استاناداعى ادام فاكتورىنان بولعان اپاتتى (جاۋىننان كەيىن پايدا بولعان سۋدى ايتامىن) ايتىپ، يسەكەشەۆتىڭ يت تەرىسىن باسىنا قاپتاپ جاتقانىمىزدا، ورمان جاقتاعى وداقتاسىمىز «بايقوڭىردى» «مەنشىكتەۋ» مەرزىمىن ۇزارتىپ جاتىر ەكەن. سول جايىندا جازامىن.

«بايقوڭىردى» 2050-گە دەيىن ورىستار پايدالانادى

اۋەلى رەسەيدىڭ «روسكوسموسىن» باسقارىپ وتىرعان روگوزين دميتري دەگەننىڭ سوزىنە قۇلاق تۇرەلىك. ايتپاقشى، روگوزيندەر ءوز تىلىندە سويلەيدى، ءبىزدىڭ شاتالار عوي دەيمىسىز... قازاقشاعا قوتارعاندا بىلاي: رەسەي جالعا الىپ وتىرعان «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى بار عوي، مىنە سونى جالعا بەرۋ مەرزىمى ۇزارتىلىپتى. ەندى 2050 جىلعا دەيىن «بايقوڭىر» عارىش ايلاعى رەسەيدىڭ مەنشىگىندە بولماق.

بۇل تۋرالى جاڭاعى روگوزين ايتقان. قاشان ايتقان؟ قايدا ايتقان؟ ماسكەۋ وبلىسىندا، «ارميا-2018» دەيتىن حالىقارالىق فورۋمدا سولاي دەپ مالىمدەمە جاساعان.

بۇل بۇل ما، قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا مەملەكەتارالىق كەلىسسوزدەر جاسالىپ، اقىرىندا ەكى مەملەكەتتىڭ بىرلەسكەن «بايتەرەك» جوباسىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى پروتوكولعا قول قويعان. ول بويىنشا، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىندا زىمىران ۇشىراتىن جاڭا كەشەن سالىنادى ەكەن. مىنە، جاڭاعى ءبىز ايتىپ وتىرعان «بايتەرەك» جوباسى سول جاڭا سالىناتىن كەشەن بولماق.

ال قازاقستاننىڭ قورعانىس جانە اەروعارىش مينيسترلىگىنىڭ مالىمەتىنە سەنسەك، بۇل كەلىسىمدەر قازاقستان تارابىنا جوبانى قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە مۇمكىندىك بەرەدى-ءمىس.

ءسويتىپ، ەكى تاراپ كەلىسىپ شەشىپتى. قازاقستان ءوز مىندەتىنە – «زەنيت-م» عارىشتىق ينفراقۇرىلىمىن مودەرنيزاتسيالاۋدى السا، رەسەي سول كەشەننەن ۇشىراتىن ورتا كلاستى «سويۋز-5» زىمىرانان ازىرلەيدى.  رەسەي زىمىراندى دايارلاپ، قازاقستان ونى ۇشىراتىن كەشەندى سالىپ بولعان سوڭ، وعان «بايتەرەك كەشەنى» دەگەن ات بەرىلەدى.

وسىعان دەيىن ەكى تاراپ اقىلداسىپ وتىرىپ، جاڭاعى «بايتەرەكتەن» زىمىران ۇشىرۋدى 2025 جىلعا جوسپارلاعان ەكەن. كەيىن، جىلدامداتىپ ۇشىرىپ جىبەرسەك دەپ كەلىسىپتى. كەلىسىپتى دە، العاشقى ۇشىرۋدى 2022 جىلعا جوسپارلاپتى.

"بايقوڭىردا" رەسەي زاڭى ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر"

كۇللى الەمگە سۇيكىمى كەتكەن كرەملدىڭ كگبششنيگى ۆولوديا پۋتين وتكەن جولعى ساياسي جولداۋىندا اسكەري الەۋەتىنىڭ الەمدە تەڭدەسسىز ەكەنىن ايتىپ كەۋدەمسوقتىق كورسەتىپ ەدى. باتىس اقپاراتى ءپۋتيننىڭ مۇنىسىن اشىق اگرەسسيا دەپ باعالاعان. ارينە، اگرەسسور اگرەسسيا كورسەتتى.

ەكونوميكاسى ەسەڭگىرەپ، ءوندىرىسى ءولىمشى بولعان ءپۋتيننىڭ قارۋ-جاراقتان نەسى بار باسقا؟ «بايقوڭىرى» بار. گەوساياسي جاعىنان «بايقوڭىر» قازاقستان تەرريتورياسىنا كىرەدى. ال ونى جالعا الىپ وتىرعان تاعى رەسەي. مىنە، جوعارىدا ايتتىق. 2050 جىلعا دەيىن ۇزارتىپتى. «بايقوڭىردا» قر زاڭى جۇرمەيتىنى، ونداعى جۇرتتىڭ رەسەي رۋبلىمەن ساۋدا جاساپ، مەكتەپتەرىندە «پرەزيدەنتىمىز پۋتين» دەپ وقىتىلاتىنى وسىعان دەيىن تالاي مارتە جازىلدى. سول كەزدە كوشەرباەۆ «كوكەلەرىن تانىتامىن» دەپ بارىپ، اقىرىندا 6 مەكتەپتى قر بجعم پروگرامماسىمەن وقىتاتىن ەتىپ قايتقانى دا شىندىق. دەگەنمەن، «بايقوڭىردا» رەسەي زاڭى ۇستەمدىك قۇرىپ تۇر، قازىر. تاقىرىپتان ءسال اۋىتقىدىق.

عارىش ايلاعىنا ورالايىق. سونىمەن، «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن رەسەي 2050-گە دەيىن جالدايدى. زىمىراندارىن ۇشىرادى. سىناقتارىن جۇرگىزەدى. سول ءۇشىن اقى تولەيدى. بىلاي قاراساڭىز، «وندا تۇرعان نە بار» دەرسىز. بار. بىلمەسەڭىز، بىلدىرەيىك.

ءوز جەرىمىزدە ءبىر عارىشكەرىمىزدى ۇشىرۋ ءۇشىن وزگەلەرگە 20 ميلليارد بەردىك

اۋەلى، سولتۇستىكتەگى كورشىلەرىمىزدىڭ ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىنە كوزى ءتۇسىپ جۇرگەنى بەلگىلى. ال بايقوڭىردى بولماشى تيىن-تەبەنگە جالداپ وتىر.

2015-2016 جىلدار اراسىندا ەسكى ۇكىمەت بايقوڭىردىڭ تاعدىرىن تابانعا باسقانداي توز-توزىن شىعاردى. ەستەرىڭىزگە تۇسىرە كەتەيىك:

- ەكس-ۆيتسە مينيستر ۆلاديمير بوجكو «پروتون» اپاتىنان بايقوڭىر حالقىنىڭ ەشقانداي زارداپ شەكپەگەنىن ايتتى.

- ينۆەستيتسيا جانە دامۋ مينيسترلىگى  قوستاناي وبلىسى مەن اقتوبە وبلىسىنان زىمىران قالدىقتارىن قۇلاتۋعا 63 مىڭ گەكتار جەر بەرەتىن بولدى.

- ءبىزدىڭ بايقوڭىردان ءبىزدىڭ عارىشكەرىمىز ايدىن ايىمبەتوۆتى عارىشقا ۇشىردىق. ول ءۇشىن 20 ميلليارد تاعى بەردىك، رەسەيگە.

- 10 ملن. گەكتارعا تەڭ قازاق جەرىن سىناق الاڭىنا اينالدىرعانى ءۇشىن رەسەيلىكتەر ەلىمىزگە نەبارى 27 ملن. دوللار تولەيدى دەگەن. راس، ول دا تولەنبەدى.

- 32  مارتە «پروتون» زىمىرانى قۇلادى.

10 ملن. گەكتار جەردى قالاي، قايتىپ پايدالانىپ جاتقانىن دا بىلمەيمىز، تەك بولماشى تيىن-تەبەنگە ءمازبىز...

پراتون قۇلادى دەپ قالدىق قوي. ەندى سول قۇلاعان پراتونداردىڭ ءبىرسىپىراسىن تىزەيىك:

1967 جىلدان بەرى 404 “پروتون” تاسىعىش-زىمىرانى عارىشقا ۇشىرىلعان بولسا، سونىڭ 49-ىنىڭ جولى بولماپتى.

الگى ءبىر جىلى «پروتون» بايقوڭىردان ۋلى بۇلت بوپ ۇيىرىلگەندە رەسەيلىكتەر قازاق دالاسىنا، قازاقستان ازاماتتارىنا كەلگەن وراسان زور كولەمدەگى زياندى ەمەس، قالتالارىنان وتەماقى رەتىندە شىعاتىن شىعىندى ەسەپتەپ اۋرەگە ءتۇستى. ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەردىڭ كوپشىلىگى «قورشاعان ورتاعا دا، ازاماتتارعا دا تونگەن قاۋىپ جوق» دەۋدەن تانبادى.

كەيىن ۇكىمەت الدىندا ەسەپ بەرگەن سول كەزدەگى «قازعارىش» اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تالعات مۇساباەۆ مىرزا: «بۇل اپات ەمەس،رەسەيدىڭ ىشكى شارۋاسى»، – دەپ سالدى.

«پروتون» اپاتىنان كەيىن قازاقستاندا بىرقاتار بەلسەندى «انتيگەپتيل» ەكولوگيالىق توبىنا بىرىگىپ، استانادا قارسىلىق شارالارىن ۇيىمداستىرعان. الايدا، بەلسەندىلەردىڭ ۋاجىنە پىسقىرىپ قاراعان ۇكىمەت جوق. ال «اقساقال بيلىك» پەن ۇكىمەتىنىڭ بار ويلاعانى «بايقوڭىردان رەسەيلىكتەر كەتسە، ونىڭ جۇمىسى توقتاپ، ءبىزدىڭ تابىسىمىز ورتايىپ قالادى» دەگەن قارا باستىڭ قامى عانا. قامسىز كۇندە قان جۇتىپ جاتقان قاراشانىڭ قامىن ويلاسا، ءوز ۇكىمەتى ءوستىر مە ەدى؟!

نەگىزى «روسكوسموس» قازىر عا­رىش­قا قاتىستى ماڭىزدى جوبالاردا «پروتوننىڭ» ورنىنا «سويۋزدى» قۇپ­ كورەدى دەپ ءجۇرمىز. الايدا، اۋىر جۇكتەردى توزىعى جەتكەن، پايدالانۋ مەرزىمى اياقتالعان «پروتونمەن» ۇشىرۋدى ادەت­كە اينالدىرعان. كەيبىر دەرەك­تەر­گە سۇيەنسەك، 600 توننالىق گەپتيلمەن ۇشاتىن «پرو­تون­نىڭ»  قازاقستان جەرىنە 32-ءسى قۇلاپتى. تابيعاتتى، قور­شاعان ورتانى، بابادان بالاعا ميراس بولعان قاسيەتتى توپىراقتى توزدىرعان پوليگونداردان تۇسكەن پايداعا كۇن كورەتىندەي نە باسىنا كۇن تۋدى قازاق ۇكىمەتىنىڭ؟! 10 ملن. گەكتار جەردى قالاي، قايتىپ پايدالانىپ جاتقانىن دا بىلمەيمىز، تەك بولماشى تيىن-تەبەنگە ءمازبىز...

1. 28/02/2006. “پروتون-م” زىمىران-تاسىعىشى (زت) “ارابسات-4ا” عارىش اپپاراتىن بەلگiلەن­گەن وربيتاعا شىعارا المادى.
2. 06/09/2007. “دجەيسيسات” سەرiگiن وربيتاعا شىعارۋ بارىسىندا “پروتون-م” تاسىعىشتىڭ ەكiنشi جانە ءۇشiنشi بولiگi ۇشۋ جولىنان اۋىتقىپ كەتتi. ول جەزقازعاننان 40 شاقىرىمداي جەرگە قۇلاپ، سول ماڭداعى ەلدi مەكەن­دەردi ابiگەرگە سالدى. قورشاعان ورتا، اينالاعا، اۋاعا، سۋعا، جان-جانۋالار مەن وسiمدiكتەرگە ەلەۋلi زالال كەلتiردi.
3. 15/03/2008. “پروتون-م” زت تاعى دا “امس-14” بايلانىس سەرiگiن مولشەرلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى. عارىشتىق اپپارات ۋاقىتىنان بۇرىن ءبولiنiپ قالدى.
4. 05/12/2010. “پروتون-م” زت ءۇش “گلوناسس” عارىشتىق سەرiگiن بەلگiلەنگەن وربيتاعا شىعارا الماي قۇلادى.
5. 18/08/2011. “پروتون-م” زىمىرانى “ەكسپرەسس-ام-4” عارىش اپپاراتىن جوبالانعان وربيتاعا شىعارا المادى.
6. 06/08/2012. “پروتون-م” زت “بريز-م” بلوگىمەن “ەكسپرەسس-مد” جانە “تەلكوم-3” سەرiكتە­رiن بەل­­گiلەنگەن وربيتاعا شىعارا المادى.
7. 02/07/2013. “پروتون-م” زت “دم-03ا” بلوگى جانە “گلوناسس” اپپاراتىمەن ۇشىپ بارا جاتىپ، 17-سەكۋندتا اپاتقا ۇشىرادى.
8. 16/05/2014. “ەكسپرەسس-ام4ر” سەرiگiن الىپ بارا جاتقان “پروتون-م” زىمىرانى باسقارۋشى قوزعالتقىشتىڭ بۇزىلۋىنان اپاتقا ۇشىراپ، ونىڭ قالدىقتارى اتموسفەرادا جانىپ كەتتi.
9. 16/05/2015. MexSat-1 مەكسيكالىق عارىش سەرiگiن شىعارۋ بارىسىندا دا “پروتون-م” زت 500-شi سەكۋندتا كۇتپەگەن جاعداي بولىپ، اتموسفەرادا جالىن قۇشتى.

قازاقستاننىڭ تۇتاستاي ەكى وبلىسىن قامتيتىن جەر

ول از دەسەڭىز تاعى ايتايىن. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن اقش-پەن جارىسىپ قارۋلانۋدى ماقسات ەتكەن كسرو 1950 جىلداردان باستاپ اسكەري پوليگوندارىن قاپتاتىپ اشا باستاعان. ءبىر تاڭقالارلىعى، رەسەيدىڭ وسى اسكەري پوليگوندارىنىڭ باسىم بولىگىن قازاقستان اۋماعىندا اشۋى. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى – رەسەيدىڭ ۇلكەن پوليگون الاڭىنا اينالعان جانە اينالىپ وتىر. ارينە، 1992 جىلدان كەيىن قازاق دالاسىنداعى پوليگونداردىڭ اۋماعى اجەپتاۋىر ازايدى. دەگەنمەن، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ 11 ميلليون گەكتار جەرى رەسەيدىڭ اسكەري پوليگوندارى ءۇشىن جالعا بەرىلگەن.

رەسەيدىڭ قازاق دالاسىنداعى اسكەري پوليگوندارىندا قازاقستاننىڭ ۇكىمى جۇرمەيدى جانە ءسوز بولىپ وتىرعان ايماق تەرريتورياسى جاعىنان پولشا سەكىلدى ەۋروپاداعى ءىرى مەملەكەتتىڭ اۋماعىمەن پارا-پار. قازاقستاننىڭ تۇتاستاي ەكى وبلىسىن قامتيتىن جەر.  ول تۇپتەپ كەلگەندە قازاقستاننىڭ جەرى. جالعا بەرۋ دەگەن – ول مەنشىككە بەرىپ قويۋ دەگەن ءسوز ەمەس.

الدىڭعى جىلى ءبىر عانا «تايسوعان» پوليگونىن جابۋ تۋرالى شەشىم شىقتى. ءماز بولدىق. بىرەۋى بولسا دا جابىلادى دەپ.

كەزىندە 90-جىلدارى سەمەي پوليگونىن  جاپقاندا، سونىمەن توقمەيىلسىپ، ماساتتانىپ جۇردىك.  ال سول كەزدە قازاقستاننىڭ اۋماعىندا سونداي 8 نىسان، قوسىمشا 6 اسكەري  بازا بولدى. شىن مانىسىندە سونىڭ بىرەۋى عانا جابىلدى. ول - سەمەي اتوم پوليگونى. جابىلعاننىڭ وزىندە ءبىزدىڭ مۇددەمىز ەش ەسەپكە الىنعان جوق. ال اباي تۋعان ولكەدە قانشاما جارىلىستار بولدى، جارىلىس -سىناقتار تابيعاتقا ايتارلىقتاي زيان كەلتىردى، جەرگىلىكتى ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا دا اسەر ەتتى. ال مۇنىڭ زارداپتارىن جويۋعا رەسەيدەن دە، اقش-تان دا وتەماقى تولەنبەدى.

الايدا، ەلىمىزدەگى 7 بىردەي اسكەري نىساندى ارنايى كەلىسىمشارت نەگىزىندە رەسەي فەدەراتسياسىنا جالعا بەردىك. بۇگىندە 11 ملن. گەكتار اۋماقتى الىپ جاتقان سول جەتى بازا رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ يەلىگىندە.

رەسەيدىڭ 7 بىردەي اسكەري بازاسى

1. رەسەي فەدەراتسياسى قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №5-ءشى مەملەكەتتىك سىناق پوليگونى. قىزىلوردا وبلىسى اۋماعىندا ورنالاسقان، ۇشۋ تراسساسى ارال تەڭىزىنەن كامچاتكا تۇبەگىنە دەيىن سوزىلىپ جاتقان بايقوڭىر عارىش ايلاعى. 2004 جىلى جالعا بەرۋ مەرزىمى 2050 جىلعا دەيىن ۇزارتىلدى.

2. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ ۆ.چكالوۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك №929-شى ۇشۋ-سىناق ورتالىعى. بۇل ورتالىقتىڭ شتابى استراحان وبلىسىنىڭ احتۋبينسك قالاسىندا ورنالاسقان.

3. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №4-ءشى مەملەكەتتىك ءارتۇرلى سىناق پوليگونى. 1949 جىلى قۇرىلعان بۇل پوليگون اۋماعى اتىراۋ جانە باتىس قازاقستان  وبلىستارىنىڭ باتىس ايماقتارى (نارىن قۇمى) مەن رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ  استراحان، ۆولگوگراد وبلىسىنىڭ شىعىس بولىكتەرىن قامتيدى.

4. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ №10-شى مەملەكەتتىك ءارتۇرلى سىناق پوليگونى. سارى-شاعان سىناق الاڭى. بۇل سىناق الاڭىندا نەگىزىنەن اۋە كۇشتەرىنە قارسى سىناقتار جۇرگىزىلەدى. كۇنى كەشە عانا ماسكەۋدى قورعاۋعا ارنالعان زىمىرانعا قارسى قۇرىلعى سىناقتان وتكىزىلدى.

5 .№5580-ءشى سىناق جۇمىستارىن قامتاماسسىز ەتۋ بازاسى. رف قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى №11 ەمبى مەملەكەتتىك سىناق پوليگونى. بۇل سىناق الاڭى اقتوبە وبلىسى اۋماعىندا ورنالاسقان.

6. رەسەيدىڭ اۋە كۇشتەرىنىڭ عارىش اسكەرىنە قاراستى №3-ءشى زىمىران-عارىش قورعانىسى ارمياسىنىڭ راديوتەحنيكالىق جەلىسى. بۇل نىسان بالقاش كولىنىڭ بويىنداعى پريوزەرسك قالاسىندا ورىن تەپكەن.

7. قوستاناي قالاسىنداعى رەسەي اۋە قورعانىس كۇشتەرى ترانسپورتتىق اۆياتسياسىنىڭ جەكە پولكى.

سونىمەن، رەسەيدىڭ اسكەري بازالارى قىزىلوردا، باتىس قازاقستان، اتىراۋ، ورتالىق قازاقستان، جامبىل، اقتوبە، قوستاناي سەكىلدى ەلىمىزدىڭ ءىرى 8 وبلىسى اۋماعىندا بار ەكەن.

جالپى قازىرگى ۋاقىتتا شەتەلدەگى رەسەيلىك اسكەري نىسانداردىڭ سانى كۇرت ازايىپ، 10 ەلمەن عانا شەكتەلەدى. ولار: ابحازيا، ارمەنيا، بەلورۋسسيا، ۆەتنام، قازاقستان، قىرعىزستان، مويىندالماعان پريدنەستروۆە، سيريا، تاجىكستان جانە وڭتۇستىك وسەتيا.

قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا اسكەري بايلانىستار قۇجات تۇرىندە بەكىتىلگەن. ول قانداي قۇجاتتار؟

تاعى ءبىر دەرەك. بۇنى دا بىلە ءجۇرىڭىز. قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا اسكەري بايلانىستار قۇجات تۇرىندە بەكىتىلگەن، رەسميلەندىرىلگەن.

1. ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك تۋرالى كەلىسىم ۇيىمى. قاسقاشا – ۇقكۇ. ياعني، ۇيىمعا مۇشە ەلگە قاۋىپ تونگەن جاعدايدا ۇجىمداسىپ كۇرەس جۇرگىزىلەدى نەمەسە شارا قولدانىلادى.

2. اسكەري ءبىلىم بەرۋ تۋرالى كەلىسىم.

3. ەكىجاقتى قارۋ-جاراق ساۋداسى جونىندەگى كەلىسىم. قارۋ-جاراق پەن وعان كەرەك-جاراقتى ساتىپ الۋ تۋرالى كەلىسىم.

4. بىرلەسكەن وقۋ-جاتتىعۋلار وتكىزۋ تۋرالى كەلىسىم.

5. اسكەري شتابتاردىڭ قويان-قولتىق جۇمىس جاساۋ تۋرالى كەلىسىم.

6. اۋە قورعانىسىنا ورتاق جۇيە قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم.

ەكى مەملەكەت اراسىنداعى نەگىزگى كەلىسىمدەر مىنالار:

1. قازاقستان مەن رەسەي اراسىنداعى اسكەري بايلانىستى ارتتىرۋ جونىندەگى كەلىسىم جاسالدى. (1994 جىل. 28-ناۋرىز. ماسكەۋ)

2. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى «بايقوڭىر» كەشەنىن ءارى قاراي دامىتۋ مەن ونىڭ قۇرىلىمىن جاقسارتۋ جانە جۇمىس جاساۋ تۋرالى مەموروندۋم قابىداندى. (2004 جىل. 9-قاڭتار. استانا)

3. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەن رەسەي فەدەراتسياسى اراسىنداعى اسكەري-تەحنيكالىق ىنتىماقتاستىقتى ارتتىرۋ جونىندە كەلىسىمگە كەلدى. (2013 جىل. 24-جەلتوقسان. ماسكەۋ)

4. قر مەن رف اراسىنداعى ورتاق اۋە قورعانىسىنا ارنالعان جۇيە قۇرۋ تۋرالى كەلىسىم جاسالدى. (2013 جىل. 30-جەلتوقسان. استانا)

راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى:

- مەنىڭ بىلۋىمشە، بۇعان دەيىنگى بايقوڭىرعا قاتىستى  قول قويعان كەلىسىمگە سايكەس، رەسەي فەدەراتسياسى ونسىز دا بايقوڭىردى 2030-35 جىلعا دەيىن جالعا العان ەدى. ناقتى مەرزىمى ەسىمە تۇسپەي تۇر. بىراق، قازاقستان بۇعان كەلىسكەن. وسىدان 10 جىل بۇرىن ەكى جاق وسىنداي كەلىسىم جاساسقان.

ارينە، 2050 جىلعا دەيىن جالداعان دەگەن وكىنىشتى حابار.  ولاي دەيتىن سەبەبىمىز، بىرىنشىدەن بۇل قازاقتىڭ جەرىندەگى جالعا الىنىپ وتىرعان نىسان عانا ەمەس. بۇل بەلگىلى ءبىر دارەجەدە رەسەيگە قاراستى ايماقتار.  ايماقتار دەپ وتىرعانىمىز تەك قانا بايقوڭىر ەمەس. بايقوڭىردىڭ ءوزى 6 مىڭ شارشى اۋماقتى الىپ جاتقان جەر. سونىمەن قاتار رەسەيدىڭ 4-5 اسكەري پوليگوندارى بار ءبىزدىڭ جەردە. سارىوزەك، ەمبى – 1, ەمبى – 2 سياقتى ۇلكەن اۋماقتى الىپ جاتقان جەرلەر. بۇل جەرلەردە تولىقتاي رەسەي ۇكىمى ءجۇرىپ تۇر.

ول جەرلەردە قازاقستان ازاماتتارى، قازاق ازاماتتارى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. بايقوڭىردىڭ قالاسى بار، مىسالى. ولاردىڭ جاعدايى ۇلكەن ماسەلە. جالپى بۇل تاۋەلسىزدىككە ساي كەلمەيدى.  ءبىر مەملەكەتتىڭ ىشىندە، ەكىنشى مەملەكەتتىڭ وسىنداي اۋماقتارى بولۋى، ول جەرلەردە ەكىنشى ءبىر مەملەكەتتىڭ زاڭدارى جۇرەتىنى قاۋىپتى.

ەكىنشىدەن، بايقوڭىردان ۇشقان رەسەي زىمىراندارى ءجيى قۇلاپ جاتىر. ولار ەكولوگيامىزعا وراسان زور قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. ول وسىعان دەيىن تالاي ايتىلدى. تالاي رەت اشكەرە بولدى. ونىڭ ىشىندە پراتون زىمىراندارىنىڭ زارداپتارىن رەسەي كۇنى بۇگىنگە دەيىن وتەگەن جوق. مىناۋ گەپتيل دەگەنىڭىز ەڭ ۋلى قالدىق. قۇلاعان زىمىراننان سول گەپتيل توننالاپ قازاق جەرىنە توگىلىپ جاتىر.

ال ءبىزدىڭ جاۋاپتى ورگاندار وسى وراسان زور اپاتتىڭ وتەماقىسىنا بولماشى تيىن-تەبەن الىپ قانا وتىر.

ءۇشىنشى ماسەلە، وسى بايقوڭىردان باسقا مەملەكەتتەردىڭ زىمىراندارىن ۇشىرۋ ارقىلى رەسەي جىل سايىن وتە زور پايدا تابۋدا.  ال قازاقستان ءوز مەملەكەتىندە ورنالاسقان عارىش ايلاعى ءۇشىن قانداي دا ءبىر اقى، وتەماقى كورىپ وتىرعان جوق. ءبىزدىڭ جىل سايىنعى الاتىن اقىمىز، قاتەلەسپەسەم، كەلىسىمشارت بويىنشا 115 ميلليون دوللار. بۇل - جىلىنا الاتىنىمىز. بۇل - تۇككە تۇرمايتىن سوما.

مەن سىزگە ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىن، قازىر كەتتى عوي. بىراق كەزىندە قىرعىزستاننىڭ ماناس اۋەجايىنىڭ ءبىر عانا بولىگىن، تولىقتاي ەمەس، ءبىر عانا بولىگىن ناتو اسكەرلەرى اۋعان وپەراتسياسىنا بايلانىستى جالداپ تۇردى. كىشىگىرىم اۋەجاي، سونىڭ ءبىر بولىگىن عانا. سوعان جىلىنا 150 ميلليون دوللار تولەپ تۇردى. ەندى سالىستىرىپ كورىڭىز. بايقوڭىر قانداي؟ سالىستىرۋعا كەلمەيدى. سول ءۇشىن الىپ وتىرعانىمىز 115 ميلليون دوللار. ونىڭ ءوزىن رەسەي اقشالاي تولەپ وتىرعان جوق، مەنىڭ بىلۋىمشە. قالعان-قۇتقان ەسكى تەمىر-تەرسەكتەرىن بەرىپ وتىر. وزدەرىندە «سپيسانيەگە» كەتكەن ەسكى تەحنيكالارىن بەرىپ وتىر.

2050 جىلعا دەيىن بۇل جالعاساتىن بولسا، شىعىنا دا، قاۋىپ-قاتەرى دە زور. سوندىقتان بۇل ماسەلەلەردى كەش تە بولسا، قولعا الۋ كەرەك. 4 نەگىزگى باعىت بويىنشا، تالاپتاردى كۇشەيتۋ كەرەك. ءتىپتى، وسى بايقوڭىردان كەلىسىمشارتى بىزگە قانشالىقتى كەرەك؟

ال ەندى ءبىزدىڭ ءوزىمىز وسى بايقوڭىردى يگەرىپ كەتە المايمىز، بۇل ءوز الدىنا ۇلكەن تاقىرىپ.

مەنىڭشە، بۇل جەردە رەسەيگە تاۋەلدى بولىپ، قاراپ وتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. وسى عاسىردا، بۇگىنگى كۇندە وسىنداي عارىشتىق بەكەتتى ۇستاپ تۇرۋ تەك اقش، فرانتسيا، ۇلىبريتانيا، قىتاي سەكىلدى ءىرى مەملەكەتتەردىڭ قولىنان كەلەدى.

قازىردىڭ وزىندە باتىستىڭ تەحنولوگياسى وزىق. زىمىرانداردى ۇشىرىپ قانا قويماي، ونى قايتا قوندىرۋ پروتسەسسىن قولعا الدى. قازىر قولدانىستا بار. عىلىم توقتاۋسىز العا جىلجىپ كەلەدى. سول تۇرعىدان، رەسەيدىڭ پراتوندارى، انگارالارى باسەكەگە قابىلەتسىز بولىپ بارادى.

قازىردىڭ وزىندە رەسەي عارىش سالاسىندا باتىسپەن باسەكەلەسە المايدى.

رەسەيگە قاراپ قالۋدىڭ قاجەتى جوق. باسقا مەملەكەتتەر كەلسىن. اقش، ەۋروپا ەلدەرىمەن ىنتىماقتاستىق جاساۋعا بولادى، مەنىڭشە. بۇل دا جاقسى بالاما. كەز كەلگەن جەردە باسەكەلەستىك بولاتىن بولسا، سول باسەكەلەستىكتى ۇيىمداستىرىپ وتىرعان قازاقستان ءوزى تاڭداۋ قۇقىعى بولۋى كەرەك.

ءسوز ءتۇيىنى: ەرتەڭ الاعاي دا بۇلاعاي كەزەڭ تۋا قالسا، ءپۋتيننىڭ پيعىلى اۋىسىپ، ءورىستىلدى تۇرعىنداردىڭ قۇقىعى دەگەندى جەلەۋ ەتىپ، باسىپ كىرۋى دە عاجاپ ەمەس. ونداي جاعدايدا قازىرگى جارىلقاپ بەرگەن قارۋلارى مەن اسكەرى قازاقتىڭ وزىنە قارسى باعىتتالماسىنا  ەشكىم كەپىل بولا المايدى. بۇعان قوسا، قازاقستان اۋماعىنداعى رەسەيگە جالعا بەرىلگەن ايماقتاردىڭ ماسەلەسى تۇر. بۇل تەك بايقوڭىر قالاسىنا قاتىستى ەمەس، بايقوڭىردان وزگە قازاقستاندا 11 ميلليون گەكتار جەر رەسەيدىڭ اسكەري پوليگونىنا اينالىپ وتىر. وسى پوليگونداردى جابۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە بيلىك باسىنداعى بيشىكتەر بەيتاراپتىق تانىتىپ وتىرعانى تۋرالى وسىعان دەيىن دە جازدىق. ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ بايقوڭىرعا بەيتاراپ قارايتىنى بەلگىلى. ارى ايت تا، بەرى ايت، ەندى   بايقوڭىردى ورىستار 2050-گە دەيىن مەنشىكتەيتىن بولدى.

الدا-جالدا رەسەيدىڭ ۋ تولى زىمىرانى اپاتقا ۇشىراپ، ءبىر ادام زارداپ شەكسە، باسقا-باسقا ەمەس، مينيستر اتامقۇلوۆتى سوتقا سۇيرەيمىز. باسقا امالىمىز جوق.

قوسىمشا: دەرەكتەر اشىق ينتەرنەت كوزدەرىنەن الىندى.

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz