كەڭەستىك كەزەڭ تاريحى تۋرالى ايتقاندا قازاقتىڭ اشارشىلىق اپاتىنىڭ قىرىلۋى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.
بولشەۆيكتەر وكىمەتتى باسىپ العاننان كەيىنگى جىلدارى قازاق جەرى ەكى دۇركىن - 20-شى جانە 30-شى جىلدار باسىندا جان تۇرشىگەرلىك اشارشىلىقتى باستان وتكەردى. وسى اشتىقتاردا قازاقتىڭ قىرىلعانى قىرىلىپ، امان قالعانى باس ساۋعالاپ، توز-توز بولىپ، حالىق رەتىندە جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى.

كەڭەستىك كەزەڭ تاريحى تۋرالى ايتقاندا قازاقتىڭ اشارشىلىق اپاتىنىڭ قىرىلۋى ەرىكسىز ەسكە تۇسەدى.
بولشەۆيكتەر وكىمەتتى باسىپ العاننان كەيىنگى جىلدارى قازاق جەرى ەكى دۇركىن - 20-شى جانە 30-شى جىلدار باسىندا جان تۇرشىگەرلىك اشارشىلىقتى باستان وتكەردى. وسى اشتىقتاردا قازاقتىڭ قىرىلعانى قىرىلىپ، امان قالعانى باس ساۋعالاپ، توز-توز بولىپ، حالىق رەتىندە جويىلۋدىڭ از-اق الدىندا قالدى.

قازاق قالاي اشتىققا ۇرىندى؟ مۇراعات قويناۋىندا ساقتالعان كوپتەگەن رەسمي قۇجاتتار وقىرماندى شاتاستىرىپ، بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اۋا-رايىنىڭ قولايسىز بولىپ، ەگىن شىقپاي قالعانىنان ءارى كەتكەندە جەرگىلىكتى جەردەگى اسىرا سىلتەۋدەن ىزدەيدى.
اقيقاتقا جۇگىنسەك، اشتىقتىڭ توركىنىندە بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ كوسەمى لەنيننىڭ جانە ونىڭ پارتيالاس سەرىكتەرىنىڭ بۇرالاڭ ىزدەرى سايراپ جاتىر. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن «ۇلى كوسەمنىڭ» كوزى ءتىرى كەزىندەگى زوبالاڭعا ءبىر ءسات كوز جۇگىرتىپ وتەيىك. م.تىنىشپاەۆ اعامىزدىڭ ەسەبى بويىنشا 1917 جىلى قازاقستاندا 2910000 قازاق ءومىر سۇرگەن بولسا، م.گ.سيريۋستىڭ 1924 جىلعى جۇرگىزگەن ساناعى بويىنشا قازاقتار سانى 1965443-كە ارەڭ جەتىپ جىعىلعان. تابيعي ءوسىمدى ەسەپتەمەگەننىڭ وزىندە 1 ملن. قازاق قايدا؟ پروفەسسور س.پ.شۆەتسوۆ ەسەپ-قيساپ بويىنشا تەك 1921 جىلعى اشارشىلىق سالدارىنان قازاقستاندا بولعان كەمۋدىڭ ءوزى عانا 30 پايىزدان كەم ەمەس ەكەندىگىن ايتا كەتەدى. مۇنى ناقتى دەرەكتەر دە ماقۇلدايدى.
دەسەك تە، كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ «مۇنداي اشتىق رەسەيدىڭ وزىندە دە ەدىل بويىندا بولدى ەمەس پە؟!» دەۋى ادبەن مۇمكىن. ول راس. بىراق مىنانى نەگە ۇمىتامىز: ورىس جەرى اق پەن قىزىلعا ءبولىنىپ الىپ، قىرىلىپ ازامات سوعىسىن جانداندىردى دا، اۋىل شارۋاشىلىعىمەن شىنداپ اينالىسۋعا وزدەرىنە دە وزگەلەرگە دە مۇمكىندىك بەرمەدى. قازاقستانداعى 1921-1922 جىلعى اشارشىلىققا، شىندىعىنا كەلسەك، اۋا رايىنىڭ قۇرعاقشىلىعى ەمەس، وزدەرى وكىمەتتى ءبىر تۇندە باسىپ العان سوڭ، كەشىكپەي-اق ازامات سوعىسى تۇتاناتىنىن، ال ودان شارۋاشىلىق كۇيزەلىپ، حالىق اشتان قىرىلۋى مۇمكىن ەكەنىن بىلە تۇرا قاتەرلى باعىتتارىنان قايتپاي قويعان بولشەۆيكتەر جانە ولاردىڭ پارتياسىنىڭ بىرجاقتى ساياساتى كىنالى.
وكىمەت بيلىگىن ءوز قولدارىنا العان ستالين، گولوششەكين ءتارىزدى لەنيندىك باعىتتىڭ مۇشەلەرى، لەنيننىڭ شاكىرتتەرى العاشقى اشتىقتان قاجەتتى تاريحي تاعىلىم المادى.
قازاقتىڭ العاشقى اشارشىلىقتا دا قىتاي مەن مونعوليا اۋا كوشكەنى بەلگىلى. سون-دىقتان جوعارىدا ءبىز اتاپ كەتكەن بەلگىلى ورىس عالىمى س.پ.شۆەتسوۆ «ۇدەرە كوشۋ» (وتكوچەۆكا) دەگەن ءسوزدى 1926 جىلى ماسكەۋدەن جارىق كورگەن ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە العاش پايدالانعان ەدى. ءدال وسىعان ۇقساس جاعداي قازاقستاندا 1930-1933 جج. دا قالىپتاستى.
قازىر كوپشىلىككە بەلگىلى ت.رىسقۇلوۆتىڭ ستالينگە ل.كاگانوۆيچكە، ۆ.مولوتوۆقا جازعان (1933 جىل 9-ناۋرىز) حاتىندا مۇنداي ۇدەرە كوشۋ كولەمى تومەندەگىدەي سۋرەتتەلەدى: «...قونىسىن تاستاپ قازاقستانمەن كورشىلەس ولكەلەرگە كوشكەن قازاقتاردىڭ مەكەن جايلارىنان كەلىپ تۇسكەن، شامامەن الىنعان سوڭعى دەرەكتەرگە قاراعاندا: قازىر ورتا ەدىلدە 40 مىڭ، قىرعىزستاندا 100 مىڭ، باتىس سىبىردە 50 مىڭ، قاراقالپاقستاندا 20 مىڭ، ورتا ازيادا 30 مىڭ قازاق بار. قونىسىنان اۋعاندار قالماق جەرىندە، تاجىكستانعا، سولتۇستىك ولكەگە جانە باسقا دا وسى سياقتى شالعاي جەرلەرگە دە كوشىپ كەتتى. بايلار باستاعان ءبىر قاۋىم باتىس قىتايعا اۋدى... بۇل قازاقتاردىڭ كوشى-قونى (ادەتتە جاز ايلارىندا قولىندا بار مالىن جايلاۋعا شىعارىپ، ءورىس ۇزاتقان سياقتى) ەمەس، كوپ رەتتە ادامداردىڭ تالعاجۋ ىزدەپ، باس اۋعان جاققا كەتۋى. كەيبىر اۋدانداردا قونىسىنان اۋعانداردىڭ سانى سول اۋدانداردا تۇراتىن بارلىق حالىقتىڭ 40-50 پايىزىنا دەيىن جەتەدى...»
ارادا 20 كۇننەن كەيىن، ياعني 1933 جىلدىڭ 29 ناۋرىزىندا وسىناۋ سوراقى جاعدايدا قازاقستاننىڭ جاڭا باسشىسى لەۆون ميرزويان ستالين مەن مولوتوۆقا تومەندەگىدەي حابارلايدى: «...قونىسىنان اۋعانداردىڭ جاعدايى كۇرت اۋىرلاپ بارادى. ءبىزدىڭ دەرەكتەرىمىز بويىنشا قونىسىنان اۋعاندار 71 اۋداندى قامتىپ وتىر: ونىڭ 50-ءى كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى، ال 21-ءى وتىرىقشى ەگىنشىلىك اۋداندار. ولار اسىرەسە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ، الماتى وبلىسىنىڭ اۋداندارىندا، قاراعاندى وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، شىعىس قازاقستان بولىگىنىڭ باتىس بولىگىندە، اقتوبە وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك بولىگىندە، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بىرقاتار اۋداندارىندا قاپتاپ كەتتى. بۇرىنعى ەگىنشىلىك اۋداندارىنان، ماسەلەن، اۋليەاتا، تالدىقورعان، مەركە، تالاس، شۋ، سوزاق، قورداي، ىلە، قاراتال، جىتىقارا، سەميوزەر جانە ت.ب. اۋدانداردا قونىسىنان اۋعانداردىڭ سانى وتە كوپ. بارلىق وبلىستاردى الاتىن بولساق، شامامەن حالقىنىڭ سانى 300.000 ادام بولاتىن 90.000-نان اسا قوجالىق (رەسپۋبليكا شەڭبەرىنەن تىس جەرلەردەگىنى ەسەپتەمەگەندە) وزدەرىنىڭ تۋعان جەرلەرىنەن باسقا مەكەندەرگە كوشىپ جاتىر، ياعني قونىسىنان اۋشىلىق جاعدايىنا دۋشار بولۋدا.
بۇدان باسقا سوڭعى ەكى ايدىڭ ىشىندە قونىسىنان اۋعاندار ىشىنەن ورتا ازيادان، سىبىردەن جانە ەدىل بويىنان كەرى قايتىپ كەلۋشىلەر تاسقىنى كۇشەيە ءتۇستى، ول كۇنى بۇگىنگە دەيىن توقتالماي وتىر».
مۇنداي بوسقىنشىلىقتىڭ جالپى قازاقتار سانىن شۇعىل كەمىتكەنى جانە بەلگىلى. بۇل تۋرالى ارحيۆ قويناۋىندا ءبىراز مالىمەتتەر بارشىلىق. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇندىسى جانە ەڭ ماڭىزدىسى، ءبىزدىڭ ويىمىزشا سول جىلدارى حالىق شارۋاشىلىعى ەسەبىنىڭ باستىعى بولىپ جۇمىس جاساعان م.ساماتوۆتىڭ 1937 جىلدىڭ باسىندا (1937 ج. 5-ناۋرىز) ل.ميرزويانعا جانە ماسكەۋدەگى ءوزىنىڭ باستىعىنا جازعان حاتى. وندا مىناداي جولدار: «... ءبىز ءار جىلداردىڭ 1-ماۋسىمىنداعى سالىق ەسەپتەرى نەگىزىندە قازاقستانداعى اۋىل حالقى سانىنىڭ وزگەرىس قاتارىن جاساپ شىقتىق. بۇل قاتار تومەندەگىدەي، - دەپ ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بەرەدى.
1930 جىلعى ساناق بويىنشا اۋىل حالقى 5.873.000 ادامدى قۇراسا، قالاداعى حالىق سانى 1930 جىلى ءبىرىنشى قاڭتاردا 732,7 مىڭ ادامدى قۇراعان. ارادا ءۇش جىل وتكەندە، ياعني 1933 جىلى اۋىل حالقىنىڭ سانى 2493,5 مىڭ ادامدى قۇراپ، ءۇش جارىم ميلليونعا جۋىق ادامعا ازايعان. ەسەسىنە قالا حالقىنىڭ سانى 1933 ج 1 218 900 ادامعا جەتىپ، نەبارى جارتى ميلليونعا كوبەيگەن. جالپى اشتىقتىڭ سالدارىنان قازاق حالقى ءۇش ميلليون ادامنان ايىرىلعان.
ال ەندى اشتىقتىڭ ناقتى دا جانتۇرشىگەرلىك كورىنىسى قالاي بولدى؟ ول تۋرالى مۇراعات قويناۋىندا دەرەكتەر بارشىلىق.
جەتى ادام قول قويعان شۋ ەلدى مەكەنىندەگى جاعداي تۋرالى تومەندەگى قۇجات وسىنى دالەلدەيدى: «...«شۋ پوسەلكەسىنىڭ ماڭايىنداعى توڭىرەكتە № 75 باراقتاعى بوسقىندار جاتاعىنىڭ جانە تاماقتاندىرۋ ورنىنىڭ سانيتارلىق جاعدايىن تەكسەرىپ شىقتىق. سوندا مىنالارعا كەزدەستىك: ىشىندە بوسقىنداردىڭ جاتاقحاناسى جانە تاماقتاندىرۋ ورنى ورنالاسقان № 75 باراق جان توزگىسىز جاعدايدا. باسپانا ءال دارمەنى تاۋسىلعان، كوبى ازەر دەگەندە قوزعالاتىن بوسقىندارعا لىق تولى. باسپانا ءىشى بىلعانىش، ساسىق. جۇزگە تارتا اش ادامدار جەردە جاتىر. باسپانانىڭ اينالاسى لاستانىپ كەتكەن. بارلىق جەردە سۇيەكتەر، جىرتىلعان كيىمدەر، ادامداردىڭ قۇقىستارى جانە شىعىس جاعىندا توعىز ولىك جاتىر، باراقتان ءبىراز جەردە سولتۇستىككە جەردە تاعى دا ولىك.
باراقتىڭ ورنىنان شىعىسقا قاراي ءبىر جارىم شاقىرىمداي قاشىقتىقتا شۇقىردا تاعى بەس ولىك جاتىر. كومىلمەگەنى، سيراق جانە قار ەتتەرىنىڭ كەسىلىپ الىنعانى كىسى ەتىن جەۋ بولعانىن ايعاقتايدى. قازاق بەيىتى جاس مولاعا تولى».
مۇنداي ماسقارا قۇبىلىستان باسقا مىناداي مىسالعا دۋشار بولىپ وتىرمىز: ستالين اتىنداعى كولحوزدىڭ № 12 «اقتاس - جارتاس» اۋىلىندا ءتورت ادام ون توعىز ادامدى جەپ قويىپتى. ولاردان ادام ەتتەرىن جانە ولەكسەلەرىن تاۋىپ الدىق.
الىبەك كولحوزىندا 22 ادامنىڭ 21-ءى ولگەن كەزدە قالعان بىرەۋى ءوزىنىڭ تۋعان اعاسىنىڭ ەتىن جەگەن. ارحيۆ قويناۋىنداعى دەرەكتەردەن ۇعاتىنىمىز، الاپات اشتىق، اسىرەسە 1933 جىلعا قاراي ءورشىپ كەتكەن. حات يەلەرى قول قويماعان تاعى ءبىر قۇجاتتا مىناداي مالىمەتتەر بار:
«1933 جىلدىڭ قاڭتارىنان 31-ناۋرىزىنا دەيىنگى ۋاقىتتا قورداي اۋدانى بويىنشا جينالىپ الىنعان ولىكتەر; اۋىلدىق كەڭەستىڭ بەرگەن مالىمەتتەرى:
اۋىلدىق كەڭەستەردە ولگەن ادامداردى اتتارى،... 671 ادام.
«... ۋسپەن اۋىلدىق كەڭەسىندە ءبىر بايدىڭ بالاسى كوشەدە ەكى ادامنىڭ باسىن سۇيرەتىپ ءجۇردى. (ول ۇستالدى وگپۋ تۇتقىنىندا وتىر).
تاعى ءبىر قۇجاتتا وسىعان ۇقساس تومەندەگىدەي جان تۇرشىگەرلىك دەرەكتەر بار: «... كەمشىلىكتەرگە مىنالاردى جاتقىزۋعا بولادى:
قاراتال اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى جانە ىلە پوسەلكەلىك كەڭەسى اشىعىپ ولگەن بوسقىنداردىڭ ولىكتەرىن جيناپ الۋعا نەمكەتتى قارادى. 1933 جىلى 23 قاراشادا ۇشتوبەنىڭ وپەراتيۆتىك پۋنكتىنىڭ باستىعى جولداس سولوۆەۆ جانە... جول. كاشكيروۆ ۇشتوبە پوسەلكەسىندەگى ءسۇت فەرمالارىنا باراتىن جولعا جاقىن ماڭايدا شاشىلىپ جاتقان بىرنەشە ولىكتەرگە كەزدەسكەن. ونىڭ ۇستىنە ءبىر ولىكتىڭ كوزىن قۇستار شوقىپ تاستاپتى. سۇراستىرا كەلگەندە بۇل ولىكتەردىڭ جاتقانىنا ون كۇندەي بولعانى انىقتالدى. بىرنەشە ولىكتەر تەمىرجول بويىنداعى جاعالىق ورىنداردان تابىلدى. ولارعا مولا قازباۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەگەنى كورىنىپ تۇر. ال جالپى تۇرعىندار اڭگىمەسىنە قاراعاندا پوسەلكەدەگى بارلىق شۇڭقىرلار ولىكتەرمەن تولتىرىلعان، جانە قارمەن بۇركەمەلەنگەن. پوسەلكەدەن بەس-ون شاقىرىم قاشىقتىقتا جول بويىندا كوپ ولىك شاشىلىپ جاتىر.
بايقاعانىمىز: ولگەندەردىڭ ەسەبىن ەشكىم دە جۇرگىزبەيدى. ويتكەنى ولگەندەر سانىنا بايلانىستى قويىلعان سۇراققا پوسەلكەلىك كەڭەس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى سيحىمباەۆ بىلاي دەپ جاۋاپ بەردى: «قار ەريدى ەمەس پە، مىنە سوندا ولگەندەر قانشاما ەكەنىن كورەتىن بولامىز».
جىلقىنىڭ قيىنان سۇلى جيناۋ، ولگەن مالدىڭ تەرىسىن جەپ قويۋ جاعدايلارى ءجيى كەزدەسەدى. سوڭعى كۇندەرى ادامدى جەپ قويۋ تۋرالى سوزدەر ءجيى تارالىپ ءجۇر. ءۇش جاعدايدى تەكسەرگەنىمىزدە مۇنىڭ ءوزى ازىق-تۇلىك الۋ ءۇشىن ارانداتۋعا ۇقسادى. بىراق سەنۋگە بولاتىن دا جاعدايلار كەزدەسۋدە (اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى ت.تىنىسباەۆتىڭ مالىمدەمەسى). بۇل ىسكە بايلانىستى كىنالىلەر ۇستالدى.
تىنىسباەۆ جولداستىڭ مالىمدەۋىنشە، قاماۋداعى ەكى تۇتقىنعا ايەلدەرى الىپ كەلگەن شەلەكتەردە پىسىرىلگەن ادام ەتى بار بولىپ شىقتى. اۋداندىق كوميتەت ۋاكىلىنىڭ ايتۋىنشا بۇل ادامدار ۇدايى تاياز مولالاردى اشۋمەن اينالىسىپ، ولىك ەتىمەن تاماقتانىپ كەلگەن.
بۇل مەملەكەتتىك بانك مەڭگەرۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ق. وسمانوۆتىڭ ايتقانى: ولاردىڭ اۋلاسىنا كىرگەن جيىرما جەتى جاسار شاماسىنداعى جىگىت اجەتحانادا ادامنىڭ ناجىسىمەن تاماقتانعان. سۇيەك-ساياقتى نەمەسە كوشەگە لاقتىرىلعان جەۋگە جارارلىقتاي ايتەۋىر ءبىر نارسەلەردى جەپ جاتقانداردى مەن يزرينوۆيچ، ماسين جولداستارمەن بىرگە ۇشتوبە بك(ب)پ اۋداندىق كوميتەتى الدىندا جانە اقسۋدا كەزدەستىردىم».
مىنە، 1930-1933 جىلدارداعى اشارشىلىق كەلبەتى وسىنداي! مۇنداي قاسىرەتتى تاريحتى، 31-مامىردا اشارشىلىق قۇرباندارىن ارقاشان ەسكە الىپ وتىرۋ بۇگىنگى جانە كەيىنگى ۇرپاقتىڭ ارۋاقتار الدىنداعى باستى بورىشى. ەتەك-جەڭى جينالعان ۇلت بولامىز دەسەك، وسىنى ۇمىتپاي، جادىمىزدا ۇستاۋىمىز كەرەك.

تالاس وماربەكوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«ءۇش قيان» گازەتى