تاۋەلسىزدىك الىپ، جەكە جۇرت رەتىندە ەل كوشىن تۇزەگەنىمىزگە شيرەك عاسىردان اسسا دا، ءتول تەرمينولوگيانى ءبىر تارتىپكە كەلتىرىپ، جۇيەلەي الماي جۇرگەنىمىز كوڭىلگە تۇيتكىل بولىپ وتىر. ونىڭ باستى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى – ءالى كۇنگە دەيىن ۇلتتىق تەرمينولوگيانى قالىپتاستىرۋدا قاي باعىتتى ۇستاناتىنىمىزدى ايقىنداي الماۋىمىز. بۇل، اسىرەسە، حالىقارالىق تەرميندەردى قولدانۋ ىسىنە ءوز كەسىرىن تيگىزىپ وتىر. ءبىز حالىقارالىق تەرميندەردى تۇگەل اۋدارۋ نەمەسە ولاردىڭ لايىقتى بالاماسى بولماسا، سول كۇيىندە تىلدىك اينالىمعا قوسۋ جونىندەگى ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى ەكى كوزقاراس اراسىندا الىگە دەيىن اداسىپ ءجۇرمىز. ەڭ وكىنىشتىسى، وسى ەكى پىكىردى جاقتاۋشىلار اراسىندا ورتاق ۋاجگە كەلىپ، دۇرىس جول تاڭداپ، تەرمينولوگيانى دامىتۋعا بىرلەسە كۇش سالايىق دەگەن نيەتتى بايقاي الماي وتىرمىز.

وسى ورايدا مەملەكەت باسشىسى «قازاقستان-2050» ستراتەگياسى: قالىپتاسقان مەملەكەتتىڭ جاڭا ساياسي باعىتى» اتتى جولداۋىندا بۇكىل الەمدە بىردەي قابىلدانعان تەرميندەر بار ەكەنىن، ولاردىڭ كەز كەلگەن ءتىلدى بايىتاتىنىن كورسەتە كەلىپ، ابدەن ورنىققان حالىقارالىق جانە شەت تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى قازاق تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسىن ءبىرجولا شەشۋ قاجەتتىگىن، بۇل ماسەلە وقشاۋلانعان قايراتكەرلەردىڭ ورتاسىندا شەشىلمەۋگە ءتيىس ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن.

جالپى، حالىقارالىق تەرميندى اۋدارعاندا قانداي ولشەمشارتتى باستى نازارعا الۋ قاجەت. عۇلاما عالىمدارىمىز ا. بايتۇرسىنوۆ، ق. جۇبانوۆتار حالىقارالىق تەرميندەر قازاق تىلىنە اۋدارىلعاندا اۋدارما ءتۇپ ماعىناسىن ءدال بەرمەسە، وندا تەرميندى سول كۇيىندە الۋ تۋرالى قاتاڭ ەسكەرتكەن ەدى.

دەمەك، تەرميندى اۋدارعاندا ەڭ باستى شارت – ونىڭ ماعىناسىن ءدال بەرۋ. ءبىز وسى شارتتى ساقتاپ ءجۇرمىز بە؟ وسى ورايدا كۇندەلىكتى ومىردە ءوزىمىز كوپ ەسىتەتىن، ءبىرىزدى قولدانىلماۋى سالدارىنان ۇلتتىق تەرمينولوگيادا ارتۇرلىلىك تۋعىزىپ جۇرگەن ءبىر-ەكى تەرمينگە توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىك.

ونىڭ ءبىرىنشىسى بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا – «لاڭكەستىك»، ال رەسمي قۇجاتتار مەن زاڭنامادا «تەرروريزم» دەپ الىنىپ جۇرگەن تەرمين.

«لاڭكەستىك» پەن «تەرروريزم»

بۇل ۇعىمنىڭ جالپى الەمدە قولدانىلىپ جۇرگەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولعانىنا قاراماستان، تىلدىك اينالىمىمىزعا كەڭىنەن ەنگەنىنە كوپ ۋاقىت بولا قويعان جوق. تاۋەلسىزدىك الىپ، دەربەس مەملەكەت رەتىندە حالىقارالىق قاتىناستارعا بەلسەنە ارالاسا باستاعالى بەرى قوعامدىق ءومىردىڭ قاتەرلى قۇبىلىسى رەتىندەگى «تەرروريزم» ۇعىمى ءبىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي كۇن ءتارتىبىمىزدىڭ تۇراقتى تاقىرىپتارىنىڭ بىرىنە اينالدى.

