شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەينە¬لەۋ ونەرى سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى از ەمەس. ءتىپتى ارتىندا 150 شاقتى سۋرەت قالعانى، كوبىنەسە قارىن¬داش، اكۆارەل، مايلى بوياۋمەن، ال كەيدە تۋش، قالام، سيامەن جۇمىس ىستەگەنى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ونىڭ قولىنان شىققان سۋ¬رەتتەر ءحىح عاسىردىڭ 60 جىلدا¬رىندا “ۆسەميرنايا يلليۋستراتسيا”، “يسكرا” جانە تاعى باسقا باسى¬لىمداردا جارىق كورگەنىن قالىڭ وقىرمان بىلەدى دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار تاستاعى جازۋ¬لار¬دى، سۋرەتتەردى جانە كەيبىر سۋرەت¬تەردى قايتا كوشىرىپ سالعانىنان دا حاباردارمىز. مەنى قىزىقتىر¬عانى 1856 جىلى شوقان ءۋالي¬حانوۆ سالعان “سارتايدىڭ پورت¬رەتى”. بۇل سۋرەت قازاق مادەنيەتى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاما¬لىق¬تىڭ 604 بەتىندە باسىلعان. (ال¬ماتى. 2005 ج. ارۋنا باسپاسى). پورت¬رەتتە قولىنداعى كەزدىكپەن ساداق وعىن جونىپ وتىرعان جاسى 40-قا تاياعان باتىر بەينەلەنگەن. ءوزىم جايلى ايتسام، 1726 جىلى ۇلىتاۋ ماڭىنداعى “قالماققى¬رىل¬عان” دەگەن جەرگە مىڭ بالادان جاساق ۇيىمداستىرىپ، قول باس¬تاعان سارتاي باتىر بايجانۇلى تۋرالى ىزدەنىپ جازىپ جۇرگەنمىن. كەزىندە ورىنبەت اقساقال اقىن نۇرماعامبەت قوسجانۇلىنا “سار¬تاي باتىر” داستانىن جازدىراردا 1932 جىلدارى تومانۇلى جەتپىس سارتايدىڭ سۋرەتىن، بۇرىن جازىل¬عان ولەڭ ۇزىندىلەرىن، جەر اتتارى مەن كىسى اتتارى جازىلعان قاعاز¬دارىن بەردى دەپ ەستىگەنمىن. ول نە سۋرەت ەكەنىن  ەشكىم بىلمەيدى، ءويت¬كەنى جازىلعان داستاننىڭ ءوزى تولىق نۇسقاسى ساقتالماي، قىزىل ساياسات¬تىڭ قاھارىنان قورىققان ەل جەرگە كومىپ، سوڭى جوعالعان دەپ ەستىگەن¬مىن.

شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەينە¬لەۋ ونەرى سالاسىنداعى ەڭبەكتەرى از ەمەس. ءتىپتى ارتىندا 150 شاقتى سۋرەت قالعانى، كوبىنەسە قارىن¬داش، اكۆارەل، مايلى بوياۋمەن، ال كەيدە تۋش، قالام، سيامەن جۇمىس ىستەگەنى ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا ءجۇر. ونىڭ قولىنان شىققان سۋ¬رەتتەر ءحىح عاسىردىڭ 60 جىلدا¬رىندا “ۆسەميرنايا يلليۋستراتسيا”، “يسكرا” جانە تاعى باسقا باسى¬لىمداردا جارىق كورگەنىن قالىڭ وقىرمان بىلەدى دەپ ويلايمىن. سونىمەن قاتار تاستاعى جازۋ¬لار¬دى، سۋرەتتەردى جانە كەيبىر سۋرەت¬تەردى قايتا كوشىرىپ سالعانىنان دا حاباردارمىز. مەنى قىزىقتىر¬عانى 1856 جىلى شوقان ءۋالي¬حانوۆ سالعان “سارتايدىڭ پورت¬رەتى”. بۇل سۋرەت قازاق مادەنيەتى ەنتسيكلوپەديالىق انىقتاما¬لىق¬تىڭ 604 بەتىندە باسىلعان. (ال¬ماتى. 2005 ج. ارۋنا باسپاسى). پورت¬رەتتە قولىنداعى كەزدىكپەن ساداق وعىن جونىپ وتىرعان جاسى 40-قا تاياعان باتىر بەينەلەنگەن. ءوزىم جايلى ايتسام، 1726 جىلى ۇلىتاۋ ماڭىنداعى “قالماققى¬رىل¬عان” دەگەن جەرگە مىڭ بالادان جاساق ۇيىمداستىرىپ، قول باس¬تاعان سارتاي باتىر بايجانۇلى تۋرالى ىزدەنىپ جازىپ جۇرگەنمىن. كەزىندە ورىنبەت اقساقال اقىن نۇرماعامبەت قوسجانۇلىنا “سار¬تاي باتىر” داستانىن جازدىراردا 1932 جىلدارى تومانۇلى جەتپىس سارتايدىڭ سۋرەتىن، بۇرىن جازىل¬عان ولەڭ ۇزىندىلەرىن، جەر اتتارى مەن كىسى اتتارى جازىلعان قاعاز¬دارىن بەردى دەپ ەستىگەنمىن. ول نە سۋرەت ەكەنىن  ەشكىم بىلمەيدى، ءويت¬كەنى جازىلعان داستاننىڭ ءوزى تولىق نۇسقاسى ساقتالماي، قىزىل ساياسات¬تىڭ قاھارىنان قورىققان ەل جەرگە كومىپ، سوڭى جوعالعان دەپ ەستىگەن¬مىن. سارتاي ءبيدىڭ التى بالاسىنان وربىگەن كەيىنگى ۇرپاقتارىنىڭ ءۇيىن¬دە ش.ءۋاليحانوۆ سالعان پورترەتتىڭ كوشىرمەسى ءىلۋلى. ش.ءۋاليحانوۆ 1835 جىلى تۋىپ، 1865 جىلى قاي¬تىس بولعان عوي جانە كىشى ءجۇز ارا¬سىندا بولعانىن ايعاقتايتىن دەرەك تاعى جوق”. ال سارتاي باتىر  باي¬جان¬ۇلى 1711 جىلى تۋىپ، 1818 جىلى قايتىس بولعان دەيدى كونەكوز قاريالار. ۇلى جانە ورتا جۇزدە اتى التى الاشقا تانىلعان سارتاي ەسىم¬دى اتتاس باتىر نە بي بولماعان سياق¬تى، ويتكەنى شەجىرەلەردى ءبىراز اۋدارىپ قارادىم. كىشى جۇزدە شومەكەي اتالىعىنىڭ بوزعۇلىنان تارايتىن بالقىدان قۇلجامانۇلى سارتاي بي ءحVىى عاسىردا ءومىر ءسۇر¬گەن. كەزىندە كىشى جۇزگە اتى ءمالىم بي بولعان. بۇل ەكى بي دە ش.ءۋالي¬حانوۆتان ءبىر-ەكى عاسىر بۇرىن جاساعان، كەزدەسپەگەن دەپ ناقتى ايتۋعا بولادى. سوندا ش. ءۋاليحا¬نوۆتىڭ سالعانى كىم، قاي  سارتاي؟ وسى ماسەلەنى انىقتاۋعا سۋرەتشىلەر مەن تاريحشى عالىمدار اتسالىسسا دەگەن ۇلكەن ءوتىنىشىم بار.
مەنىڭ ىزدەنىسىم بويىنشا سايا¬حاتشىلار ارال تەڭىزىن ارۋاقىتتا كارتاعا تۇسىرگەن، بىراق ولاردىڭ كوبىسى بۇل كۇنگە جەتكەن جوق، ساق¬تالماعان. مىسالى، 1558 جىلعى اعىلشىن دجينكەنسون، 1664 جىلى گوللانديالىق نيكولاي ۆيتسەن، 1723 جىلى داليليا، 1734 جىلى كرىلوۆ، 1741 جىلى مۋروۆين كار¬تاعا تۇسىرگەن. 1714 جىلى ءى پەتردىڭ جارلىعىنا سايكەس ۇيىمداستىرىل¬عان بەكوۆيچ-چەركاسسكي ەكسپە¬ديتسياسى ساتسىزدىككە ۇشىراۋىنا بايلانىستى، 1737 جىلى ەكىنشى رەت كيريلوۆ باسقارعان ەكسپەديتسيا جىبەرىلەدى. 1768-1769 جانە 1770-1774 جىلدارى ارال ءوڭىرىن ي.گەور¬گي، پ.پالاس جانە فالكا زەرتتەپ، قۇندى دەرەكتەر قالدىرعان. 1731 جىلى ابىلقايىر حاننىڭ شاقىر¬تۋى¬مەن كەلگەن ورىس ەلشىسى ا.تەۆ¬كە¬لەۆ جانە تاعى باسقا دا پاتشالىق رەسەيدىڭ حيۋا، بۇحاراعا جىبەرگەن ەلشىلەرى ارال وڭىرىندە بولعان. بۇل زەرتتەۋلەردىڭ بارلىعى بەلگىلى ماق¬ساتتى ۇستاندى. تەڭىزدىڭ بايلىعىن پايدالانۋ، شىعىس جانە ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنە بارۋدىڭ جولىن ىزدەدى. بۇلاردىڭ بارلىعى جۇرگەن جەرلەرىن، قازاقتىڭ اتاق¬تى بايلا¬رىن، بي-باتىرلارىن، سۇلتاندار¬دى، حانداردى سۋرەتكە سالۋمەن قاتار، ولاردىڭ كوشىپ-قوناتىن قونىستارىن دا كارتاعا تۇسىرگەن. ونداعى ماقساتتارى – وتارلاۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا كەدەرگى كەلتىرەتىندەي بولسا، قا¬زاق¬تىڭ ءبىرتۋار ازاماتتارىنىڭ كوزىن جويۋ بولعان. سول كەزدە ورىس ەلشىلەرى¬نىڭ جانە تەڭىزدى زەرتتەۋگە جىبە¬رىلگەن ەكسپە¬ديتسيا قۇرامىندا توپوگراف، سۋ¬رەتشىلەر بولعانى اقيقات. 1848 جى¬لى زەرتتەۋشى-ساياحاتشى، كونتر¬اد¬مي¬رال ا.بۋتاكوۆ باسقار¬عان ەكسپە¬ديتسيا قۇرامىندا ۋك¬راين حال¬قىنىڭ ۇلى اقىنى ت.شەۆچەن¬كونىڭ بولعانىن بارشا ەل بىلەدى. ارال تەڭىزىنىڭ جاعا¬لاۋىن¬دا ەكى جىل ءومىر سۇرگەن ول ارتىنا 450 سۋرەت قالدىرىپتى. ال ودان بۇ¬رىنعى، كەيىنگى ساياحات¬شىلار ارا¬سىنداعى سۋرەتشىلەردىڭ رايىم بەكىنىسىنەن 40 شاقىرىم جەردەگى  اقشاتاۋدا تۇرعان سارتاي باتىر¬دى سۋرەتكە سالۋى ابدەن ءمۇم¬كىن-اۋ. ون بەسىندە قول باستا¬عان سار¬تاي باتىردىڭ اتاعى الىس¬قا كەت¬كەن، ءارى ش.ءۋاليحانوۆتىڭ باباسى ابىلاي حاننىڭ شاقىر¬تۋى¬مەن  ورتا ءجۇز جەرىن جوڭعار¬دان ازات ەتۋ ءۇشىن بىرنەشە رەت شەكتى قو¬لىن باسقارىپ بارعان. باتىر جاي¬لى ەل ادامدارىنان ەستىگەن شو¬قان سارتاي باتىردىڭ سۋرەتىن ءوزى جەتىلدىرىپ قايتا سالىپ جۋرنالعا جاريالاتۋى مۇمكىن دەپ ويلاي¬مىن. وسى پورترەت جونىندە بىلە¬تىن ادام بولسا، رەداكتسياعا حابار¬لاسسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

ج.كەڭەسوۆ، پريوزەرسك قالاسىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعات ديرەكتورى
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى 10 ماۋسىم 2009 جىل