، ياعني بۇدان ءبىز ءستاليننىڭ جەكە باسىنا تابىنۋ زارداپتارى اشكەرەلەنگەن سوڭ كەيبىر ماسەلەلەرى شەشىلمەي قالعان ۇلتتار ءۇشىن سول قونىس تەپكەن جەرلەرىندە ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميالاردى قۇرۋ تۋرالى وي تۋىنداعانىن ايقىن كورەمىز. باسقاشا ايتقاندا، ءستاليننىڭ دەپورتاتسيا ساياساتى ناتيجەسىندە اۆتونومياسىنان ايىرىلعان (وسىعان بايلانىستى كەڭەستىك قوعامدا بەلگىلى دارەجەدە قاعاجۋ كورگەن) كەيبىر ۇلت وكىلدەرىنىڭ ماسەلەسىن رەتتەۋدە بيلىك ورگاندارى ەسكىرگەن ءادىستى قولدانۋعا بولمايتىندىعىن ءتۇسىنىپ، ولاردى قايتادان كەڭەستىك جۇيە شەڭبەرىنە ەنگىزۋ ءۇشىن باسقاشا باتىل شارالار قولدانۋ قاجەتتىگىن سەزىنەدى. بۇل ءىس-ارەكەت كۇشتەپ قونىستاندىرىلعان حالىقتار ءۇشىن سول تۇرعان ايماق توڭىرەگىندە «جاڭا وتان» قۇرۋ بولىپ ەسەپتەلدى. ورتالىعى ەرەيمەنتاۋ بولىپ بەلگىلەنگەن نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسى كسرو ۇلتتىق ساياساتى دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىندەگى العاشقى تاجىريبەسى ەدى دەسە دە بولادى; الايدا، ورتالىقتىڭ قازاقستاندا نەمىس اۆتونومياسى يدەياسىنان باس تارتۋى كەڭەستىك نەمىستەرگە عانا ەمەس، باسقا دا دەپورتاتسياعا ۇشىراعان حالىقتار ءۇشىن جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىستى ساياساتتى جاپىراق سالار، وركەن الار جاعدايعا جەتكىزبەي-اق ۇرىعىندا جويىپ تىندى.
«جالىن» جۋرنالى