سونىمەن، «تەرروريزم» دەگەنىمىز نە؟ وسى ءسوز ءوز توركىنىن لاتىن تىلىندەگى «ۇرەي»، «قورقىنىش» دەگەن ماعىنا بەرەتىن «terror» cوزىنەن الادى ءارى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ رەسمي تىلدەرى مارتەبەسى بار اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان تىلدەرىندە ءدال وسى «terror» ءتۇبىرلى تۇلعادا قولدانىلادى.

ۇلتتىق زاڭنامالاردا «تەررور» سوزىنەن تۋىندايتىن، ۇلتتىق، سونداي-اق حالىقارالىق قىلمىس سيپاتىنا يە «تەرروريزمنىڭ» قىلمىستىق-قۇقىقتىق انىقتاماسى بويىنشا دا ايتارلىقتاي ايىرماشىلىق جوق.

مىسالى، «تەرروريزمگە قارسى ءىس-قيمىل تۋرالى» 1999 جىلعى
13 شىلدەدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 1-بابىنىڭ
5) تارماقشاسىنا سايكەس «تەرروريزم – كۇش قولدانۋ يدەولوگياسى جانە حالىقتى ۇرەيلەندىرۋگە بايلانىستى جانە جەكە ادامعا، قوعام مەن مەملەكەتكە زالال كەلتىرۋگە باعىتتالعان كۇش قولدانۋ جانە (نەمەسە) وزگە دە قىلمىستىق ارەكەتتەردى جاساۋ نە جاسايمىن دەپ قورقىتۋ جولىمەن مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنىڭ نەمەسە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ شەشىم قابىلداۋىنا اسەر ەتۋ پراكتيكاسى;».

قىسقاشا ايتقاندا، تەرروريزم دەگەنىمىز كۇش قولدانامىن دەپ نە كۇش قولدانىپ ۇرەي تۋعىزۋ ارقىلى شەشىم قابىلداۋعا اسەر ەتۋ بولىپ تابىلادى.

ال ەندى وعان بالاما رەتىندە ۇسىنىلىپ جۇرگەن «لاڭكەستىكتى» قاراستىرىپ كورەيىك.

قازاق ءتىلىنىڭ امبەباپ سوزدىگىندە وسى ءسوزدىڭ ءتۇبىرى «لاڭ» ءسوزى «ەلدى دۇرلىكتىرەتىن، الەككە تۇسىرەتىن، ابىگەر قىلاتىن ارەكەت; بۇلىك، بۇلىنشىلىك; كەسىر، كەساپات; بالە، بالەمىس; بۇلىنۋشىلىك، داۋ-شار» ماعىنالارىندا قولدانىلاتىنىن ايتا كەلىپ، ونىڭ ورىس تىلىندەگى بالاماسى «سكاندال، سسورا» (!), ال سينونيم سوزدەرى «بۇلىك، جانجال، شاتاق، سويقان، ارەكەت» (!) دەيدى.

2008 جىلى جارىق كورگەن قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «لاڭ» سوزىنە «ەلدى دۇرلىكتىرىپ، ابىگەر سالاتىن ارەكەت» دەپ انىقتاما بەرىلگەن.

كورىپ وتىرعانىمىزداي، «لاڭكەستىك» پەن «لاڭكەس»-كە ءتۇبىر بولعان «لاڭ» ءسوزىنىڭ ماعىناسى جوعارىدا ايتىلعان «تەرروريزم» ۇعىمىنىڭ ءتۇبىرى «تەررور» ءسوزىنىڭ «ۇرەي، قورقىنىش» دەگەن ماعىناسىنا مۇلدەم سايكەس كەلمەيدى. وسى پىكىرىمىزدى «لاڭ» ءسوزىنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ورىس تىلىندەگى بالاماسى دا، سينونيم سوزدەرى دە، وقىلعان نەمەسە ەستىلگەن كەزدە سانادا بەلگىلى ءبىر بەينەنى ساۋلەلەندىرۋمەن سيپاتتالاتىن فۋنكتسياسى دا ايعاقتاي تۇسەدى.

تۇجىرىپ كەلگەندە، قالاي بولعاندا دا «لاڭ» ءسوزى سانامىزدا «تەررورعا» بايلانىستى تۇسىنىك تۋعىزبايدى. بۇل – بىرىنشىدەن.

