مەن امانگەلدىنى 1989- جىلى، كەڭشىلىك بۇ دۇنيەدەن وزعاندا، امانگەلدى اسكەري مىندەتىن اتقارىپ كەلگەندە العاش كورگەن ەدىم. «اكەسىنەن اۋماي قالعان ەكەن» دەگەن وي كەلگەن. «كەڭشىلىككە باسىنان باقايشاعىنا دەيىن تارتقان ەكەن» دەسە دە بولادى. ەڭ باستىسى  امانگەلدىگە كەڭشىلىكتىڭ ءسوزى دارىعان.

امانگەلدى تورعايدا، كەڭشىلىكتىڭ اناسى ماركۇل اپانىڭ قولىندا ءوسىپ، تازا قازاقى تاربيە كورگەن، باستاۋىش مەكتەپتى اۋدان ورتالىعىنداعى ى.التىنسارين مەكتەبىندە وقىعان. امانگەلدىنى جىگىت بولعان شاعىندا عانا كورۋىمنىڭ سەبەبى سول ەدى.

امانگەلدىنىڭ العاشقى شىعارمالارىن وسىدان شيرەك عاسىر بۇرىن، رەسپۋبليكالىق باسىلىمداردان وقىدىم. سوندا ونىڭ ءبىلىمىنىڭ تەرەڭدىگىنە، ءسوزىنىڭ الماس قىلىشتىڭ جۇزىندەي وتكىرلىگىنە تاڭ قالعانىم بار. كەيىن جازعان ادەبي تانىمدىق، قوعامدىق ادەۋمەتتىك ماسەلەلەردى تولعاعان ماقالالارى، پۋبليتسيستيكالارى جالعىز مەنى عانا ەمەس، قالىڭ ەلدىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ ءجۇردى. سودان بەرى امانگەلدىنىڭ قالامىنان تالاي ادەبي تانىمدىق  زەرتتەۋ ماقالالار، الەۋمەتتىك، قوعامدىق  كوكەيتەستى ماسەلەلەرگە ارنالعان پۋبليتسيستيكالار، ەسسەلەر جارىق كورىپ، ءوز وقىرماندارىن تاپتى. ا.كەڭشىلىكۇلىنىڭ سول شىعارمالارى رەسپۋبليكالىق باسپالاردان «جۇرەك ءسوزى»، «ءسوز پاتشاسى»، «قارلىعاش داۋرەن» جانە ت.ب. كىتاپتارىندا جيناقتالىپ باسىلعان.

2007-جىلى «ءسوز پاتشاسى «الماتى» باسپاسىنان باسىلىپ شىققاندا، امانگەلدىنىڭ ءوزى «جۇمات اكەمە...» دەپ  اۆتوگراف جازىپ قولىما ۇستاتقانى ەسىمدە.

سوندىقتان، امانگەلدى كەڭشىلىكۇلىنىڭ مەرەي تويى كۇنى «ءسوز پاتشاسى» اتتى كىتابىنا بىرەر پىكىر ايتۋدى پارىز كوردىم.

«ءسوز پاتشاسى» دەگەن تاقىرىپتىڭ ءوزى قانداي كەرەمەت! «ءسوز پاتشاسى» تۋرالى ءسوز قوزعاۋدىڭ ءوزى ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن شارۋا. ول ءۇشىن شەشەن، ايتقىش بولۋىڭ كەرەك، ءسوزدىڭ قۇدىرەتىن تىسىڭمەن تىستەپ، تىلىڭمەن ۇشىرا ءبىلۋىڭ قاجەت. سول قاسيەت امانگەلدىدە بار ەكەن.

باسپادان وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن جارىق كورگەن «ءسوز پاتشاسى» كىتابى «ءبىر انىق» اتتى بولىمدە «گوگولدىڭ ءولىمى» دەگەن ەسسەمەن باستالعان.

«ەسسە» دەگەنىمىز ءبىر جاعىنان قاراعاندا پۋبليتسيستيكالىق جانرعا جاقىن سياقتى كورىنگەنىمەن، قارا سوزبەن جازىلعان ولەڭ سياقتى، كوركەم جانر.

بىرىنشىدەن، وسى كىتاپتىڭ بەتاشارى بوپ تۇرعان «گوگولدىڭ ءولىمى» اتتى ەسسە، ادەبيەتىمىزدىڭ  سوڭعى ون جيىرما جىل ىشىندەگى جازىلعان ەسسەلەردىڭ ىشىندەگى جازىلۋ ءستيلى، ايتقىشتىعى، ەركىن جازىلۋى تۇرعىسىنان ەڭ شوقتىعى بيىك،  كوركەم ەسسە.

ەكىنشىدەن، امانگەلدىنىڭ «گوگولدىڭ ءولىمى» اتتى وسى ەسسەسى رەسپۋبليكالىق باسلىمداردا العاشقى جاريالانعان كۇنى-اق، قالىڭ كوپشىلىكتىڭ نازارىن وزىنە ەرىكسىز اۋدارتتى. كىتاپ جۋرنالدى ۇمىتىپ كەتكەن كەي زيالىلار وسى ەسسەنى ىزدەپ، تاۋىپ الىپ وقىدى. ءسويتىپ امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى  سول كەزدە اق، تانىمال سىنشى، بەلگىلى جازۋشى بولىپ ەلدىڭ ەسىندە قالعان.

باياعىدا ورىستىڭ ءبىر جۋرناليست جازۋشىسى مىناداي انەكدوت ايتىپتى:

«پۋشكين بوناپارتتان دا، لومونوسوۆتان دا، ءتىپتى، الەكساندر I- دەندە،

الەكساندر II-دەندە، الەكساندر III-تەندە مىقتى. ال، گوگول پۋشكيننەندە كەرەمەت، قايسىسىن جازسام ەكەن، ءا» دەپ وزىنە-ءوزى ازىلدەيتىن كورىنەدى.

سول ايتقانداي، گوگول تۋرالى ويلى تولعاۋلار جازۋ كەز كەلگەن ادامنىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس.

بىراق، بەلگىلى سىنشى امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى ۇلى جازۋشى گوگولدىڭ ءولىمى تۋرالى جازدى! جازعاندا گوگولدى سىناعانداردىڭ ارۋاقتارى جاتقان ورىندارىنان اتىپ تۇراتىنداي ەتىپ جازدى.

ن.گوگول ءوزىنىڭ «رەۆيزور»، «ءولى جاندار» اتتى شىعارمالارىندا  حIح-باس كەزىندەگى فەودالدىق پاتشالىق مونارحيانىڭ بەت بەينەسىن،قوعام وبرازىن سۋرەتتەگەن. مۇنى، رەسەيدىڭ سول كەزدەگى زيالى قاۋىمى «رەسەيدى مازاق قىلدى» دەپ قابىلداپ، گوگولدى قوعامدىق قۋعىنعا ۇشىراتتى. گوگولگە «رەۆيزور» مەن «ءولى جاندارى» ءۇشىن سىناپ، جابىلعانداردىڭ  ىشىندە  سىنشى بەلينسكيي، باسقا دا پەتەربۋرگتەگى، ماسكەۋدەگى جەكە گازەتتەر، باسىلىمدار بولدى.

ن.گوگول سودان پسيحولوگيالىق زارداپ شەكتى. سول كەزدەگى گوگولگە جابىلعان ورىس قوعامى ونى ومىردەن ەرتە، جاس وتۋىنە دە سەبەپكەر بولدى دەسەك ارتىق ەمەس.

بەلگىلى سىنشى «گوگولدىڭ ءولىمى» اتتى ەسسەسىندە ورىس ادەبيەتىندەگى سول كەزدەگى قايعىمەن بىتكەن كەز تۋرالى جاڭا كوزقاراس، جاڭاشا وي تۇيىندەۋلەرمەن اياقتاعان. ماسەلە، گوگولدىڭ «رەۆيزور» مەن «ءولى جاندارىنداعى حلەستاكوۆ پەن چيچيكوۆتاردىڭ بۇگىنىگى زامانىمىزدا ءالى «ءتىرى» ەكەندىگىندە.

ءبىز وسى ايتىپ وتىرعان  170-جىلدان كەيىن، فەودالدىق مونارحيانى، كرەپوستنويلىقتى جويىپ، كاپيتاليستىك  مونارحياعا كوشكەن رەسەي تاريحىن، ودان كەيىن دۇنيەنى قىرىپ جويىپ ءومىر سۇرگەن بولشەۆيكتىك ديكتاتۋرانىڭ داۋىرلەرىن ەستىپ، بىلدىك، كوردىك. بىراق ەرتەدەگى فەودالدىق مونارحيادان باستالعان بيۋروكراتيا، الداپ ارباۋ، جەمقورلىق، حلەستاكوۆششينا، چيچيكوۆششينا ءبىزدىڭ بۇگىنگى زامانىمىزدا دا وركەندەپ، گۇل جايىپ تۇر.

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى ءوزىنىڭ «گوگولدىڭ ءولىمى» اتتى ەسسەسىندە  وسى ءبىر قايشىلىقتاردى قايتالانباس ايتقىشتىقپەن وقىرماندارىنا جەتكىزە بىلگەن.

«ءسوز پاتشاسىنداعى»  كەلەسى ءبىر ماڭىزدى تۋىندى «كافكانىڭ ءۇيى» اتتى ەەسە.

بىلاي قاراعاندا ادەبي تانىمدىق ماقالا سياقتى كورىنگەنىمەن، بۇل كافكانىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىگىن عانا ەمەس، كافكا  شىعامالارىنىڭ بۇكىل ادامزاتتىڭ قۇندىلىعىن ءسوز ەتەدى جانە ونى امانگەلدى بۇگىنگى قوعامنىڭ  ساياسي جانە الەۋمەتتىك بەينەسىمەن سالىستىرعان. «كافكانىڭ ءۇيى» اتتى ەسسە سونىسىمەن قاستەرلى.

امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى پروزا جانرى مەن پوەزيا جانرلارىن تەرەڭ ايىراتىن بىلىكتى سىنشى. مەن ءسوز قىلىپ وتىرعان «ءسوز پاتشاسى» كىتابىندا ايگىلى پروزايكتەر ءا.نۇرپەيىسوۆ پەن ت.نۇرماعانبەتوۆتىڭ شىعارمالارىنا دا تالداۋ جاساپتى. ا.كەڭشىلىكۇلى تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆتىڭ «جۇماعا قاراعان ءتۇن»، «ءبورىبايدىڭ تىماعىن يت الىپ قاشقان قىس»، «قۇپيا كەزدەسۋلەر»، «اۋعان قۇستارى» اتتى اڭگىمەلەرىندەگى اۆتوردىڭ كەيىپكەرلەرىن سومداۋداعى جەتىستىكتەرىنە توقتالىپ، ءتىلىنىڭ ستيلىنە، شەبەرلىگىنە نازار اۋدارعان. ءبىزدىڭ ءبىر بايقاعانىمىز، سىنشى اۆتوردىڭ كەمشىن جاقتارىنا توقتالماعان.  ت.نۇرماعانبەتوۆتىڭ  «توتى قۇس ارالى» اتتى ۇزىن سونار ءبىر اڭگىمەسى بار ەدى، سىنشى جازۋشىنىڭ سول اڭگىمەسىنىڭ «الاش پارتياسىنىڭ ءجۇز جىلدىعىنا» ۇيىمداستىرىلعان بايقاۋدا «قالاي ءبىرىنشى ورىن الىپ كەتكەنى تۋرالى اشىپ ايتقاندا، اڭگىمەنىڭ قىزىعى سول بولار ەدى ء(ازىل).

ا.كەڭشىلىكۇلى پوەزيا جانرلارىندا جان جاقتى تالداي الاتىن سىنشى.

وسى كىتاپتا يرانعايىپ تۋرالى «ءسوز پاتشاسى»، ۇ.ەسداۋلەتوۆ تۋرالى «قۇس قاناتىنداعى جىر» اتتى ادەبي تانىمدىق ماقالا جازعان ەكەن. وقىپ وتىرساڭىز، ەكەۋى دە ماقتاۋدان ەرشىگىنە سىيماي تۇر.

امانگەلدى شەتەل، ورىس ادەبيەتىن جاقسى بىلەتىن، اسىرەسە، ورىستىڭ ادەبيەت سىنشىلارىن كوپ وقىعان. ولاردىڭ ادەبي سىني ەڭبەكتەرىندە اسىرا ماقتاۋ دەگەن استە بولمايدى. ماقتاسادا ورنىمەن، دالەلمەن كورسەتە كەتەدى.

كەمشىن تۇستارىن قوسا ايتىپ وتىرۋ ولاردىڭ  قالىپتاسقان ءداستۇرى. بىزدە سول ءداستۇر جوق،

«اڭگىمە ەتىپ وتىرعان اقىنىمىز، نە جازۋشىمىز» رەنجىپ قالار» دەگەن ويمەن، ماقتاۋدى اقىننان دا، جازۋشىدان دا ايامايمىز. قازاق سىنشىلارى وسى ءبىر كوڭىلشەكتىكتەن ارىلۋى قاجەت.

سونىمەن، التى اۋىز ءسوزىمىزدىڭ تۇينىنە كەلسەك، بەلگىلى جازۋشىمىز، سىنشىمىز امانگەلدى  50 دەگەن مەرەيلى جاسقا تولدى. ول ءوز ءومىرىنىڭ شيرەك عاسىرىن ادەبيەتتىڭ سىن اتتى كيەلى جانرىنا ارناپ، شىعارمالارىمەن ەل كوڭىلەن شىعا ءبىلدى. ۇعىنىقتى سوزبەن ايتقاندا، سوناۋ حح-عاسىردىڭ ورتاسىندا ادەبي سىندى اكادەميالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن سىنشىلار مۇحامەدجانوۆ، س.اشىمباەۆ، سەرىك قيراباەۆ جانە ت.باسقالار تۇرسا، ححI- عاسىردىڭ، ياعني بۇگىنگى زاماننىڭ باس سىنشىلارىنىڭ ءبىرى - امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى ەكەنىن جۇرەگىمىزبەن سەزەمىز

ونى مەرەيلى تۋعان كۇنىمەن قۇتتىقتاي وتىرىپ، ءالى دە تالاي شىعارمالاردى وقىرماندارىنا ۇسىناتىنىنا سەنەمىز.

جۇمات انەسۇلى

جۋرناليست جازۋشى

Abai.kz