(اڭگىمە)

ءبىز نە كورمەدىك. قازاق جۇرتى، قازاق حالقى نە كورمەدى. بۇل وقيعالار سونىڭ ءبىر ۇزىگى عانا.

* * *

سابەت ۇكىمەتى بوركىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ، ومىردەن وزعان كۇنى ءبىزدىڭ اۋىل قاتتى قايعىردى. اسىرەسە سوعىس ارداگەرلەرى كەڭەسىنىڭ توراعاسى سول كۇنى-اق توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى.

اۋىلدى اۋىر مۇڭ باستى.

وسى سوۆحوزعا باياعىدا كولحوز تۇسىنان ەڭبەگىن سىڭىرگەن اجەلەرىمىز، قابىرشاق ەرىندەرى دىرىلدەپ، ءبىر-ءبىر تامشى كوز جاستارىن ىشقىنىپ شىعارىپ تاستادى. (باياعىدا ستالين ولگەندە ءبىر جىلاعان). وسى ءساتتى كۇتىپ تۇرعان ەڭبەكشى قاۋىم، ۇيىمداسقان تۇردە ءۇش دۇركىن ''وي، باۋىر-ەم...'' دەپ داۋىس سالدى.

وقيعانىڭ شارىقتاۋ كەزەڭى بولسا كەرەك، مەكتەپ وقۋشىلارى مەن بالاباقشاداعى بەيكۇنا سابيلەر اتا-انالارىنىڭ قاتتى ابىرجۋىنا تاڭدانىپ، پىسىقتاۋ بىرەۋلەرى جورامال جاساپ انا قوي اۋىلداعى اڭگەلەك اتا ولگەن عوي دەپ تۇسپالدادى. جوق، جاعداي ودان دا قيىن ەكەن. كۇللى ادامزاتتى ''زور باقىتقا كەنەلتۋشى'' سابەت ۇكىمەتى ءولىپتى. جاعداي قيىن...

اۋىلدى ەرتەڭىندە دە اۋىر مۇڭ باسىپ تۇردى.

(اڭگىمە)

ءبىز نە كورمەدىك. قازاق جۇرتى، قازاق حالقى نە كورمەدى. بۇل وقيعالار سونىڭ ءبىر ۇزىگى عانا.

* * *

سابەت ۇكىمەتى بوركىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ، ومىردەن وزعان كۇنى ءبىزدىڭ اۋىل قاتتى قايعىردى. اسىرەسە سوعىس ارداگەرلەرى كەڭەسىنىڭ توراعاسى سول كۇنى-اق توسەك تارتىپ جاتىپ قالدى.

اۋىلدى اۋىر مۇڭ باستى.

وسى سوۆحوزعا باياعىدا كولحوز تۇسىنان ەڭبەگىن سىڭىرگەن اجەلەرىمىز، قابىرشاق ەرىندەرى دىرىلدەپ، ءبىر-ءبىر تامشى كوز جاستارىن ىشقىنىپ شىعارىپ تاستادى. (باياعىدا ستالين ولگەندە ءبىر جىلاعان). وسى ءساتتى كۇتىپ تۇرعان ەڭبەكشى قاۋىم، ۇيىمداسقان تۇردە ءۇش دۇركىن ''وي، باۋىر-ەم...'' دەپ داۋىس سالدى.

وقيعانىڭ شارىقتاۋ كەزەڭى بولسا كەرەك، مەكتەپ وقۋشىلارى مەن بالاباقشاداعى بەيكۇنا سابيلەر اتا-انالارىنىڭ قاتتى ابىرجۋىنا تاڭدانىپ، پىسىقتاۋ بىرەۋلەرى جورامال جاساپ انا قوي اۋىلداعى اڭگەلەك اتا ولگەن عوي دەپ تۇسپالدادى. جوق، جاعداي ودان دا قيىن ەكەن. كۇللى ادامزاتتى ''زور باقىتقا كەنەلتۋشى'' سابەت ۇكىمەتى ءولىپتى. جاعداي قيىن...

اۋىلدى ەرتەڭىندە دە اۋىر مۇڭ باسىپ تۇردى.

ارعى كۇنى دە وسىلاي بولدى. وبلىس، اۋدان جاقتان ەشقانداي نۇسقاۋ بولماعان سوڭ، ءبىزدىڭ اۋىل بەلدى بەكەم بۋىپ، تايلى-تاياعىمەن اقىلداسپاققا مادەنيەت ۇيىنە جينالدى. جينالىستىڭ كۇن تارتىبىنە: ''ەندى نە ىستەيمىز؟'' جانە ''كىمگە باس ۇرامىز؟'' دەگەن ەكى ماسەلە قارالاتىن بولدى. كەزەكتەن تىس اۋىل قۇرىلتايىنىڭ توراعالىعىنا سايلانعان بۇرىنعى پارتكوم ورنىنان اۋىر قوزعالىپ، بار دەنەسىمەن بۇرىلىپ توردە ءىلىنىپ تۇرعان وراق پەن بالعانىڭ القىزىل بەينەسىنە قاراپ ۇزاق كۇرسىندى. جۇرت كۇڭىرەندى. پارتكوم اسا ايانىشتى ۇنمەن بىلاي دەدى: ''ۋا، حالقىم قايعىلارىڭا ورتاقپىن، ولمەكتىڭ ارنىنان ولمەك جوق''... ءسوز وسىمەن ءتامام. كۇن تارتىبىندەگى ءبىرىنشى ماسەلە شەشىلگەن سياقتى.

ەكىنشى، ماسەلە ''كىمگە باس ۇرامىز؟''. تۇسىنىكتى. ءبىزدىڭ اۋىل بىرەۋگە باس ۇرماسا وزدىگىنەن ءومىر سۇرە المايدى. كومپارتيا جوق، لەنين جوق، سوۆەت وداعى جوق، قايتپەك كەرەك. جينالىس ەكى كۇنگە سوزىلدى. كورشى اۋىل، اۋدانعا اتتانعان شابارماندار ەش جاڭالىق اكەلمەدى. ولاردا كۇيزەلىستە ەكەن...

جيىننىڭ ءۇشىنشى كۇنى. تۇسكى ءۇزىلىس جاريالاندى. جۇرت جاپىرىلىپ سىرتقا شىعىپ جاتقان. پارتكومنىڭ: ''تاپتىم، حالقىم '' - دەگەن قۋانىشقا تولى اششى داۋسى قارا تۇنەكتى ءتىلىپ، جارىق ەتكەن نايزاعايداي ەستىلدى. جۇرتتىڭ ساناسىنا ءۇمىت ساۋلەسى وياندى. جاساۋراعان جانارلارىندا ۇشقىن ويناپ، باياعىداي ''ۇلى پاتريوتتىق'' قاندارى قىزىپ سالا بەردى. اۋىلدىڭ كانىگى ارىزقويى، جۇرت ''شپيون'' اتاپ كەتكەن باكەنە شال ''ۋرا'' - دەپ ۇراندادى. اسىرەسە، ''ۋرانىڭ'' داۋسىن ەستىسە ەس-تۇستەن ايىرىلىپ وتقا ءتۇسىپ كەتەتىن سوعىس ارداگەرلەرى تاياقتارىن لاقتىرىپ جىبەرىپ بارلىعى ساحناعا شىعىپ كەتىپتى. ەنتىگىپ ارەڭ تۇر. جۇرت ءبىر مەزەت تىنىشتالعاندا باياعى پارتكوم ''تاپتىم''- دەدى. جۇرت ءبىراۋىزدان ''نەنى''- دەدى، ەنتىگىپ. پارتكوم سيقىرلى ءجۇزىن قۇبىلتىپ، ماساتتانىپ، ماقتانىپ، سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. ارتىنا بۇرىلىپ كوك تىرەپ تۇرعان سۇق ساۋساعىن جايمەن ءتۇسىرىپ توردەگى وراق پەن بالعاعا باعىتتادى. ''وسى''- دەدى: - بۇدان بىلاي ولگەن وداقتى ەسكە ساقتاۋ ءۇشىن ''وراقتى'' ءيىپ دوعا جاساپ، ''بالعانى'' باۋ ىستەپ قامىت كيەمىز. ءبىزدى وسى قامىت قۇتقارادى. جۇرت ءسال ويلانىپ قالدى. مەكتەپتە تاريحتان ساباق بەرەتىن اۋىل ''قىڭىر قادىر'' اتاپ كەتكەن مۇعالىم: ''ۋا، پارتكوم قامىتتىڭ جاڭاسىن جاساپ قايتەمىز بۇرىنعى قامىتىمىزبەن جۇرە بەرسەك بولماس پا؟''- دەپ ساۋال تاستادى.

بۇرىن بايقاماعان ەكەنبىز-اۋ، قاراساق بۇكىل اۋىل قامىتپەن ءجۇرىپپىز. ونى قاشان، قايدا، نەندەي سەبەپپەن كيىپ العانى ەشكىمنىڭ ەسىندە جوق. جۇرتتىڭ بىلەتىنى كوكىرەك-اتا اۋلەتىنىڭ قامىتىنا 300 جىلعا تاياعان ەكەن. 1981 جىلى وسى قامىتتىڭ كيگىزىلگەنىنە 250 جىل بولعان ۇلى قۇرمەتتى رەسپۋبليكا بولىپ 30 كۇن تويلاعانى ەل ەسىندە قالىپتى.

كىم بىلگەن ''وراق-بالعالى'' قامىتتىڭ جالپى فورماسى بىردەي بولعانىمەن، ۇلكەندى-كىشىلى ءار ءتۇرلى ەكەن. ەڭ ۇلكەن، ەڭ ادەمى، التىن جالاتقان، ەگىننىڭ بيدايىعىمەن كومكەرگەن ''التىن قامىتتى'' ەل اعالارى، قۇرمەتتىلەر عانا كيۋگە قۇقىلى. وسى ''التىن قامىت'' ءۇشىن كۇللى قازاق دالاسىنا اسا كۇشتى جويقىن مايداندار ۇيىمداستىرىلىپتى. مايدان الاڭىندا قالامگەرلەر، عالىمدار، ونەر ادامدارى، ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ، قىرعىن تالاس-تارتىس بولىپ تۇرىپتى. ''التىن قامىتقا'' ايتىلعان ماداق-ماقتاۋلار، ودا-داستاندار جەلدەي جۇيكىپ، كولدەي كولكىپتى. قارا حالىق بولسا وزدەرىنىڭ ''قارا قامىتىنا'' شۇكىر ەتىپ وسەر ۇرپاعىن ''التىن قامىت'' مايدانى ءۇشىن وقىتىپ-توقىتىپ، وسكەندە قىزىعىن كورۋدى مۇراتىم دەپ ىشتەي تىنعاندا قويعان...

وسى كۇننەن باستاپ اۋىلدا ''قامىت جاڭالاۋ'' ناۋقانى باستالدى. اقساقالدار:''قاراقتارىم! ءبىزدى قايتەسىڭدەر، ەسكى قامىتىمىز جەتىپ جاتىر''- دەپ باس تارتتى. ۇستازدار قاۋىمىنان باياعى ''قىڭىر قادىر'' باستاما كوتەرىپ: ''وبششەم قامىت كيمەي ءومىر سۇرەيىك''- دەگەن ەكەن. ونى پارتكوم سول كۇنى اتىپ جارالادى. ەل بولسا: ''وزىنە دە وبال جوق، باياعىدا احاڭ، جاقاڭ دەگەندەر قامىت كيمەيمىز دەپ اتىلىپ كەتكەن ەدى''- دەپ، جارالىنىڭ بەتىنە اۋىل تۇگەلدەي تۇكىرىپ شىقتى.

بەسىنشى كۇنى دەگەندە اۋىل تىنىشتالدى. اركىم ءوزىنىڭ بۇرىنعى قامىتتارىن قايتا كيىپ، ىسكە كىرىستى. اۋىلداعى ساياسي احۋالدان سەزىكتەنگەن كومپارتيا مۇشەلەرى كوميسسيا قۇرىپ، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ، بالاباقشاداعى سابيلەردىڭ قامىتىن تەكسەرىپ شىقتى. ءبارى دۇرىس. قامىتتا تۇرعان ەشتەڭە جوق، تەك قارنىمىز تويسا بولدى...

ءبىر كۇنى وقىس وقيعا بولدى. اۋىلدىڭ شەت جاعىنداعى ۇشكىردىڭ ۇلكەن بالاسى ەسكى قامىت كيۋدەن باس تارتىپتى. ونى قولعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن اتتانعان ''اۋىلدىق كەڭەس'' مۇشەلەرى ورنىن سيپاپ قالدى. اۋدانعا قاشىپ كەتىپتى. وندا دا توقتاماي، الماتى ارقىلى تۇركياعا ءوتىپ كەتكەن. ەلدەن ۇيات بولدى. ماسقارا بولدى. ول بالا قامىتسىز قالاي ءومىر سۇرەدى، ءا!...

بۇل باسى عانا ەكەن. ەكى كۇن وتپەي تاعى جاڭالىق بولدى. بريگادر مامبەتتىڭ قالاداعى بالاسى شەتەلدىك ءبىر ۇيىمعا كىرىپتى دە سولاردىڭ قامىتىن كيىپتى. ءوزىنىڭ قامىتىن بىرەۋ-مىرەۋگە كەرەك بولار دەپ اۋىلعا بەرىپ جىبەرىپتى. قاجەتى جوق بولسا تەمىر جيناۋشىعا وتكىزە سالسىن! مۇنى ەستىگەن ۇلكەن اجەسى داۋىس سالىپتى. قانشا دەگەنمەن زامانا اعىمىن پايىمدايتىن، ەسكى مەن جاڭادان حابارى مول بريگادر مامبەت كوڭىل ايتىپ كەلگەندەرگە: ''بۇل باسى كەشىكپەي ءار شاڭىراق شايقالادى، دايىن بولىڭدار''- دەپتى تايسالماي تىكە قاراپ.

* * *

ارادا التى جىل وتكەندە بريگادردىڭ ايقانى اينىماي كەلدى. اۋىلعا الدىمەن ۇشكىردىڭ ستامبۋلدە وقيتىن بالاسى ات باسىن بۇردى. بىردەن مەشىتكە بارىپ ۋاعىز ايتىپتى. ەسىگەندەر ايتادى، اڭگىمەسى اسەرلى ەكەن دەپ. وزىمەن بىرگە بىرنەشە موشەك قامىت الا كەلىپتى."يسلام - ءدىن، باۋىر - تۇرىك قازاقتىڭ دوسى" - تاقىلەتتەس اسەرلى سوزدەرىنە ەلتىگەن كەيبىرەۋلەرى بۇرىنعى قامىتتارىن تاستاپ، جاڭا قامىت كيىپ الىپتى. اۋىل ونى "تۇرىك قامىت" - دەپ اتاپ كەتتى. شىنىندا بۇل ادەمى قامىت. بۇرىنعى قامىتتى (اۋىل ونى قامىت ءتۇرى كوبەيگەندىكتەن، "ورىس قامىت" دەپ اتاعان ەدى) بوساتىپ جەرگە قويۋعا، مونشاعا بارعاندا ۋاقىتشا ۇيگە قالدىرۋعا ەشكىمنىڭ قۇقىسى جوق بولاتىن. تۇرىك قامىت ولاي ەمەس ەكەن. ۇيىقتاعاندا شەشىپ تاستايسىڭ. ءارى جەڭىل، ءتىپتى كەيبىر قىسىلتاياڭ جاعدايدا ورىندىق ەتىپ وتىرۋعا دا بولادى. راحات. ءارى ارزان.

وسىلاي كۇن وتكەن سايىن قامىتتىڭ نە ءبىر تۇرلەرىن اۋىلعا اكەلۋشىلەر كوبەيدى. قامىت تاڭدايتىن دارەجەگە جەتتىك. راحات. قىتايدان تاۋار تاسيتىن ساۋداگەرلەر ارقىلى "قىتاي قامىتى" كەلدى. ونى موينىڭا اجىرعىلاپ جاتپايسىڭ سۇق ساۋساعىڭا كيگىزە سالاسىڭ. اۋىلداعى الىپ-ساتارلار ەشكىمگە دابىرا قىلماي-اق باياعىدا ساۋساقتارىنا ءىلىپ الىپتى. جەڭىل-جەلپى وسى قامىت وڭتايلى سياقتى دەپ، ءجۇر اۋىلداعىلار. ءارى بولاشاعى زور دەيدى. سىڭىرگەن ەڭبەگىنە قاراي، جۇزىك - بىلەزىككە، بىلەزىك - القا قامىتقا اينالادى ەكەن. بارەكەلدى.

سودان ءبىر كۇنى باياعى قادىر مۇعالىم ءبىر اۋلەتتىڭ قامىت جاڭالاۋ تويىندا بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ بىلاي دەپتى: - ءبىزدىڭ قازاققا قامىتسىز ءومىر سۇرەتىن زامان كەلگەن  جوق پا، ەگەردە قامىتسىز ءومىر سۇرە المايتىن بولساڭدار ءوزىمىزدىڭ "قازاق قامىتتى" نەگە كيمەسكە... جاڭا قامىتقا قولى جەتپەي، ەسكى "ورىس قامىتتى'' قومسىنىپ جۇرگەن ءبىر توپ:  "كيەمىز، "قازاق قامىتتى'' قازاق ەمەسپىز بە، اتالارىمىز باتىر بولعان''... - دەپ ورە تۇرەگەلىپتى.

حالىقتىڭ  سۇيىسپەنشىلىگىنەن قۋات العان قادىر مۇعالىم، ەرتەڭىندە-اق ەلدەگى ەڭ ۇلكەن قالاعا اتتانىپ كەتتى. "قازاق قامىت'' تاۋىپ كەلمەك ءۇشىن. قانداي، پاتريوت شىركىن. جيىرما كۇن وتكەندە ارىپ - شارشاپ، جۇدەپ - جاداپ سۇيەگىن سۇيرەتىپ اۋىلعا ارەڭ كەلدى.

ەكى ۇرتى وپىرىلىپ ورتاسىنا ءتۇسىپتى. بۇرىنعى "قازاعىم" دەگەندە ۇشقىن اتاتىن كوزىندەگى شوق ءسونىپ، كۇلىمسى كۇلگە اينالىپتى. سەبەبى: قاداكەڭ ۇلكەن ۇمىتپەن، ۇلكەن قالاعا بارعان. ۇلكەن كىسىلەرگە ءولدىم-تالدىم دەگەندە كىرگەن. سودان نە دەيسىز عوي، ۇلتتىق "قازاقي قامىت''تۋرالى ايتا باستاعاندا-اق ءسوزىنىڭ ارتىن تىڭداماي ماڭدايىنان ءبىر-اق ۇرىپ تالدىرعان. ەسىن تۇرمەدە جيناعان. ۇلكەن قالاداعى، ۇلكەن كىسىلەر ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ تۇسىنە كىرمەگەن گاۋھار تاستان جاسالعان قامىتتار كيىپ الىپتى. "امەريكان قامىت'', "اعىلشىن قامىت'', "ەۆرەي قامىت'', "كارىس قامىت'', "رەسەي قامىت'', وتە كوپ.  ءتىپتى كەيبىر قولى جەتكەندەردە ەكىدەن-ۇشتەن بار ەكەن. قاجەت كەزىندە، قاجەتتى جەرگە، قاجەتتى ەلگە اۋىستىرىپ كيە بەرەدى.

قادىر مۇعالىم وسىلاي دەدى.

* * *

سودان ءبىر كۇنى تاۋەلسىزدىكتىڭ تاعى بار دوڭگەلەك داتاسى تويلاندى. ءبىزدىڭ اۋىل ءتۇرلى-ءتۇرلى قامىتقا سارتىلداپ ۇزاق بيلەدى...

«اباي-اقپارات»