ەكىنشىدەن، قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «لاڭ»-نان تۋىندايتىن «لاڭسىز» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن «بۇلىكسىز، جانجالسىز» دەپ، «لاڭشىل» دەگەن ءسوزدى «جانجالقۇمار، بۇلىكشىل» دەپ انىقتاعان.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، وسىندا ايتىلعان «لاڭشىل» ءسوزى مەن قاراستىرىلىپ وتىرعان «لاڭكەس» ءسوزى ءبىر-بىرىنەن جالعاۋى بويىنشا ايىرماشىلىعى بولعانىمەن، ماعىنالىق جاعىنان ايىرماشىلىعى جوق، ءتىپتى، ەكەۋى دە ءبىر ماعىنا بەرەتىن تۇبىرلەس سوزدەر. «لاڭشىل» دا، «لاڭكەس» تە ەل اراسىن ءبۇلدىرىپ، ىرىتكى، جانجال، لاڭ سالۋدى قالايتىن، سونى كاسىپ تۇتاتىن ادامدى بىلدىرەدى. ايگىلى ماحامبەت اقىن جاڭگىر حانعا «حان ەمەسسىڭ – ىلاڭسىڭ» دەگەندە وسىنى مەڭزەگەن بولار. «لاڭ»-نىڭ ءدال وسى ماعىنادا قولدانىلۋىن باسقا اۆتورلاردان دا كەلتىرۋگە بولادى.

سوندىقتان دا، اۋدارماعا قويىلاتىن باستى تالاپ – ماعىنانى ءدال بەرۋ، سانادا ءدال تۇسىنىك تۋعىزۋ جونىندەگى تالاپتى ورىنداي المايتىنى سەبەپتى «لاڭكەستىك» ءسوزى «تەرروريزم» سوزىنە بالاما بولا المايدى دەپ ەسەپتەيمىز. بۇل ا. بايتۇرسىنوۆتىڭ تەرمين قابىلداۋعا قاتىستى «تەرمين رەتىندە ۇعىم ماعىناسىن تولىق بەرەتىن قازاق سوزدەرىن الۋ» دەگەن قاعيداتىنا قايشى كەلەدى.

ونىڭ ۇستىنە، ق. جۇبانوۆ تەرميندەرمەن بىرگە قازاق تىلىنە حالىقارالىق تەرمينولوگيالىق پراكتيكادا قولدانىلاتىن، بىراق قازاق جۇرناقتارىمەن اۋىستىرۋعا بولمايتىن بىرقاتار قوسىمشالار ەنگىزىلسىن دەي كەلە، ونىڭ ىشىندە «يست» پەن «يزم»-ءدى كورسەتەدى. ال ءبىز «تەرروريزمدى» – «لاڭكەسيزم»، «تەرروريستى» – «لاڭكەسيست» دەپ قولدانىپ جۇرگەن اقپارات قۇرالدارىن كورمەدىك. ال مۇنداي الا-قۇلالىققا جول بەرۋ كەيىننەن تەرميندەر ستاندارتتالاتىن تەرمينوگرافيا ساتىسىنا وتكەنىمىزدە الدىمىزدا ايتارلىقتاي كەدەرگى بولادى.

بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى مەن رەسمي قۇجات ماتىندەرى اراسىندا «ۇدەرىس» جانە «پروتسەسس» بولىپ ەكى ءتۇرلى قولدانىلىپ جۇرگەن تاعى ءبىر تەرمين بار.

«ۇدەرىس» جانە «پروتسەسس»

«تەرروريزمنەن» ءبىر ەرەكشەلىگى «پروتسەسس» ۇعىمى تىلىمىزدە بۇرىننان بار، كوپتەن قولدانىلىپ كەلە جاتقان، امبەباپ ماعىناسى بار تەرمين.

«پروتسەسس» ءسوزى لاتىننىڭ «ءوتۋ، اعىم» دەگەن ماعىناسى بار «processus» سوزىنەن  شىققان جانە «ازاماتتىق نەمەسە قىلمىستىق ءىستىڭ سوتتا ءوتۋىن; حيميادا: دەنەنىڭ قۇرامى وزگەرەتىن ءتۇرلى وپەراتسيالاردى، مىسالى ايىرۋدى، ەرىتۋدى» بىلدىرەدى.

ت.ف. ەفرەموۆانىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «پروتسەسس» سوزىنە «قانداي دا ءبىر قۇبىلىستىڭ اعىمى; بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان تىزبەكتى ارەكەتتەر جيىنتىعى; اۋرۋدىڭ بەلسەندى تۇردە دامۋى; سوت جانە اكىمشىلىك ىستەرىن تالقىلاۋ ءتارتىبى; وسىنداي ءىستىڭ ءوزى» دەگەن انىقتاما بەرىلگەن.

قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە بۇل ۇعىمعا «ءىس-ارەكەتتىڭ دامۋ بارىسى، قيمىلدىڭ ورىستەۋ قالپى; بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن جاسالاتىن ارەكەتتەردىڭ جيىنتىعى» دەگەن انىقتاما بەرىلىپ، ونىڭ «پروتسەسس»، «ۇدەرىس» دەگەن ەكى ءتۇرى قاتار كورسەتىلگەن.

قازاق ءتىلىنىڭ امبەباپ سوزدىگىندە «پروتسەسس» ءسوزى «ءۇردىس.ء ىس-ارەكەتتىڭ دامۋ بارىسى، قيمىلدىڭ ورىستەۋ قالپى; بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە جەتۋ ءۇشىن جاسالاتىن ارەكەتتەردىڭ جيىنتىعى; سوت ءىسىنىڭ جۇرگىزىلۋ ءتارتىبى، رەتى» دەپ انىقتالعان.

ال وعان بالاما رەتىندە ۇسىنىلىپ وتىرعان «ۇدەرىس» سوزىنە قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «قاۋىرت قوزعالىس، قاربالاس» دەپ، قازاق ءتىلىنىڭ امبەباپ سوزدىگىندە «قاۋىرت قوزعالىس، قاربالاس»، سونداي-اق ەتىستىك رەتىندە «شوشۋ، قورقۋ» دەپ انىقتاما بەرىلگەن.

بايقاعانىمىزداي، «ۇدەرىس» سوزىنەن ءبىز «پروتسەسكە» بالاما بولا الاتىنداي ماعىنا كورىپ وتىرعانىمىز جوق. ونىڭ ۇستىنە، وعان ءتۇبىر بولاتىن «ۇدەر» ءسوزىنىڭ «جەدەل كوشۋ، جوڭكىلۋ» دەگەن تۋرا ماعىناسى جانە «شوشۋ، قورقۋ» دەگەن اۋىسپالى ماعىناسى بار.

دەمەك، «ۇدەرىس» ءسوزى تەرمين اۋدارۋعا قويىلاتىن ءبىرىنشى ءارى باستى تالاپ – تەرميننىڭ ماعىناسىن ءدال بەرۋ تالابىن قاناعاتتاندىرمايدى.

«پروتسەسس» ءسوزىنىڭ ءتۇرلى سالادا قولدانىلاتىن امبەباپ سيپاتىنا قوسا، ونىمەن تۇبىرلەس «پروتسەسسور»، «پروتسەسسيا»، «پروتسەسسينگ» دەگەن سوزدەردىڭ بار ەكەنىن دە ەسكەرۋ قاجەت. «ۇدەرىس» ءسوزى «پروتسەستىڭ» بالاماسى رەتىندە ونىڭ وسى قىرلارىن تۇگەل قامتىپ، ونىڭ تۇبىرلەس سوزدەرىنە دە تۋرا بالاما بولا الا ما؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ول وسى مىندەتتەردىڭ ۇددەسىنەن شىعا المايدى.

سول سەبەپتى دە رەسمي قۇجات تىلىندە ول «پروتسەسس» تۇرىندە قولدانىلىپ كەلەدى.

جالپى، تەرميننىڭ بالاماسى ماعىنانى ءدال بەرۋمەن قاتار، ىقشامدىلىق قاعيداتىنا ء(بىر تەرمين ءبىر سوزبەن اۋدارىلۋعا ءتيىس) ساي كەلىپ، تەرمينمەن تۇبىرلەس، كوبىنەسە وزدەرى دە تەرمين بولىپ تابىلاتىن سوزدەردى اۋدارۋعا قاۋقارلى بولۋعا ءتيىس. بۇل تالاپتارعا جاۋاپ بەرە الماعان جاعدايدا تەرمينگە بالاما ءسوزدىڭ عىلىمي نەگىزدىلىگى بولمايدى.

ءبىز جاڭا بالاما ەنگىزگەن كەزدە ونىڭ ماعىناسىن عانا ەمەس، عىلىمي جاعىن دا، قيسىندىلىق جاعىن دا ويلاۋمىز، ول بويىنشا قانداي سۇراق تۋىنداعان جاعدايدا دا كۇمىلجىمەي تۋرا جاۋاپ بەرە الاتىنداي بولۋىمىز قاجەت. قازاق تىلىندە تەرمينولوگيا تولىق قالىپتاسىپ، تەرمينگرافيا، تەزاۋرۋس تۇزەتىن كۇن دە تۋار، سول كەزدە قازىر تىقپالاپ جۇرگەن تەرميندەرىمىز اجەتكە اسپاي قالسا، سول جامان.

سوندىقتان دا تەرمين اۋدارۋ ماسەلەسىنە اسقان جاۋاپتىلىقپەن قاراپ، ونىڭ تۇگەل قىرىن تولىقتاي بايىپتاپ، وعان بالاما ءسوزدىڭ جارامدى ەكەنىنە ابدەن كوز جەتكىزگەننەن كەيىن عانا ۇسىنعان ءجون. ال تەرميننىڭ ءبىر عانا قىرىن ۇستاپ الىپ، اسىعىستىققا بوي الدىرۋ – ۇياتقا اپارىپ سوقتىراتىن تىرلىك.

م.سادىقوۆ، قر پارلامەنتى ءماجىلىسى اپپاراتىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz