سوڭعى 2-3 جىل اراسىندا «قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنىڭ بەتىندە ۇيعىرلار جونىندە وننان اسا ماقالا جارىق كوردى. سول گازەتتە، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان تەست سۇراقتارى دا ءجيى-ءجيى جاريالانادى.

سوڭعى 2-3 جىل اراسىندا «قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنىڭ بەتىندە ۇيعىرلار جونىندە وننان اسا ماقالا جارىق كوردى. سول گازەتتە، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان تەست سۇراقتارى دا ءجيى-ءجيى جاريالانادى.

قازاق ءتىلىنىڭ سۇراقتارىنىڭ ءبىرى : «ۇرىس – ىرىستى قاشىرار، ىنتىماق – حالىقتى اسىرار». مەنىڭشە «قازاقستان-ZAMAN» گازەتىنىڭ كەيبىر تىلشىلەرى بۇل سۇراقتىڭ ماعىناسىن تەرەڭ بىلمەسە كەرەك. سەبەبى ولاردىڭ ايتىپ، جازىپ جۇرگەندەرى مۇلدەم باسقاشا. مەنىڭ ويىمدى، وسى گازەتىڭ ءتىلشىسى مۇحان يساحان ءوزىنىڭ «ۇيعىرلار تاريحى» اتتى ماقالاسىندا (قازاقستان-ZAMAN, 27.11.08.ج.) بىلاي تۇسىندىرەدى: «...بۇگىنگى تاريحىن جەتى زەرتتەۋدىڭ قاجەتى تۋىپ وتىر...». مەن تاريحقا كوپ تەرەڭدەمەي، بۇكىل تۇركى حالىقتارىمەن ونىڭ زيالىلارىنىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەن عالىمداردىڭ ۇيعىرلار جونىندە ايتقاندارىنا سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزدى سالايىن.
شاكارiم قۇدايبەردiۇلى 1911 جىلى ورىنبوردا جارىق كورگەن ءوزiنiڭ «تۇرiك، قىرعىز – قازاق ءھام حاندار شەجiرەسi» اتتى ەڭبەگiندە «...ۇيعىر دەگەن بiرiگiپ قوسىلعان» دەگەن ماعىنادا دەپ شەجiرە جازۋشىلارىنىڭ ءبارi ايتقان دەسە دە بولادى. سول ۇيعىردان قىرعىز، قاڭلى، قىپشاق، نايمان، كەرەيت، دۋلات ت.س.س. توپتار (رۋلار – ك. م.) شىققان» دەپ جازعان بولاتىن.
ايگىلى تاريحشى ابيلعازى باحادۋرحان ءوزىنىڭ اتا – باباسىنىڭ شەجىرەسىن جازعاندا («رودوسلوۆنوە درەۆو تيۋركوۆ»، موسكۆا – تاشكەنت- بيشكەك، 1996گ.), بىلاي دەيدى - «…ۇيعىرلارمەن نايماندار جايىقتىڭ باسىن جايلاپ، سىردىڭ اياعىن قىستاپ جۇرگەن كەز ەدى ...» دەسە، س.احينجانوۆ ءوزىنىڭ «كىپچاكي ۆ يستوري سرەدنەۆەكوۆوگو كازاحستانا» اتتى ەڭبەگىندە، 1182 جىلى حورەزم حاندىعىنداعى جەنت قالاسىنا جايىقتىڭ جاعاسىنان كەلگەن كىپشاق اقسۇيەكتەرى، ءبىز ۇيعىر (يۋگۋر) ۇلدارىمىز دەگەن دەپ، تاريحي دەرەكتەرگە سىلتەمە جاساعان. سوندا قالاي بولعانى؟ شىڭعىسحانعا دەيىن سىر مەن جايىقتىڭ بويىنداعى ۇيعىرلار قايدا قۇس بولىپ ۇشىپ كەتتى؟  جارايدى، ءسوزدى ۇزارتپايىن، ەندى سول باۋىرىم م.يساحاننىڭ «ۇيعىر دياسپوراسى» دەپ كوتورگەن ماسەلەسىنە تۇسىندىرمە بەرەيىن.
وي-پiكiرiمدi وقىرمانعا تولىعىراق جەتكiزۋ ءۇشiن سوڭعى 100-150 جىلدارداعى قازاق-ۇيعىر قاتىناستارىنا  توقتالايىن.
رەسەي يمپەرياسى ورتالىق ازيانىڭ بiرسىپىرا ايماقتارىن وزiنە تاۋەلدi ەتiپ، ۇيعىردى – تارانشى، ال قازاقتى – قىرعىز دەپ، حIح عاسىردىڭ ورتاسىندا جەتiسۋعا دا كەلiپ جەتتi. اق پاتشانىڭ بيلiگiن مويىنداماعان 300 مىڭعا جۋىق قازاق، قىرعىز رۋ وكىلدەرىنىڭ ادامدارى  وڭتۇستiككە ىعىسىپ باۋىرلارى ۇيعىرلارعا كەلدi.(امانجول كۇزەنبايۇلى، ەركىن ءابىل «يستوريا رەسپۋبليكي كازاحستان»، الماتى، 1998گ.) ولاردى جاقسى شىرايمەنەن قارسى العان ۇيعىرلار قانداستارىنا شۇرايلى جايىلىمدار بەرiپ، ءوز قاراماعىنا الدى. بۇعان ريزا بولعان قازاق رۋ باسشىلارى ەندi رەسەي يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنان شىعىپ، ۇيعىرلارمەن بiرiگۋگە ۇمتىلدى. سولاردىڭ بiرi يمپەريا پولكوۆنيگi تەزەك ابىلايحانوۆ ەدi. ول ءوزiنiڭ جاقتاستارىمەن جەتiسۋداعى iرi ورىس بەكiنiسiنiڭ بiرi قاپالعا اقشا الىپ بارا جاتقان مايور زادورەنكونىڭ وتريادىنا 1870 جىلى شابۋىل جاساپ، قاپال بەكiنiسiنە تيiستi اقشانى تۇگەل ولجالاپ ىلە سۇلتاناتىنىڭ ورتالىعى قۇلجاعا قاشتى. ونى قۋىپ كەلگەن اق پاتشا ەلشiسi ولجالاعان مۇلiكتi جانە تەزەكتى قايتارىپ بەرۋدi تالاپ ەتتi. ءوتiنiش قابىلدانبادى. بۇعان ريزا بولعان تەزەك، ءوز جاقتاستاۋشىلارىمەن قايتا تالدىقورعان ولكەسiنە بارىپ، ونداعى قازاق رۋلارىنىڭ كومەگiمەن ەكiنشi سيبير اتتى اسكەرiنiڭ جىلقىسىن تۇگەل ايداپ كەتتi. بۇعان اشۋلانعان قاپال، لەپسi بەكiنiستەرiنiڭ باسشىلارى ۇيعىرلارعا ەكi وترياد جiبەردi. بiرiنشi وترياد بوروتولا وزەنiنiڭ بويىنداعى جايلاۋمەن سايرام كولدiڭ ماڭايىنداعى ەلدi توناپ، 15 مىڭ قوي مەن 300 جىلقىنى ولجالاپ قايتتى. ەكiنشi وترياد 5 مىڭ قويدى ولجالاپ قايتقاندا ىلە سۇلتاناتىنىڭ ساربازدارىنا جولىعىپ كوپ شىعىنعا ۇشىرادى. تاعى دا سول پاتشا وكiلدەرiنiڭ مالiمەتتەرi بويىنشا يمپەريا پراپورششيگi تازابەك بۋسۋرمانوۆ ەساۋل گەراسيموۆتىڭ وتريادىنا شابۋىل جاساپ، ولجا الالماي ءوزiن جاقتاعان 1000 جۋىق اداممەن قۇلجا ولكەسiنە قاشادى. قۇلجا وڭiرiندە تازابەك ۇيعىر اقىنى بيلال نازىمعا (بيلال 1899 ج. قازiرگi جاركەنت قالاسىندا ومiردەن وتكەن) ايتقانى:
«مەن مەركە اۋىلىنىڭ جiگiتiمiن، رەسەي اسكەرiندە پورۋچيك بولىپ قىزمەت iستەگەم. بايسەركە ۋەزiنiڭ بولىسى (قازiرگi Iلە اۋدانى – ك. م.) ءوز جاقتاستارىمەن قۇلجاعا كەتكەندە، اسكەر باسشىلارى مەنi ايىپتاپ، اباقتىعا قامادى. مەن ودان قاشىپ شىعىپ، مىڭنان اسا تۋىستارىمدى (البان، سۋان، قىزاي رۋ وكiلدەرiن – ك. م.) كوتەرiپ قۇلجاعا بەت الدىم. سوڭىمنان بiر ۆزۆود اسكەر شىعىپ مەنiمەن اتىستى».
قۇلجاعا كەلگەن يمپەريا ەلشiسi ىلە وكiلiنiڭ سۇلتانى ءالاحان تورە ابيلوگلىدان تازابەكپەن ونىڭ ادامدارىن 03.05. 1871 جىلعا دەيiن قايتارىپ بەرۋدi قاتاڭ تالاپ ەتiپ، بولماسا iستiڭ جامانعا اينالاتىندىعىن ەسكەرتتi. اق پاتشانىڭ قولىنا تۇسسە ءوز باۋىرلارىنىڭ نە بولاتىندىعىن بiلگەن ءالاحان تورە  يمپەريانىڭ تالابىن قابىلدامايدى.
مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ كۇش بiرiكتiرiپ تسين (قىتاي) يمپەرياسىنان ازاتتىق الۋ عانا ەمەس، رەسەيدiڭ دە ىقپالىنان شىعۋىن بايقاعان تۇركىستەن گەنەرالى – گۋبەرناتورى ك. پ. كاۋفمان دەرەۋ سانكت-پەتەربۋرگكە تومەنگi مالiمەتتi جولدادى. «... پو موەمۋ كراينەمۋ ۋبەجدەنيۋ، ناستوياششەە پولوجەنيە دەل نا گرانيتسە ۋجە نەتەرپيمو... مى تەپەر دولجنى كاك دليا پولزى ناشيح سرەدنەازياتسكيح ۆلادەني تاك ي ۆ وسوبەننوستي دليا ۆوسستانوۆلەنيا ۋپاۆشيح ناشەي تورگوۆلي س زاپادنىم كيتاەم، پوموچ كيتايۋ...» دەسە، باتىس سiبiر گەنەرال-گۋبەرناتورى حۋرششوۆ «... جەلاتەلنو بىلو بى پوموچ تسينام (كيتايۋ – ك. م.) ۆ يح پوپىتكاح ۆوسستانوۆيت پوريادوك ۆ ۆوستوچنوم تۋركەستانە...». ءارتۇرلi مالiمەتتەردi العان روسسيا جوعارعى ۇكiمەت باسشىلارى 1871 جىلى ءساۋiردiڭ 20-شى جۇلدىزىندا، يمپەراتور الەكساندر II قاتىناسۋىمەنەن رەسەي اسكەري (قورعانىس) مينيسترi د. ا. ميليۋتيننiڭ بايانداماسى تىڭدالدى. ونى تالقىلاۋعا، اسكەر باسشىلارى مەن گەنەرال-گۋبەرناتورلار قاتىناسقان بولاتىن، ولار يمپەراتوردان شىعىس تۇركىستان جەرiنە اسكەري جورىق جاساۋدى سۇرادى. جينالىستىڭ شەشiمi تاريحشى ب. پ. گۋرەۆيچتiڭ يستوريا «يليسكوگو ۆوپروسا ي ەە كيتايسكيە فالسيفيكاتورى» (م.، ناۋكا، 1982 ج.) كiتابىندا تومەندەگiدەي وتەدi.
«...پريبەگنۋت ك ۆوورۋجەننومۋ دۆيجەنيۋ... نا پەرۆوە ۆرەميا زانيات گ.گ. ۋرۋمچي ي كۋلدجۋ...»
تسين يمپەرياسى ءوزiنiڭ سوعىسقا دايىن ەمەستiگiن بiلدiرiپ، رەسەيدiڭ تەك ىلە سۇلتاناتىنىڭ تاۋەلسiزدiگiن جويۋىنا ريزاشىلىعىن بەردi. مامىر ايىنىڭ باسىندا جاقسى قۇرالدارمەن قارۋلانعان، اسكەري تاكتيكاسى  جەتiك، شەكارا پودپولكوۆنيگi جدان – پۋشكين ءوز وتريادىمەن چالكودە تەگiستiگiمەن ورلەپ (قازiرگi رايىمبەك اۋدانى – ك. م.), كەتپەن تاۋىنان اسىپ، تازابەكپەن ونىڭ جاقتاۋشىلارى البان، سۋان رۋلارىمەن ۇيعىر اۋىلدارىن ويرانداۋعا بەت الدى. بiراق كەتپەن تاۋىندا سۇلتاناتتىڭ ساربازدارىنا تاپ بولىپ، سوعىسپاي كومەك كۇتتi. كوپ ۇزاماي ولارعا پولكوۆنيك ەلينسكيدىڭ وتريادى قوسىلىپ، بiرiككەن كۇش كەتپەن اسۋىن الۋعا ۇمتىلدى. التى ساعاتقا سوزىلعان قاقتىعىس، ورىس اسكەرiنiڭ شەگiنۋiنە الىپ كەلدi. بۇل شەگiنiس سۇلتانات ساربازدارىنىڭ جiگەرiن كوتەرiپ، ولار قورعانىس شەبiنەن شابۋىلعا شىقتى. قۇرالى كۇشتi ورىس اسكەرi جازىقتا سۇلتاناتتىڭ بiرسىپىرا اسكەرiن جايراتىپ سالدى، ونىڭ ۇستiنە پولكوۆنيك ميحايلوۆسكيدiڭ قالىڭ قولى كەلiپ،يمپەريا اسكەرi سۇلتاناتتىڭ ساربازدارىن كەرi قۋىپ، 28.05.71 جىلى كەتپەن اۋىلىن باسىپ الدى.
Iلە وزەنiنiڭ وڭ جاعىندا 10 مىڭعا جۋىق يمپەريا اسكەرiنiڭ الدىن بوگەۋگە سۇلتاناتتىڭ بiرسىپىرا قۇرالدارىمەن ادامى جۇمىلدىرىلعان بولاتىن. بۇنى پايدالانعان كولپاكوۆسكي باراحۋدزير اۋىلىندا (قازiرگi پانفيلوۆ اۋدانىنداعى كوكتال سەلوسى) نەگiزگi كۇشiن شوعىرلاندىرىپ قىسقاشا ءسوز سويلەپ، Iلە سۇلتاناتىنىڭ حالقىنا ارنالعان ۇندەۋiنە قول قويدى. بۇل ۇندەۋدە: رەسەي مەملەكەتiنiڭ جەرiندە ەلدi توناپ، مالدارىن ولجالاپ، شەكارانى بۇزىپ، قۇلجاعا قاشقان قىلمىسكەرلەردi جازالاۋ ءۇشiن جانە دە سول قىلمىسكەرلەرگە پانا بولعان ءالاحان تورە ونىڭ اتقوسشىلارىن جاۋاپقا تارتاتىندىعىن تiلگە تيەك ەتiپ قۇلجاعا اسكەر باستاپ كiرەتiندiگiن جاريالادى. ول قاراپايىم حالىققا تىنىشتىق پەن ادiلەتتiكتi ۇسىنىپ، كەدەي مەن شارۋاعا قىسىم كورسەتپەيتiندiگiن بiلدiرiپ، ولاردىڭ ورىس اسكەرiنە قارسىلىق كورسەتپەۋiن ءوتiندi.
12.06.1871 ج. رەسەي ارمياسى باراحۋدزيردەن قۇلجاعا بەت الدى، ولاردىڭ الدىن بوگەگەن سۇلتاننىڭ سارزباردارى شەگiنiپ، ابدراحمان بەكتiڭ باسشىلىعىندا، ءسۇيدiڭ قالاسىنىڭ ماڭىندا شەشۋشi سوعىسقا دايىندالدى. 21.06.71 جىلى ابدراحماننىڭ اتتى اسكەرi شابۋىلعا شىقتى. ولاردى پۋشكiنiڭ سناريادىمەن مىلتىقتىڭ وعىنىڭ استىنا العان يمپەريا اسكەرi ساربازداردىڭ بەتiن قايتارىپ، ولاردىڭ جان-جاققا بىتىراي قاشىردى. قارۋدىڭ باسىمدىلىعى، ەل-جۇرتتىڭ (قاراپايىم حالىقتىڭ) نارازىلىعى ءالاحان تورەگە بiتiم جاساۋعا ماجبۇرلەدi. ءالاحان تورە 22.06.71ج. كولپاكوۆسكيمەن كەزدەسiپ، سوعىستى توقتاتىپ وعان قۇلجا قامالىنىڭ كiلتiن بەردi. تامىز ايىندا كولپاكوۆسكي Iلە سۇلتاناتىنىڭ جويىلعانىن مالiمدەپ، ءالا ابيلوعلىن وتباسىمەن جاقتاۋشىلارىن قوسا ۆەرنىي قالاسىنىڭ سولتۇستiك باتىسىنا ورنالاستىرىپ، ولاردى ارناۋلى باقىلاۋعا الدى. بۇل جەر كەيiن سۇلتانقورعان اۋىلى اتاندى.
تسين-مانچجۋريا يمپەرياسى رەسەي اسكەرiنiڭ قۇلجاعا كiرگەنiن ايىپتاپ، ارناۋلى اسكەرمەنەن ءوز وكiلi جۋن تسزيۋندi اتتاندىردى. ول گەنەرال بوگوسلوۆسكيمەن سەرگيوپول قامالىندا كەلiسسوز جۇرگiزiپ رەسەي اسكەرiنiڭ Iلە سۇلتاناتىنىڭ نەمەسە بۇرىنعى تسين يمپەرياسىنىڭ جەرiنەن شىعىپ كەتۋiن تالاپ ەتتi. بوگوسلوۆسكي ءوز پiكiرiن ۇسىنىپ، Iلە ولكەسiنەن كەتپەيتiندiگiن بiلدiردi. بۇل پiكiر رەسەي مەن تسين يمپەرياسىنىڭ قارىم-قاتىناسىنا سىزات ءتۇسiردi. مانچجۋرلار رەسەيدiڭ ساۋدا كەرۋەندەرiن ۇرiمشiگە جiبەرمەۋگە تىرىسىپ، 1872 جىلى ۇرiمشiگە بارا جاتقان كەرۋەندi كۋيتۋن اۋىلىنىڭ ماڭىندا توناپ، ونىڭ 45 ادامىن ءولتiردi. كەرۋەندەردi توناۋ، ادامدارىن ءولتiرۋ 1874, 75, 76 جىلدارى دا ورىن الدى. پەكيندەگi رەسەي ەلشiسiنiڭ تسين مەملەكەتiنiڭ يمپەراتورىنا قويعان تالابى دا ەسكەرۋسiز قالدى.
جاڭا شەكارا جونiندە كەلiسسوزدەر باستالىپ، ءار جاق ءوز مۇددەسiن قورعاۋعا تىرىستى. بiرنەشە ۋاقىتقا سوزىلعان بۇل كەلiسسوز سانكت-پەتەربۋرگ بiتiمشارتىنا قول قويۋمەن اياقتالدى.
«ءبولىپ ال دا بيلەي بەر»  ساياساتىن  ۇستانعان  پاتشا ۇكiمەتi ىلە ولكەسiنiڭ بiرسىپىرا جەرiن وزiنە قاراتىپ، وعان قوسىمشا قۇلجاعا كiرiپ ىلە سۇلتاناتىنىڭ تاۋەلسiزدiگiن جويۋعا كەتكەن رەسەيدىڭ 9 ميلليون اقشاسىن – مەتاليچەسكي رۋبلدi تسين يمپەرياسىنان قايتارىپ بەرۋدi تالاپ ەتتi. قىتاي بۇل اقشانى فۋنت ستەرلينگمەن قايتارۋعا مiندەتتەمە الدى. ءسويتiپ، قازاق باۋىرلارىنا قول ۇشىن بەرگەن ۇيعىرلار ەندi ءوز جەرiن، جيناعان دۇنيەسiن تسين يمپەرياسى مەن اق پاتشاعا بەرiپ، تۋعان-تۋىستارىنان ايىرىلدى. ەلدە تولقۋ باستالدى. بۇنى بايقاعان اق پاتشانىڭ قىزمەتكەرلەرi جەرگiلiكتi حالىقتىڭ بەلسەندiلەرiنە سۇيەنە وتىرىپ، ۇگiت-ناسيحات جۇمىسىن كەڭ تۇردە قولعا الدى. ولار ۇيعىر، قازاق، وكiلدەرiنە رەسەي جەرiنە كوشiڭدەر، ول جەرگە بارىپ، كەلىسىم بويىنشا رەسەيگە وتكەن تۋىستارىڭمەنەن ارالاسۋعا بولادى. تىڭ جەرلەردi يگەرiپ، تۇركىستان گۋبەرناتورلىعىنا استىق، كوك-ءونiس، مال ونiمدەرiن تاپسىرۋعا شاقىردى.
رەسەي يمپەرياسىنىڭ سەنiمدi ادامدارىنىڭ بiرi جاركەنت ءوڭiرiنiڭ اكiمi ۆاليباي يۋلداشەۆ ەدi. ول ەلدi كوشiرۋمەن قاتار، ولاردىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرiپ، ساۋاتتىلىعىن اشۋعا بەلسەنە قاتىستى. يۋلداشەۆ 1886 جىلدان باستاپ، جاركەنتتەن شالعاي ورنالاسقان اۋىلداردا مەكتەپتەر اشىپ، ونداعى ءار ۇلت وكiلدەرiنiڭ بالالارىن وقىتىپ، ولارعا ورىسشا ۇيرەتۋدi قولعا الدى. كەيiنiرەك، ول كونە جاركەنت قالاشىعىن بۇزىپ، ونىڭ ورنىنا قازiرگi زامانعا ساي، ورتالىق مەدرەسەسi بار ۇلكەن مەشiت سالدىردى. قازiر ول مەشiت جاركەنت قالاسىنىڭ مۋزەيi بولىپ اتالىنادى. ۆەليبايدىڭ جاركەنت وڭiرiندەگi جۇمىسى: ەلدiڭ ءال-اۋقاتىنىڭ كوتەرiلۋi, مادەنيەتi مەن ساۋاتتىلىقتىڭ ءوسۋi, ۇلت جانە دە رۋ وكiلدەرiنiڭ اراسىنداعى تاتۋلىقپەن بiرلiك، ونى 1892 جىلى «دالا ۋالاياتىنىڭ»، قازiرگi قازاقستان جەرiنiڭ گۋبەرناتورىنىڭ قابىلداۋىنا سەبەبكەر بولادى. گۋبەرناتور يۋلداشەۆتىڭ جۇمىسىن جوعارى باعالاپ، ونى رەسەي يمپەراتورى نيكولاي II كەزدەسۋگە جولداما بەرەدi. يۋلداشەۆتى قابىلداعان يمپەراتور ونى قۇرمەتتi وردەن، مەدالدارمەنەن ماراپاتتاپ، وعان «رەسەيدىڭ ارداقتى ازاماتى» جانە «جوعارعى مارتەبەلi ساۋدا وكiلi» اتاعىن بەرەدi.
ۇيعىر، قازاق بiرلiگiندە 1916 جىلى قارقارادا (قازiرگi رايىمبەك اۋدانى) بولعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستى ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. قازاقتان شىققان – جاناباي، ۇيعىردان – توقنياز اينالاسىنا بiرنەشە مىڭ ادام جيناپ، كۇش بiرiكتiرiپ، اق پاتشا ۇكiمەتiنە قارسى شىعادى. امال قانشا، قۇرالدىڭ السiزدiگiنەن جەڭiلiس تاۋىپ، پاتشا اسكەرiنiڭ قولىنا تۇسەدi. قاراكول تۇرمەسiندە، پولكوۆنيك يۆانوۆتىڭ سۇراعىنا ولار: ۇيعىر، قازاق حالقى قۇل بولۋعا تۋماعان. ولاردا دا اقىل-وي، ار-نامىس بار، ولاردا دا باسقالار سياقتى ادiلدiكتi, ەركiندiكتi اڭسايدى. بiز سول جولدى تاڭداپ الدىق، ولسەك ارمانىمىز جوق» دەيد». ەكi باتىر دا اق پاتشا جەندەتتەرىنىڭ قولىنان قازا بولدى.
مەكتەپتە وقىپ، ورىسشانى جەتiك بiلگەن 20 جاستاعى ابدۋللا روزىباكيەۆ 1917 جىلى «مۇسىلمان جاستارى وداعىنىڭ» جەتەكشiسi بولىپ، ت. رىسقۇلوۆ، ا بايتۇرسىنوۆ، ا.جانگەلدين، تاعى باسقا قازاق زيالىلارىمەن بiرگە رەسەي بولشەۆيكتەرiنiڭ قۇرامىندا قازاق سوۆەت اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا بار كۇش جiگەرiن  سالادى. 1921 جىلى ول جەتiسۋ وبلىسىنىڭ حاتشىسى جانە دە وبلىستاعى «قوسشى» كەدەي-شارۋا ۇيىمىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانادى. 1929-33 جىلدارى ا. روزىباكيەۆ قىزىلوردا وبلىستىق پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى، سودان سوڭ قازاقستان اۆتونوم وداقتىق رەسپۋبليكانىڭ حالىق كوميسسارى قىزمەتiن اتقارادى.
ا. روزىباكيەۆ، ي. تايروۆ، يا. يسيەۆ، تاعى باسقا زيالىلار وبلىستىق پارتيا،  كەڭەس ورىندارىندا قىزمەت iستەپ قازاقستاننىڭ دامىپ، ءوسiپ-وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان بiرiنشiلەردiڭ قاتارىندا ورىن السا، اۋىل شارۋاشىلىعىن كوتەرiپ، ەلدiڭ ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا ح. ابدراحمانوۆ، ا. يسحاكوۆ، م. ناسىروۆ، و. بيلالوۆ تاعى باسقالار ەرەن ەڭبەگiن سiڭدiردi.
شىڭجاندا 1945 جىلى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستار باستالىپ، ولكەنiڭ بiرسىپىرا جەرi قىتايدىڭ بيلiگiنەن شىقتى. ۇيعىرلار تۋىسقان باۋىرلاردىڭ تiلiمەن مادەنيەتiن وركەندەتۋگە، جاس مامانداردى دايىنداۋعا Iلە-قازاق، قىزىلسۋ– قىرعىز، بوروتوللا-مونعول تاعى دا باسقا وكرۋگتەر قۇردى. بۇل جەردە قازiر 76 ۇلت وكiلدەرi تۇرادى، سولاردىڭ iشiنەن قازاق تiلiندە 10 گازەت شىقسا، ۇرۋمشيدەن 24 ساعات تەلەارنا قازاق تiلiندە جۇرەدi.
قازاقستان ەمەس، بۇكiل كەڭەس وداعىنا قاتەرلi قاۋiپ تۋعىزعان نەمiس باسقىنشىلارىنا قازاق باۋىرلارىمەن بiرگە ۇيعىر ازاماتتارى دا قان مايدانعا اتتانىپ، ۇلى جەڭiسكە وزدەرiنiڭ ۇلەسiن قوستى. كوبi مايداننان قايتپادى، ۇيعىرلار م.ياكۋپوۆ، د. بابادجانوۆ، س لۋتپۋللاەۆتا كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتاعىنا يە بولسا، م.تەيپوۆ 1995 جىلى ەلباسىنىڭ قولىنان قازاقستان «حالىق قاھارمانى» وردەنiن الدى.
كەڭەس وداعىنىڭ iشكi-سىرتقى ساياساتىن جاقسى تۇسiنگەن، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ تۇڭعىش بiرiنشi حاتشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆ، ۇيعىر مادەنيەتiن دامىتۋعا كادرلەرiن دايىنداۋعا قازاقستان قۇرامىندا ۇيعىر اۆتونوم وبلىسىن قۇرۋ جونiندە ماسكەۋدەگi كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ حاتشىسى ن. س. پوتوليچەۆكە 1947 جىلدىڭ اقپانىندا حات جازادى. كەيiنiرەك ول بۇل ماسەلەنi تاعى دا كوتەرiپ، اۆتونوم وبلىس قۇرۋ تەك ۇيعىر ءۇشiن ەمەس، ول بۇكiل باۋىرلاس مۇسىلمان حالىقتارى ءۇشiن كەرەكتiگiن دالەلدەپ، 1947 جىلدىڭ 29 ماۋسىمىندا ماسكەۋدەگi كەڭەس ۇكiمەتiنiڭ حاتشىسى ا.ا.جدانوۆقا حات جولدايدى. «ءبولىپ ال دا بيلەي بەر» ساياساتىن جاقسى ۇستاعان كەڭەس باسشىلارى جۇماكەنiڭ كوتەرگەن ماسەلەسiن ورىنداماي، ونى 1954 جىلى قىزمەتتەن كەتىردi.
وزدەرiڭiز بايقاعان بولارسىزدار، قازاققا تۇركi حالىقتارىنىڭ iشiندە ەڭ جاقىنى ۇيعىرلار، ونى عاسىرلار بويى جينالعان تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدi. بۇل تۋىستىقتى تالاي زيالىلار ايتىپ تا، جازىپ تا كەتكەن. قاجەت بولسا مەن ونى كەلەسi ماقالامدا جاريالايىن. وسىنى بiلە تۇرا، بۇگiنگi تاڭدا ەلباسىنىڭ، ۇكiمەتiمiزدiڭ، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ ەل بiرلiگiنە ارنالعان شەشiمiن بۇرمالاۋ نەمەسە ورىنداماۋعا تالپىنۋ، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ، ەل ىشىندە ىرىتكى سالۋ،  مەنiڭ تۇسiنiگiمدە اتا-بابا، ارۋاقتاردى سىيلاماۋ بولىپ تانىلادى.

قاسىم ءماسيمي   
«قازاقستان زامان» گازەتى 5 ماۋسىم 2009 جىل